Няпоспехі айчыннага кіно беларускае кінаасяроддзе часта звязвае з адукацыяй, што падаецца лагіным тлумачэннем незайздроснага становішча нацыянальнага кінематографа. Адсюль шышкі ў бок факультэта экранных мастацтваў Акадэміі мастацтваў, прапановы адправіць беларускіх студэнтаў на вучобу за мяжу і непахвальныя згадкі ФЭМа на нядаўняй калегіі Міністэрства культуры. Мы сустрэліся з дэканам факультэта Паўлам ІВАНОВЫМ, і той растлумачыў, чаму вінаваціць Акадэмію не варта, калі «Беларусьфільм» зняў сваю апошюю добрую карціну і ў чым, на яго погляд, праблема беларускага кіно.
— Наш факультэт існуе толькі восем гадоў. Мы пачыналі з кафедры кінатэлемастацтва, дзе не было ніякай базы. Калі ў 2003 годзе я набраў свой першы курс рэжысёраў тэлебачання, нейкія рэчы мне прыходзілася тлумачыць на пальцах, а адзіны камп'ютар належаў студэнту — ён прыносіў яго і ўвесь курс за ноч манціраваў свае работы. За гэты час у нас, канешне, з'явілася нядрэнная база, але і ўмовы сталі іншымі: кожны студэнт мае ноўтбук і фотаапарат, з дапамогай якіх можна фактычна зрабіць фільм. На калегіі Міністэрства культуры прагучала, што наш факультэт выпускае чатырыста чалавек, а кіно, маўляў, няма. Але так разважаць — значыць праяўляць недасведчанасць. Па-першае, дзевяноста працэнтаў спецыялістаў мы выпускаем для тэлебачання. Па-другое, у нас мусіруецца думка, што ў краіне не хапае рэжысёраў, але каб вы ведалі, з якімі цяжкасцямі ў мінулым годзе мы размеркавалі восем кінарэжысёраў і чатырох кінааператараў.
— Вы абавязаны знайсці месца для кожнага студэнта?
— Так, для бюджэтнікаў. Чатырох рэжысёраў узялі прыватныя студыі, а яшчэ чатыры ледзь не па загадзе міністра культуры пайшлі асістэнтамі на «Беларусьфільм», дзе цяпер сядзяць у прастоі, атрымліваюць ніякія грошы і неяк выжываюць. Мала падрыхтаваць спецыялістаў — трэба ўмець іх выкарыстаць. Толькі адзін выпускнік Ігар Васільеў здымае на кінастудыі кароткаметражку для альманаха пра вайну. Пару гадоў таму я папрасіў пад сваю адказнасць восемсот тысяч долараў, каб кожны студэнт у якасці дыплома мог зняць малабюджэтны поўнаметражны фільм. Гэта мог бы быць цэлы прарыў, але мне адмовілі. Апошняя карціна Вячаслава Нікіфарава «Тум-пабі-дум» каштавала больш за мільён долараў — калі б за гэтыя грошы нашы студэнты знялі восем фільмаў, абавязкова нешта атрымалася б, мінімум палова была б вельмі цікавай.
— А за якія грошы студэнты зараз здымаюць свае дыпломныя работы?
— Калі я стаў дэканам, напісаў наверх пісьмо з просьбай выдзяляць нам сродкі на курсавыя і дыпломныя работы. Далі паўтара мільярда яшчэ старых рублёў і кожны год абавязкова выдаткоўваюць. У мінулым годзе мы атрымалі каля пятнаццаці тысяч долараў, тады выпускаўся курс Рэнаты Грыцковай, і ў кожнага студэнта за плячыма ўжо было каля дзесяці фільмаў розных жанраў. Грошы студэнты атрымліваюць праз пітчынг, дзе абараняюць свае праекты, а мы аб'яўляем тэндар для студый. Дык вось «Беларусьфільм» у мінулым годзе не ўдзельнічаў прынцыпова, бо для яго гэта вельмі малыя грошы. А навошта тады на ўсіх скрыжаваннях казаць, што трэба вырошчваць, выхоўваць, вучыць рэжысёраў, мы ў гэтым зацікаўлены?.. Заяўляць, што гэта занадта накладна, — падыход не дзяржаўнай кінастудыі, а прыватнай лавачкі. Тэндар у выніку выйграла прыватная студыя, і ўсё атрымалася.
— А што вы скажаце пра альманах «Мы»? «Беларусьфільм» даў магчымасць дэбютаваць пяцярым рэжысёрам.
— Калі быць шчырым, гэты альманах з'явіўся выпадкова: калі ў Міністэрства культуры засталіся нейкія грошы, узнікла натуральная ідэя забіць двух зайцоў адразу — рэалізаваць сродкі і даць некаму магчымасць дэбютаваць. Нашы тады яшчэ студэнты Кірыл Ярохін і Арсеній Ільіных знялі кароткаметражкі «Брача» і «Лялька» — і гэта нармальны ўзровень для кінарэжысёраў-пачаткоўцаў. А ўласна ў мяне засталіся жудасныя ўражанні, бо «Лялька» знята па маім сцэнарыі, які рэдактарскі аддзел кінастудыі без майго ведама перапісваў разоў дванаццаць... самі разумееце. Я напісаў сцэнарый па сваім жа апавяданні, якое ўвайшло ў адну з анталогій расійскай Акадэміі навук, то-бок з рэдактурай там усё было як мае быць. Кінастудыі трэба было заняцца тым, каб неяк аб'яднаць кароткаметражкі ўнутры альманаха, а не перапісваць чужыя сцэнарыі, і атрымаўся салат.
— У дачыненні да альманаха шмат размоў было нават не пра вынік, а пра ўмовы, у якіх давялося працаваць маладым людзям.
— Так, ім было цяжка, скардзіліся на маральны ціск «вы нічога не можаце і не ўмееце, а павінны рабіць вось так і так». Па маіх сцэнарыях знята ўжо некалькі дзясяткаў кінаадзінак і амаль усе — за межамі Беларусі, таму што я ніяк не мог прыйсці да нечага агульнага з нашай рэдактурай: яна заўсёды пачынае вучыць, як пісаць.
— Але рэжысёрам, якіх выпускае Акадэмія мастацтваў, акрамя як на «Беларусьфільм», амаль няма куды ісці.
— Пасля калегіі мы пачалі лічыць — аказалася, каля сямідзесяці працэнтаў нашых выпускнікоў са скіраванасцю менавіта на кіно працуюць па спецыяльнасці. Гэта вялікі працэнт, для параўнання, з выпускнікоў УДІКа ў прафесіі застаецца каля трыццаці. Але трэба яшчэ высветліць, колькі рэжысёраў працуюць за мяжой, бо не маюць магчымасці здымаць дома, дзе з-за інтарэсаў альбо нейкага чыноўніка, альбо кіраўніцтва кінастудыі грошы аддаюцца на праекты, якія потым не зразумела дзе. Да гэтых часоў разбіраюцца, чаму фільм «З 8 Сакавіка, мужчыны!» перастаў быць беларускім і куды знік «Хлопец без адраса». Кожны праект каштаваў каля мільёна долараў, на такія грошы можна было даць працу маладым, якія б дзякуючы гэтаму засталіся ў Беларусі. Яны сапраўды хочуць тут здымаць, праўда, часта не на «Беларусьфільме», бо навошта? Прыйдзеш са сваім сцэнарыем,
а тваю індывідуальнасць заб'юць. Таму і шукаюць грошы самі.
— У нашай кінапрасторы часта гучыць думка, што кінематограф знаходзіцца ў стагнацыі ў тым ліку з-за нізкага ўзроўню адукацыі. Ці можна сказаць, што з адукацыяй насамрэч усё ў парадку?
— Ідэальнага нічога няма. Мы маем кадравую праблему: выкладчыкі, якім бы пазайздросціў сам УДІК (ВГИК), старэюць, а замены ім няма, бо таленавітая моладзь не хоча выкладаць хоць бы з-за адсутнасці матэрыяльнай зацікаўленасці. Але я камунікую з іншымі кінашколамі, перыядычна наведваю іх кінафестывалі, гляджу вучэбныя работы і магу сказаць, што мы не саступаем ні ў працэсе, ні ў выніку. Неяк да нас прыязджалі госці ці то з Літвы, ці то з Эстоніі і з гонарам сказалі, што за пятнаццаць гадоў існавання кінашколы маюць два дыпломы міжнародных фестываляў. А калі мы адказалі, што ў нас іх больш за сотню, у іх быў шок. Мы нармальна развіваемся, шмат фільмаў студэнтаў акадэміі нават цікавейшыя за беларусьфільмаўскія. Апошняй вартай карцінай кінастудыі я лічу «У жніўні 44-га...» Міхаіла Пташука. Хутка яна здае серыял «Трымайся за аблокі», сцэнарый якога ўдзельнічаў у конкурсе кінапраектаў яшчэ ў 2012 годзе, але быў адхілены. Якім чынам ён у выніку запусціўся, я не разумею. Часта кажуць, што кіно робіць не рэжысёр, а сцэнарыст, дык вось навошта браць правальны сцэнарый, выдаткоўваць грошы, каб потым пакласці фільм на паліцу? Пра сіткам «Аўташкола», на які была выдзелена вялікая сума, я ніколі не чуў. «Тум-пабі-дум» Вячаслава Нікіфарава мне не спадабаўся яшчэ ў якасці сцэнарыя, і гэта аказалася справядлівым.
— У чым, на ваш погляд, праблема нашага кінематографа, калі нават студэнты цікавейшыя за «Беларусьфільм»?
— У суб'ектывізме прыняцця рашэнняў. Калі дзеліцца пірог, усе хочуць адрэзаць сабе кавалак, а ідэя развіцця беларускага кіно адыходзіць на другі план. У той час як конкурс кінапраектаў гуляе ў дэмакратыю, члены камісіі, якая адбірае праекты для фінансавання, могуць толькі ўносіць рэкамендацыі, а рашэнне прымае нехта адзін. Я працаваў яшчэ ў першай камісіі ў 2012 годзе і паставіўся да гэтага вельмі сур'ёзна. Павінна было быць тры этапы, а мяне пасля першага пазвалі адразу на трэці, дзе было агучана гатовае рашэнне. Пасля майго ліста, дзе я катэгарычна не згадзіўся з вынікамі, мяне ціхенька выключылі са складу камісіі.
— Намеснік прэм'ер-міністра Васіль Жарко на калегіі Міністэрства культуры ў дачыненні да ўстаноў адукацыі сказаў, што «трэба лічыць кожны рубель і атрымліваць аддачу». Ці можна так сказаць пра ваш факультэт?
— Можна. Аддача ў нас так ці інакш ёсць праз поспехі на міжнародных кінафестывалях. Было б лепш, калі б нам удалося далучыць да факультэта вучэбную студыю і стварыць архіў, як ва УДІКу, дзе архівуецца кожны кадр студэнта. Вучэбная студыя магла б зарабляць, бо да нас часам звяртаюцца, у тым ліку дзяржаўныя прадпрыемствы, з просьбай нешта зняць. Для аднаго чыноўніка, які курыраваў завод па перапрацоўцы смецця, наш студэнт зрабіў чатыры рэкламныя ролікі, якія, здаецца, і зараз круцяцца.
— Таксама на калегіі было сказана, што неабходна мадэрнізаваць вучэбныя праграмы, адаптуючы іх пад патрэбы рынку працы...
— Мы працуем менавіта пад гэтыя патрэбы і забяспечваем краіну кадрамі. Калі прыходжу на нейкі тэлеканал, бачу толькі нашых выпускнікоў. А мы ж рыхтуем не толькі рэжысёраў, але і аператараў, гукарэжысёраў, арганізатараў кінатэлевытворчасці. Іншая справа з аніматарамі, якіх мы сёлета выпускаем: прафесія рэдкая, а кінастудыя заявіла толькі аднаго чалавека, мінулы выпуск таксама там не застаўся, хоць я ўпэўнены, што беларусьфільмаўскай анімацыі патрэбна маладая кроў. У найбліжэйшы час мы не плануем набіраць рэжысёраў кіно, таму што з'явілася новае патрабаванне: каб набраць курс, у базе павінны быць заяўкі на шэсць рэжысёраў на пяць гадоў наперад. Хоць як можна заяўляць, за гэты час усё можа кардынальна памяняцца. Нехта прапаноўваў закрыць наш факультэт і адправіць студэнтаў вучыцца, напрыклад, ва УДІК, але УДІК нам не дапаможа: ён ужо не той, застацца ў Маскве прасцей за ўсё, ды і ў нас ужо не Савецкі Саюз, дзе можна было рэжысёра з Масквы размеркаваць у Мінск.
— Што вы скажаце пра характарыстыку беларускага кіно як «чарнухі, знятай за тры капейкі на лічбавую камеру», якая была дадзена міністрам культуры і выклікала актыўную дыскусію?
— Зараз усё здымаецца на лічбавую камеру, і што значыць «за тры капейкі»? Гісторыя ведае выпадкі, калі кіно за тры капейкі прыносіла мільёны, а мы трацім мільёны і атрымліваем тры капейкі — вось пра што трэба думаць. Няхай маладыя людзі здымаюць фільмы, гэта лепш, чым прападаць на Зыбіцкай. Пасля калегіі я прыдумаў афарызм «дрэнны той міністр культуры, які не марыць зняць нацыянальны блокбастар», бо кожны з іх прыносіць гэтую ідэю. А што такое нацыянальны фільм? Любое добрае кіно — нацыянальнае, патрэбен толькі сцэнарый. У Расіі зараз тэндэнцыя — шукаць сюжэты пра герояў, чаму і выстраліла карціна «Рух угору». Насамрэч кіно слабае, з мастацкага пункту гледжання «Легенда № 17» пра Валерыя Харламава рэч куды мацнейшая і цікавейшая, але «Рух угору» трапіў у яблычак дзякуючы ідэі «мы пераможам». Вось калі ласка — нацыянальны фільм. А мы ўжо забылі, як здымаць добрае кіно.
— На «Беларусьфільме» ж працуюць прафесіяналы, чаму апошняй вартай карцінай, як вы кажаце, з'яўляецца «У жніўні 44-га...»?
— Усё пачынаецца са сцэнарыя, а з ім трэба працаваць. Добры рэдактар часам больш каштоўны за сцэнарыста, у яго павінна быць чуццё і адчуванне часу, ён дапамагае сцэнарысту развіць ідэю. А ў нас яны пачынаюць пісаць пад сябе. Пакуль сцэнарны аддзел не будзе працаваць належным чынам, плёну не будзе.
— Факультэт экранных мастацтваў выпускае сцэнарыстаў?
— Так, гэта зборная спецыяльнасць — рэдактар, кінатэледраматург, кіназнаўца. Я неяк хацеў запрасіць выкладаць адну з самых знакамітых фігур у драматургіі Алену Папову, але не атрымалася. На жаль, студэнтаў вучаць былыя рэдактары і мастацтвазнаўцы, а не драматургі і пісьменнікі.
— Што павінна зрабіць Міністэрства культуры, каб аблягчыць жыццё факультэта экранных мастацтваў?
— Не ўмешвацца ў працэс: мы ведаем, куды рухацца. У нас на факультэце трыста семдзесят студэнтаў плюс семдзесят педагогаў — штат не меншы, чым на кінастудыі, але ў нас парадак, мы не прапускаем нікому не патрэбныя сцэнарыі і можам здымаць дэбюты лепш за «Беларусьфільм».
Ірэна КАЦЯЛОВІЧ
Фота Ганны ЗАНКАВІЧ
Мерапрыемства праводзіцца на добраахвотнай аснове.
Не выявіць ні секунды абыякавасці.
