Дакументаліст Кацярына Махава пра адказнасць перад гледачом

За плячыма гэтай дзяўчыны — некалькі гадоў працы на «Беларусьфільме», некалькі стужак, знятых на студыі Іаана Воіна, і шэраг складаных тэм, на якія аўтар разважае ў фільмах, створаных метадам назірання. Кацярына Махава распавяла пра архаічныя традыцыі Палесся, растлумачыла, чаму рэжысёру часам лепш прамаўчаць, каб выратаваць сваё кіно, і дала параду тым, хто хоча стаць дакументалістам.

— Кацярына, ці згодны вы з тым, што дакументальнае кіно — справа не жаночая?

— Усё змяняецца, цяпер жанчынрэжысёраў вельмі шмат, і яны здымаюць выдатнае кіно! Калі я вучылася ў Акадэміі мастацтваў, выкладчыкі казалі, што дакументалістыка — справа не жаночая, ёсць такое стэрэатыпнае стаўленне. Мне ўсё ж падаецца, што рэжысура — у першую чаргу адмысловае мысленне, не кожная жанчына можа так разважаць ды факусавацца. Бо здымкі прымушаюць рэжысёра «выпасці з жыцця», кудысьці з’язджаць, гэта вельмі самастойная прафесія, дзе кінематаграфіст бярэ на сябе адказнасць. Таму я б не казала, што гэта менавіта не жаночая справа, — усё залежыць ад канкрэтнага чалавека, наколькі ён можа вытрымаць такія выпрабаванні. Што датычыцца падзелу на жаночае і мужчынскае, то часам нават кіно, знятае мужчынам, можа ўспрымацца як жаночае. Як прыклад — некаторыя стужкі Аляксея Германа, яны вельмі тонкія.

— Вашыя стужкі закранаюць складаныя тэмы: героі аказваюцца ў цяжкіх абставінах. Ці лёгка з такімі тэмамі працаваць?

— Тэмы, звязаныя з асаблівымі дзецьмі, з’явіліся ў маім жыцці выпадкова, я іх не шукала. Узаемадзеянне з сябрамі ды знаёмымі, што працавалі з такімі дзецьмі, у выніку прывяло да таго, што я пачала здымаць — з’яўлялася ўнутраная патрэба, хацелася распавесці чыюсьці гісторыю, як у выпадку з «Дзіцём і дэльфінам». У гэты момант кіно перастае быць проста тэмай, бо я паглыбляюся ў гісторыю, заўважаю дробязі, стаўлю сябе на месца герояў. Зразумела, у такіх сітуацыях мне складана хаваць эмоцыі, мы перажываем усёй здымачнай групай, герой «Дзіцяці і дэльфіна» Максім пужаўся займацца ў дэльфінарыі, доўга не хацеў узаемадзейнічаць з дэльфінам, і гэта было складана. І я суперажывала, але разумела, што трэба рабіць сваю працу. Але мне складаней якраз пасля здымак, бо ў працэсе рэжысёр не адзінокі: ёсць здымачная група, адчуваецца падтрымка, усе па іншы бок камеры, а пасля застаешся сам-насам з матэрыялам.

— Фільмы здымаеце ў форме назірання. Чым вам такі падыход цікавы?

— «Няхай жыве Маленькі прынц» — гэта прыклад сінтэзу назірання ды камунікацыі, але, сапраўды, часцей за ўсё я выкарыстоўваю прынцып назірання, бо гэты метад дазваляе лепш адлюстраваць сутнасць быцця. Калі чалавек у кадры разняволены, проста пражывае моманты, заняты сваёй справай, а камера гэта фіксуе, то на экране ў выніку будзе рэальнае жыццё, бо камера тут не дамінуе, пра яе забыліся. У той жа час здымкі метадам назірання пакідаюць шмат свабоды для рэальнасці, ты ніколі не ведаеш, што будзе, то-бок, сюжэт адкрыты, і мне гэта вельмі падабаецца! Мне не блізка, калі ўсё прадказальна, не блізка, калі з героямі працуюць як з акцёрамі, не блізка лезці да герояў з пытаннямі, бо часам словы могуць зруйнаваць кіно. Я спрабую мінімалізаваць свой удзел, і, мяркую, так кіно атрымліваецца больш сапраўднае.

— Вы не раз адзначалі, што цікавіцеся архаічнымі традыцыямі Палесся, нават знялі трылогію на гэтую тэму...

— Мае сувязі з Палессем пачаліся каля 10 гадоў назад, я паехала туды здымаць фільм «Коліш» пра бабуль, якія захоўваюць традыцыю спеваў. Там пазнаёмілася са скульптарам, героем майго наступнага фільма. Стужка «Званар» завяршыла гэтую палескую трылогію. Так сталася, што фільмы выліваліся адзін у другі: мяне сапраўды крануў дух Палесся, ён амаль страчаны, таму першая карціна і называецца «Коліш», што значыць «калісьці». Раней традыцыі палешукоў былі ўплеценыя ў жыццё, а нам усё гэта дасталася ў менш натуральнай форме. Уразіла, што на кожны выпадак жыцця ў жыхароў тых мясцін знаходзілася песня, а людзі, якія сталі маімі героямі, захавалі дух менавіта той эпохі. Зараз магу сказаць, што любоў да Палесся ў мяне засталася, але гэтая тэма — ужо не адкрыццё, я супакоілася і збіраюся рухацца ў іншым напрамку.

— Як рэжысёр-дакументаліст ідзе на кантакт з героямі?

— Мяне прымалі вельмі натуральна на Палессі, з героямі наўпрост не трэба было працаваць, яны пагаджаліся адразу. Многія дакументалісты, якія здымаюць кіно ў правінцыі, адзначаюць, што там здымаць прасцей, чым у горадзе, бо жыхары глыбінкі не думаюць пра камеру, пра тое, як яны выглядаюць, прымаюць рэжысёраў і самі сабе тлумачаць, што гэта проста праца. Важна, каб паміж мной і героямі ўсталёўваўся давер, таму часта я спачатку езджу да «акцёраў» адна, без камеры, проста прысутнічаю ў іх жыцці, каб гэта набыло нейкую звычку. Падчас здымак вельмі шмат маўчу: героі ўжо да мяне прывыклі, і цяпер я не павінна адцягваць іх увагу на сябе.

— Сцэнарый для дакументальнага кіно — рэч эфемерная, а што з тэмай? Яна застаецца аднолькавая ў пачатку здымак і пасля?

— Тэмы фільмаў глабальна застаюцца на месцы, але яны могуць пашырацца. У мяне здаралася такое: пачынала здымаць стужку пра падлеткавы перыяд у школе, размаўляла з настаўнікам, хацела ўзяць у якасці героя яго, а ў выніку асноўным героем стаў хлопчык, менавіта праз яго я максімальна раскрыла тэму і крыху змяніла глабальную сутнасць стужкі. Я б параўнала працу рэжысёра з мастаком, рэалізм якога не заўсёды аказваецца «рэальным»: яны павінны вывучыць бэкграўнд, спачатку прывязацца да чагосьці, а ўжо потым змяняцца разам з сітуацыяй. Падобная сітуацыя была ў фільме «Званар», калі жонка галоўнага героя трапіла ў шпіталь, хоць, зразумела, гэтага не планавалася, а пад сітуацыю трэба было падладжвацца. Таму пра сцэнарый казаць не даводзіцца — у мяне ёсць схематычны план, у які жыццё ўносіць карэктывы.

— Вы кажаце, што здымаеце аўтарскае кіно. Можаце растлумачыць, што гэты тэрмін значыць для вас?

— Мяркую, што аўтарскае кіно — у першую чаргу асабістае выказванне. Форма тэхнічна складаная, але калі гэта сапраўдная думка, то яна і будзе аўтарскай. Можна сказаць, што аўтарскае — гэта яшчэ і кіно з почыркам, калі яго можна пазнаць. Але датычна мяне, не ведаю, ці выпрацаваўся пазнавальны стыль, бо мае стужкі адрозніваюцца адна ад адной па падыходзе. Часам я ахвярую некаторымі рэчамі, звязанымі са зместам фільма, больш увагі надаю форме, а бывае — наадварот. Стужка «Няхай жыве Маленькі прынц» для мяне наогул эксперыментальная: я размаўляла са сваімі героямі. І адчуваю жаданне не заставацца на месцы і працаваць з адной формай, а, наадварот, здзіўляць, у тым ліку і сябе.

— Ці ёсць рэжысёры, стужкі якіх вас натхняюць?

— Днямі пераглядала стужкі Пеляшана. Я б сказала, што гэта ўжо класіка, і яна мне падабаецца, нягледзячы на тое, што я здымаю зусім іншае кіно. Мне вельмі падабаецца галандскі рэжысёр Ёрыс Івэнс, асабліва стужка «Гісторыя ветру», гэта яго апошняя карціна, цікава зробленая — з пастаноўкай, з рэжысёрам у кадры: у нейкія моманты перастаеш адчуваць мяжу паміж дакументалістыкай і гульнёй. Для мяне больш цікавыя і блізкія аўтары, якія ствараюць кіно, адрознае ад майго. Складана сказаць пра беларускае кіно. Яно мяне вельмі ўражвала, калі я вучылася ў акадэміі. Памятаю, што падчас вучобы пазнаёмілася з Валерыем Рубінчыкам. Мяне ў той час вельмі захаплялі яго фільмы. І менавіта ігравое кіно я думала здымаць сама, але пасля пераглядзела ўласныя погляды і вызначылася, што хачу займацца дакументалістыкай. У многім дзякуючы стужкам Зоі Катовіч, Віктара Аслюка, Галіны Адамовіч, Міхаіла Жданоўскага. Зараз сачу за дакументалістамі, якія выбіраюць свой шлях: Дзмітрыем Махаметам, Андрэем Куцілам, Юрыем Цімафеевым.

— Для вас першаснае ўласнае выказванне ці меркаванне гледача?

— Мяркую, калі штосьці робіцца шчыра, калі гэта цябе кранае, то менавіта такія ж пачуцці будуць і ў астатніх. Зразумела, што гэта не догма, бо кіно — заўжды рызыка. Рэжысёры, якія зашмат думаюць пра гледача, у выніку могуць атрымаць адваротную рэакцыю. У аўдыторыі таксама ёсць выбар, гэта свабодныя адносіны — можна сысці з кінатэатра, можна наогул туды не прыходзіць. Таму для мяне рэжысура — гэта мастацкая форма, і калі я выказваюся, то думаю ў першую чаргу ўласна пра мэсадж, бо мастак нікому нічога не павінен.

— Што самае складанае ў дакументальным кіно?

— Уласна для мяне самае складанае — пачатак здымак, новы фільм. Таму што даводзіцца «вынырваць» з сябе, са свайго жыцця, і першы час ёсць адчуванне, што рухаешся не ў патрэбным напрамку, вельмі хвалюешся і сутыкаешся з рэальнасцю. У нашай краіне далёка не паўсюль, не ва ўсіх арганізацыях цябе чакаюць, і пачынаеш думаць: «А што далей?». Складана ў працэсе здымак знаходзіць мяжу, якую не хочацца перасякаць у адносінах з героямі фільма, наколькі далёка можна пайсці менавіта з гэтым чалавекам, бо я шаную яго асабістую прастору, унутраны свет. Шмат маіх герояў — людзі ў цяжкіх абставінах, хворыя. Для мяне гэта вельмі складаныя моманты, у кіно шмат пераходаў. А вось калі пачынаецца мантаж, надыходзіць ступень супакаення.

— Вашыя стужкі атрымлівалі ўзнагароды на «Лістападзе», «Залатым Віцязі», паказваліся на «Артдакфэсце». Прызнанне патрэбна?

— Для дакументалістаў, якіх я ведаю і хто ў прафесіі доўга, узнагароды мелі сэнс у пачатку кар’еры. Пасля гэта перастае неяк уплываць наогул, хоць маральна дапамагае, бо прафесія ў нас складаная, і калі бачыш узнагароду, то разумееш, што праца выкананая добра і яна патрэбная. Нядаўна мы знялі кіно «Перазімаваць» пра старых людзей, якія зімуюць разам у доме сезоннага пражывання. На кінафестывалі «Артдакфэст» пасля паказу некаторыя гледачы казалі мне, што фільм вельмі цяжкі. Прызнанне мае карціны атрымліваюць цяпер толькі за мяжой — у Беларусі іх паказваюць вельмі рэдка, і нават гэтыя паказы атрымліваюцца стрэсавымі, мне даводзіцца ледзьве не апраўдвацца. За мяжой звычайна поўныя залы, паважлівае стаўленне да аўтара фільма, і гэта дае сілы рухацца далей. А ўласна поспех у выглядзе статуэтак ці дыпломаў для мяне другарадны.

— Як дакументалісту рэалізавацца ў Беларусі сёння?

— Фінансавы бок пытання я не бяру, бо ніколі не ўдзельнічала ў пітчынгах, здымала кіно на студыях, а зараз — самастойна, толькі спрабавала атрымаць падтрымку кінематаграфчнага фонду, але не склалася. Таму адзіная парада — здымаць, незалежна ад таго, ці ёсць падтрымка. Дакладна магу сказаць, што ў Беларусі быць кінематаграфістам складана, я 2 гады запар езджу на «Артдакфэст» і бачу такое адрозненне ад нашых фестываляў: там ёсць моц выказвання, няма самацэнзуры. Унутраная свабода для рэжысёраў проста неабходная, таму яе трэба ці адраджаць ці хоць бы знаёміцца.

— На ваш погляд, чаму айчынная дакументалістыка недаацэненая грамадствам?

— Пытанне складанае і балючае. Памятаю, як прыйшла на працу на студыю «Летапіс» і даведалася, што некаторыя стужкі Міхаіла Жданоўскага збіралі ў савецкі час поўныя залы ў кінатэатрах. Што здарылася? Не магу сказаць. Магчыма, гэта ідзе ад кінастудыі, мабыць, ад грамадства. Цяпер людзі наогул не ведаюць, што існуе студыя «Летапіс», што здымаецца дакументальнае кіно, што яно бывае рознае. Справа, зразумела, і ў адсутнасці рэкламы, паказаў, хоць нейкай інфармацыі, адкуль можна даведацца пра дакументалістыку. Некалькі гадоў таму на адзін з паказаў дакументальнай праграмы «Лістапада» прыйшоў толькі адзін глядач, а на першы паказ «Няхай жыве Маленькі прынц», які быў асветлены ў медыя досыць шырока, прыйшло больш за сто чалавек, што для айчыннай дакументалістыкі — сапраўдная перамога.

Маргарыта ДЗЯХЦЯР