Каб духоўны куфар заўсёды быў поўны

Гаворка пра патрыятычнае выхаванне вядзецца столькі, колькі існуюць установы адукацыі. Дзецям чытаюць вершы класікаў, распавядаюць пра народныя традыцыі, развучваюць песні, прысвечаныя любові да роднага краю, ладзяць экскурсіі ў краязнаўчыя музеі, прапаноўваюць пісаць сачыненні на тэму «Мая Радзіма»...

Усё гэта, безумоўна, дае плён, асабліва калі пашанцуе на неабыякавага настаўніка: дзеці ўспрымальныя да чуллівых слоў, прыгожых эпітэтаў, гатовыя вучыцца спазнаваць сваю радзіму, малую і вялікую, і любіць яе. Але часта бывае так, што патрыятычныя пачуцці, абуджаныя творам мастацтва ці родным краявідам, у дарослае жыццё пераносяцца своеасаблівай абстрактна-этнаграфічнай карцінкай, якая вісіць недзе ў куточку свядомасці і на якую зрэдзьчасу замілавана паглядаюць... Праўда ж у тым, што для таго, каб любоў да радзімы была па-сапраўднаму глыбокая і не залежала ад знешніх абставінаў, трэба добра ведаць свае карані: радавод, нацыянальную гісторыю, традыцыйны ўклад жыцця і мысленне народа.

У імклівым ХХ стагоддзі, калі розніца ў ладзе жыцця бацькоў і дзяцей была настолькі вялікая, што амаль цалкам парушыўся арганічны працэс перадачы культурнага досведу з пакалення ў пакаленне, асаблівае значэнне набывае захаванне нацыянальнай спадчыны на ўзроўні разумення і ведання сваіх традыцый. У гэтым кантэксце, асабліва сёлета (2018 год абвешчаны ў Беларусі Годам малой радзімы) своечасовым і актуальным падаецца выданне «Народнай асветы» — кніга Міколы Маляўкі «Спадчына, або Каб не стаць манкуртам. Абразкі з жыцця нашых продкаў».

Знаны беларускі пісьменнік знаёміць з традыцыйным сялянскім побытам ва ўсіх яго аспектах: сядзіба, гаспадарка, прылады працы, кухарства, адзенне, упрыгожанні, гульні, песні і, вядома ж, святы. Багата ілюстраваная, аздобленая аўтарскімі малюнкамі (Я. Ларчанкі, Н. Кузьмянковай, Т. Кудзінай) і арыгінальнымі фотаздымкамі (А. Сталярова, А. Дрыбаса, А. Галкоўскага), кніга дае магчымасць суаднесці апісанне з канкрэтнай выявай. І гэта вельмі важна, бо многія рэчы, якія яшчэ і пяцьдзясят гадоў таму былі звычайным хатнім начыннем, цяпер сапраўды сустрэнеш хіба ў этнаграфічным музеі. Дарэчы, у кнізе выкарыстаныя фотаздымкі калекцыі помнікаў этнаграфіі і народнага мастацтва, прадстаўленыя Музеем старажытнабеларускай культуры НАН Беларусі. Хоць выданне адрасавана ў асноўным дзецям (з аднаго боку, як навучальны дапаможнік ці нават энцыклапедыя, з другога — як займальнае падарожжа ў глыбіні гісторыі), інфарматыўным будзе і для многіх бацькоў, асабліва маладога пакалення. Ці многія з пакалення сённяшніх дваццаці — дваццаціпяцігадовых бачылі ў бабулі на вёсцы кросны ці начоўкі? А хто ведае, як жаць лён, ткаць паясы, плесці лапці, біць лён і як працуюць жорны? Адметнасць кнігі ў тым, што аўтар усё апісанае бачыў на свае вочы, а ў нейкіх гаспадарчых справах і сам удзельнічаў. Прываблівае, што Мікола Маляўка не проста збірае факталогію, а дзеліцца сваімі ўспамінамі: «Доўга працавалі, спрыялі людзям у нашых сенцах жорны. Круцілі іх і мае бацькі, і сваякі, і суседзі». Сапраўды, школьніка, асабліва гарадскога жыхара, уразіць тое, што згадвае, напрыклад, Якуб Колас у «Новай зямлі».

Чым жа адрозніваецца новая кніга ад дзіцячай энцыклапедыі? Бо ўсё ж багацце факталагічнага матэрыялу і падрабязнасць тлумачэння кожнага прадмета, з’явы, сімвала характарызуе навуковы падыход. У тэксце шмат лірычных і жартоўных вершаў аўтара, показак, загадак, а ў канцы кожнага тэматычнага раздзела — пытанні, адказаць на якія змогуць толькі ўважлівыя. Дзякуючы вялікай колькасці яркіх ілюстрацый, чытаць гэтую кнігу можна нават зусім малым, якія толькі пачалі размаўляць: яны з задавальненнем паразглядаюць малюнкі. Даросламу ж застанецца адказваць на бясконцыя пытанні «А што гэта? А для чаго гэта?». Калі прадметы традыцыйнага побыту будуць пазнавальныя з дзяцінства, гэта ўжо добры пачатак.

Мабыць, настаўнікі ўсё часцей сутыкаюцца з тым, што сучасным школьнікам пры вывучэнні твораў класічнай беларускай літаратуры даводзіцца даваць шмат дадатковых тлумачэнняў, акурат таму, што ім не зразумелыя многія побытавыя дэталі. Гэта адбіваецца на разуменні мастацкай задумы, а можа ўзнікнуць і пэўнае непрыманне, раздражненне. Таму кніга Міколы Маляўкі «Спадчына, або Каб не стаць манкуртам. Абразкі з жыцця нашых продкаў» — незаменны дапаможнік! І для настаўнікаў, і для самастойных вучняў.

Ва ўступным слове, «Запеўцы», аўтар тлумачыць: «Уздыхаць па старых рэчах, вяртацца да старога ўкладу жыцця не варта. Але ведаць, як жалі нашы бацькі, нашы дзяды-прадзеды, трэба. Каб не рвалася па-жывому кроўная сувязь пакаленняў, каб каранілася і галінілася, вечна зелянела радаводнае дрэва кожнай сям’і». Важны не толькі адукацыйны складнік, справа не толькі ў вывучэнні пэўных сацыяльна-культурных рэалій. Лад жыцця мае наўпроставую сувязь з ладам мыслення. Для таго, каб разумець, як жылі нашы продкі, трэба ведаць не толькі, як яны працавалі, апраналіся, чым частаваліся і як бавілі час, але і як глядзелі на свет, каго шанавалі, ад каго засцерагаліся, што лічылі пачэсным, а што — ганебным. Менавіта ўсведамленне гэтага дае трывалую глебу пад нагамі, тое важнае маральна-этычнае багацце, якім можна запоўніць свой духоўны куфар. І кніга Міколы Маляўкі, думаецца, найперш пра гэта. Ёсць тут, вядома, і асабістыя настальгічныя ноткі, бо аўтар, ствараючы кнігу, не мог не прыгадваць беларускую вёску, якую памятаў і якая незваротна змянілася: «Як птах, вяртаюся вясною з гарадскога выраю і я, сын сваёй вёскі над Нёманам. Вяртаюся ў родны свет дзяцінства, на сядзібу, якая засталася ў спадчыну ад бацькоў». У кожным радку — цеплыня, пяшчота, любоў да роднага краю, «высокая, як неба». Адчуўшы, разумееш: менавіта гэта было галоўнай задачай усіх стваральнікаў кнігі — перадаць у спадчыну любоў і павагу да роднага краю.

Жана КАПУСТА