Хітраспляценні летапісаў

Вячаслаў Чамярыцкі — адзін з самых вядомых беларускіх літаратуразнаўцаў-медыявістаў, скарыназнаўца, спецыяліст па айчынным летапісанні. У мінулым годзе ў выдавецтве «Чатыры чвэрці» выйшла з друку яго кніга «Жыватворная спадчына» — важкае падсумаванне пяцідзесяці гадоў працы на ніве беларускай акадэмічнай навукі.

Як адзначаў гісторык і літаратуразнаўца, доктар філалагічных навук Генадзь Кісялёў, Вячаслаў Чамярыцкі выдатна разбіраецца ў «хітраспляценнях розных спісаў і рэдакцый летапісных помнікаў, у розначасовых вольных і нявольных напластаваннях. Як высакакласны спецыяліст В. Чамярыцкі быў запрошаны да ўдзелу ў падрыхтоўцы да выдання беларускіх тамоў (32 і 35) акадэмічнага “Поўнага збору рускіх летапісаў” (выдавецкая серыя пад такой традыцыйнай назвай выходзіць у Расіі ажно з 1841 года)». Дзякуючы работам Вячаслава Чамярыцкага можна даведацца пра гісторыю стварэння «Летапісу вялікіх князёў літоўскіх», магчымага заказчыка «Хронікі Вялікага княства Літоўскага і Жамойцкага», адметнасці рукапісу Магілёўскай хронікі...

Людзі, якія прафесійна цікавяцца літаратурнымі помнікамі ХІІ—ХVІІІ стст., безумоўна, ужо маюць кнігу «Жыватворная спадчына» на сваёй паліцы. Але гэта выданне можа быць карыснае і для чытачоў, якія цікавяцца іншымі гістарычнымі перыядамі. І вось па якіх прычынах.

Па-першае, у кнізе абмалёўваецца літаратурнае жыццё не толькі Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай, але і Беларусі 1960—1990-х гадоў. Таму «Жыватворная спадчына» будзе выдатнай крыніцай для даследчыка, які возьмецца пісаць пра асаблівасці культурнай сітуацыі і перыпетыі вывучэння даўняй літаратуры ў савецкую эпоху. У дадатку змешчана невялікая аўтабіяграфія і два інтэрв’ю з Вячаславам Чамярыцкім — адно за аўтарствам Сяргея Кавалёва, другое — Анатоля Клышкі. У гэтых тэкстах нярэдка згадваюцца праблемы ідэалагічнага характару, з якімі сутыкаліся літаратуразнаўцы, а ўспаміны пра юнацкія гады дазваляюць уявіць, якімі шляхамі прыходзілі да акадэмічнай навукі вясковыя хлапчукі. Варта адзначыць і ўспаміны пра старэйшага калегу і сябра Генадзя Кісялёва, дзе створаны партрэт сапраўднага навукоўца — чалавека, адданага сваёй справе, які заўсёды памятае пра краіну, дзеля якой працуе. Супрацоўнікамі Вячаслава Чамярыцкага былі таксама Юльян Пшыркоў, Аляксандр Коршунаў, Мікалай Улашчык, пра якіх даследчык піша з вялікай цеплынёй.

Па-другое, кніга выбранага Вячаслава Чамярыцкага — нагода ўспомніць не толькі літаратуру ХІІ—ХVІІІ стст., але і даследаванні, мастацкія творы, якія пабачылі свет у ХХ стагоддзі. Шаноўны даследчык пісаў пра пераклад «Слова пра паход Ігаравы», зроблены Янкам Купалам, рэцэнзаваў раман Алега Лойкі «Францыск Скарына, або Сонца Маладзіковае», з глыбокай павагай адгукаўся пра даследаванні Аляксея Мельнікава, прысвечаныя Ефрасінні Полацкай і Кірылу Тураўскаму. У раздзеле «Чытаючы кнігі калег» змешчаны рэцэнзіі Вячаслава Чамярыцкага на навуковыя выданні, этапныя для свайго часу.

Трэці істотны момант: у многіх навуковых артыкулах Вячаслаў Антонавіч піша не толькі пра акалічнасці, важныя для вузкіх спецыялістаў, але і пра рэчы, якія варта ведаць кожнаму беларусісту. Так, у артыкуле «Паданні пра Рагнеду і праблема Полацкага летапісу» даследчык звяртаецца да праблемы датавання трагічных падзей, звязаных са сватаннем Уладзіміра да Рагнеды. Вячаслаў Чамярыцкі адзначае храналагічную неадпаведнасць даты сватання Уладзіміра да Рагнеды і гадоў жыцця князя Яраслава, які, на думку большасці гісторыкаў, быў іх агульным сынам. Думкі спецыялістаў на гэты конт адрозніваюцца: адны лічаць, што ў летапісах няправільна абазначаны ўзрост князя Яраслава, другія мяркуюць, што Яраслаў не быў сынам Рагнеды, трэція прапануюць лічыць годам сватання Уладзіміра да Рагнеды не «летапісны» 980 г., а 978 г. Менавіта трэці падыход да вырашэння праблемы абгрунтоўваецца ў артыкуле Вячаслава Чамярыцкага.

Даследчык шукае адказы на многія іншыя сутнасныя пытанні. Кім лічыў сябе Францыск Скарына — ліцвінам ці русінам? Ці існаваў Наваградскі летапіс? Як склаўся лёс нашчадкаў Усяслава Чарадзея? Чытач падрыхтаваны, гатовы да сур’ёзнай размовы, знойдзе ў кнізе «Жыватворная спадчына» шмат новых фактаў і цікавых ідэй.

Для аўтара, безумоўна, было радасна выдаць сваю кнігу ў год, юбілейны для беларускага кнігадрукавання. Шэраг артыкулаў, прадстаўленых у выданні, прысвечаны жыццю і дзейнасці нашага славутага першадрукара. Яшчэ адна тэма, важная для Вячаслава Антонавіча, — гісторыя Навагрудчыны, малой радзімы навукоўца.

Выданне змяшчае спіс публікацый Вячаслава Чамярыцкага за 1958—2016 гг., пералік кніг, выдадзеных пад яго рэдакцыяй. Як сведчаць каментарыі, многія тэксты друкуюцца ўпершыню паводле рукапісаў.

У кнізе багата прывабных загалоўкаў: «Загадкі адной беларускай калядкі XVIII ст.», «Беларус і яго імя», «Ці існавалі Дудуткі ў ХІІ ст.?». Чытач, які звернецца да гэтых публікацый, не пашкадуе пра свой выбар і, цалкам верагодна, пачне з большай цікавасцю ставіцца да літаратурных помнікаў мінулых гадоў.

Як казаў Іаган Гётэ, «лепшае, што дае нам гісторыя, — гэта энтузіязм, які яна абуджае». «Жыватворная спадчына» — кніга, напісаная рукой захопленага навукоўца, чалавека, які любіць сваю Радзіму. Менавіта гэта высокая любоў натхняе Вячаслава Чамярыцкага на навуковыя росшукі, асвятляе старонкі даследаванняў замежных гісторыкаў і філолагаў. Вячаслаў Антонавіч часта згадвае пра значнасць працы беларускіх вучоных гуманітарыяў: «Па тым, як мы ставімся да сваёй культурна-гістарычнай спадчыны, у свеце мяркуюць, што мы за народ». Таму кніга Вячаслава Чамярыцкага надае імпэту і ўпэўненасці не толькі даследчыкам, але і ўсім, хто цікавіцца мінулым нашай краіны.

Юлія ШПАКОВА