Уладзімір Цвірка. Скідзель

Каб максімальна адчуць захапляльную даўніну былога мястэчка Скідзель, што ў Гродзенскім раёне, адразу трэба накіравацца далей ад сучасных пабудоў, у той куточак, які, здаецца, і сёння трымае ў моцных абдымках частку цікавага мінулага. Таму запрашаю вас у старажытны, але вельмі маляўнічы і добра спланаваны сядзібны парк шляхецкага роду Чацвярцінскіх.

Не пашкодзіць згадаць аднаго з прадстаўнікоў гэтага роду — Антонія Святаполк-Чацвярцінскага, які ў 1773 годзе разам з Тадэвушам Рэйтанам адмовіўся на сейме падпісваць ганебны акт першага падзелу Рэчы Паспалітай. А пасля падаўлення паўстання пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касцюшкі, у якім ён браў удзел, Антоній Чацвярцінскі быў арыштаваны і павешаны.

Сёння парк падзяляецца на дзве няроўныя часткі дарогай, якая выбягае з горада на Дэмбрава, і невялічкай рэчкай Спушанкай, што потым упадае ў раку Скідзялянку. З правага боку, калі ехаць з горада, большая частка сядзібнага парку сустракае нас вельмі цікавай брамай у стылі рамантызму. Вырашана яна, можа, нечакана, вежамі, якія, здаецца, стаяць тут з далёкага Сярэднявечча, хаця насамрэч пабудаваны ў самым канцы ХІХ стагоддзя. Уздымаюцца яны на розную вышыню: адна — амаль на сем метраў, другая — на два метры ніжэй. Кожная мае свой асобны ўваход, а паміж імі месцяцца каваныя вароты, праз якія ў мінулым праязджалі карэты ды вазы. За вежамі брамы раскінуўся парк.

Першыя звесткі пра Свідзель датуюцца 1498 годам. Тады паселішча ўваходзіла ў склад Гарадзенскага павета Троцкага ваяводства Вялікага Княства Літоўскага. У 1516 годзе гэта была маёмасць гарадзенскага старасты Юрыя Радзівіла, а ў 1588 годзе горад стаў цэнтрам воласці.

Вельмі значны гандлёвы і культурны штуршок горад атрымаў пасля прывілея, выдадзенага каралём Уладзіславам IV Вазам у 1644 годзе, які дазволіў жыхарам мястэчка два разы на год праводзіць вялікія кірмашы. У выніку Скідзель набыў шырокую вядомасць як гандлёвы цэнтр з аднаго боку на шляху з Гародні на Шчучын ды Ліду, а з другога — на Ваўкавыск і Зэльву.

Вялікія страты панесла Рэч Паспалітая, у тым ліку Вялікае Княства Літоўскае, падчас працяглай Паўночнай вайны, якая бушавала на яе землях у 1702—1708 гадах. Шмат нашых зямель Вялікае Княства Літоўскае было спустошана і разрабавана пры вядзенні баявых дзеянняў войскамі Швецыі і Расіі. Не пазбег разбурэнняў ды пажараў і Скідзель. Толькі дзякуючы вялікім намаганням мясцовых жыхароў горад падняўся з руін ды попелу. Жыццё было мацнейшае за наступствы вайны...

За брамай, злева ў парку, выдатна захаваліся гаспадарчыя пабудовы сядзібы Чацвярцінскіх, якія сёння даюць жытло жыхарам горада. А ў будынку млына, які стаіць на ўзнятым беразе Скідзялянкі, утульна размясцілася адміністрацыйная ўстанова. Трошкі далей ад брамы — будынкі кухні. Паркавыя алеі яшчэ захавалі былую веліч, а таксама сваю непасрэдную функцыю дзяліць прастору парка на самастойныя і ў нечым асаблівыя часткі.

Сядзібны дом не захаваўся. Няма і бровара. Знішчаныя будынкі цаглянага ды вапнавага заводаў. У свой час прадукты гаспадарчай дзейнасці актыўна вывозіліся па Нёмане ў гарады Еўропы, прытым на сваіх спецыяльных суднах ці платах. А везці было што. Сяляне, акрамя працы на палетках і ў сядзібе, мелі магчымасць прафесійна займацца рознымі рамёствамі. Далёка за ваколіцамі Скідзеля ведалі мясцовых цесляроў, сталяроў... Таленавіта выраблялі тут і разнастайны скураны абутак. У шматлікіх гандлёвых лаўках яўрэяў, якія складалі амаль палову жыхароў горада, заўсёды можна было набыць якаснае хатняе печыва з начынкамі.

Развітаемся з гэтай паловай парку і пойдзем цераз дарогу праз сучасны, але вельмі ўдала стылізаваны масток, у другую (не менш цікавую) яго частку.

Тут не адчуваецца разнапланавасці, яскрава выражаных кірункаў у ландшафтным дызайне. Здаецца, усё набліжана да нябачных прыродных законаў, адчуваецца вольнасць абшараў, менш прыкладзена працы рук і чалавечай фантазіі. Затое ў гэтай частцы парку з размахам гаспадарыць прырода. Да ўсяго нас чакае яшчэ адна архітэктурная каштоўнасць былога мястэчка — капліца Унебаўзяцця Найсвяцейшай Панны Марыі.

Гэта радавая пахавальня князёў Чацвярцінскіх. Пабудаваная яна была з якаснай цэглы ў 1870 годзе. Ужо другое стагоддзе ў яе вонкавым абліччы пануе выразны гатычны стыль. І, ведаеце, толькі цяпер зразумеў, наколькі яскрава перагукаюцца дзве гэтыя пабудовы: вежы брамы і капліца. Яны размясціліся ў розных куточках парку, размежаваныя дарогай ды ракой, і маюць рознае прызначэнне. Але як выразна аб’ядноўваюць сабой гэтае асяроддзе парку, навакольных краявідаў і нават сучаснага ды мінулага ў жыцці прыгожага і ўтульнага беларускага гарадка!

Слова «скідзель» (тапонім) мае балцкае паходжанне і ўтвараецца ад слова «шчыт». Значыць, гэтыя архітэктурныя помнікі з назвай горада не толькі аб’ядноўваюць мінулае і сучаснае, але і бароняць яго разам з намі. Добра, што яны дайшлі да нас, нягледзячы ні на што.