Небяспечнае падарожжа на трамвайным коле

Сёння, калі магчымасці для шырокага літаратурнага развіцця, з’яўлення новых цікавых твораў, выдання новых кніг і часопісаў, узнікнення яркіх культурніцкіх спрэчак ды інтэлектуальных дыскусій куды большыя, чым раней, за савецкім часам, жывеш у заўсёдным падманліва-марным чаканні нечага новага і творча-змястоўнага.

Бо калі што адметнае і з’яўляецца, дык хутка знікае, пераможанае ў агульным самазадаволена-інертным, застыглым культурніцкім бытаванні.

Пытанне стылю, формы, артыстызму мовы, танцавальнай гнуткасці фразы мае звыкла другаснае значэнне для большасці айчынных пісьменнікаў, яно па сёння застаецца адкрытым і, пры ўсёй спробе асобных літаратараў розных пакаленняў у ранейшыя гады яго вырашыць, патанала ў багне масавага раздражнення сваіх калег.

Адна са спроб такой дыскусіі ўзнікла на старонках «Літаратуры і мастацтва» амаль трыццаць гадоў таму.

1.

У пятніцу, 17 ліпеня 1987 года, у 29-м нумары, з’явіўся артыкул Леаніда Дранько-Майсюка «“Як” і “Навошта”?» Паэт пісаў: «Мы падменьвалі мастацкае пісьмо дыпламатычным і ўсё рабілі дзеля таго, каб яму, без’языкаму пісьму, не сустрэлася ніякай перашкоды. Мы аддавалі мала ўвагі такой драбязе, як мастакоўская годнасць». Дранько-Майсюк засмучаўся, бо «мы, сучасныя мастакі, не стварылі /.../ эмацыянальна-горкіх старонак, бо мы баяліся шчыра пісаць “для сябе”, мы заўсёды дыпламатычна пісалі “для народа”». Паэт рабіў рызыкоўныя закіды класікам: «Пытанне формы канчаткова не вырашана ў творчасці Вячаслава Адамчыка, аўтара таленавітых, але кампазіцыйна досыць арытмічных раманаў /.../ . ...раман Івана Пташнікава “Алімпіяда” /.../ нібы знарок нечытэльны. Звышпадрабязныя апісанні /.../ выклікаюць амаль фізіялагічнае ўражанне перанасычанасці. /.../ Гонячы лістаж, заварожаныя культам “надзённага” зместу, мы забыліся, што мастацтва павінна заставацца мастацтвам. Для нас сталася нікчэмнасцю і драбязой гаворка пра хараство радка, пра завершанасць страфы, пра музычнасць і рытм прозы».

Па словах аўтара, многія пасля той ліпеньскай публікацыі «проста ў вочы называлі [мяне] дурнем. /.../ на хаду аналізавалі, /.../ нават аргументавана аспрэчвалі пэўныя мае вывады» (Леанід Дранько-Майсюк. Вінаваты мы самі // Літаратура і мастацтва. Пятніца, 22 красавіка 1988 г. № 17).

Паэта здзівіла «амаль поўнае маўчанне /.../ літаратурных аднагодкаў /.../ Хрысціны Лялько, Алеся Пісьмянкова, Уладзіміра Ягодзіўка, Ірыны Багдановіч...» (там жа).

Але нечаканая падтрымка прыйшла з-за акіяну: «Усё ж трымаюся погляду, што эстэтычны ўзровень нашай літаратуры яшчэ нізкі. Нездарма Дранько-Майсюк узнімаў занядбанае ў нас пытанне формы, адвечнае пытанне формы, адвечнае пытанне — што і як. І як накінуліся на яго! А дарэмна. Нашаму брату не зашкодзілі б салідныя курсы па эстэтыцы».

Чалавека, які быў аўтарам гэтых радкоў, звалі Масей Сяднёў.

Амаль 80-гадовы паэт-эмігрант, які апынуўся ў сталінскіх лагерах з-за даносу аднакурсніка, лічыўся ворагам савецкага ладу, а на эміграцыі, наадварот, быў абвінавачаны ў прасавецкіх настроях, выдатна разумеў, што гэта такое, калі абураная большасць уздымаецца на аднаго.

Сяднёў пашкадаваў маладога калегу, але, акрамя такога чыста бацькоўскага шкадавання, быў усцешаны, што пачуў сугучнае сваім развагам.

2.

Гэтых, вонкава вельмі непадобных адзін на аднаго, паэтаў шмат што яднала.

За некалькі гадоў да перабудовы, у 1983 г., Леанід Дранько-Майсюк піша кінематаграфічна-імклівую паэму «Кола»: «Цяжкое трамвайнае кола / З прасторы базарна-зялёнай / Паўз яткі, харчэўні і школы / Ляцела па Менску шалёна. / Забыліся дрогкія рэйкі / І ўпірлівы скрогат спынення. / Ляцела па лісці клейкім, / Па мармуры і каменні. / Палохала балаголаў / І нэпманаў каля крамак. / Па бруку, па гною кола / Сляпы вызначала напрамак /.../»

Паэт марыць (і мара гэтая дастаткова рызыкоўная), каб сонную прастору беларускага культурніцкага свету (няважна, ці гэта часы НЭПа ці андропаўска-чарненкаўскі перыяд) пратараніла, разбіла вар’яцкае, небяспечнае, анархічна-безразважлівае КОЛА, якое б скаланула, напалохала, абудзіла, разварушыла нашае заўсёдна-соннае царства літаратуры. Гэтае напорлівае і няўмольнае, як гнеў антычных багоў, кола ў сваім экстатычным танцы па целе Беларусі абавязкова каго-небудзь з найбольш упарта-апатычных прыдушыць, зруйнуе іх скамянелую свядомасць. Паэт хоча, каб на змену метафарычным «напалоханым нэпманам» ад літаратуры прыйшлі новыя Уладзіміры Дубоўкі, з’явіліся творча-свабодныя інтэлектуалы.

Пра гэта ж марыў і Масей Сяднёў.

За некалькі гадоў да хрушчоўскай адлігі ён складае верш «Абнаўленьне», у якім выказваўся, што яго сучаснікі вартыя толькі таго, каб яны: «...пякліся як-бы на агні, / зьвіваліся ўсе ад мучэньня. / Ні ў нізе і ні ў вышыні — / нідзе ня было каб збаўлення». Паэт заклікае: «Хутчэй — жа пагібель і мор, / сусьветнай прыходзь спусташэньне! / У вечнае йдзі на шырокі прастор, / другое людзей пакаленне!»

Масей Сяднёў быў рэалістам і не верыў у магчымасць адраджэння Радзімы сённяшнімі беларусамі. Бо калі нават Янка Купала (пра што неаднаразова з болем згадваў Сяднёў) са сваёй жонкай размаўляў па-польску, то пра якое сапраўднае, праўдзівае адраджэнне можа весціся гаворка?

І Масею Сяднёву, і Леаніду Дранько-Майсюку ў аднолькавай ступені далёкі псеўдапатрыятычны пафас, высокі стыль, атулены вышываністым дэкорам, за якім зазвычай хаваецца пустата зместу.

Аўтар паэмы «Кола» ўвогуле скептычна ставіцца да тэрміна «Адраджэнне»: «Само паняцце Адраджэння самы час ураўнаважыць больш аб’ёмным паняццем — Нараджэнне, бо іншы раз мы спрабуем адрадзіць тое, што не адраджаецца, а калі адраджаецца, то набывае раптам незразумелы, а часам і непажаданы сэнс» (Леанід Дранько-Майсюк «...Натуральны, як лінія небасхілу», 2017).

У вершы «Сьмерць музыкі (Памяці Міколы Равенскага)» Масей Сяднёў з яшчэ большай, нават, сказаў бы, публіцыстычнай з’едлівасцю заяўляў: «Ня цяжка на сьцягох, і пышных і ўрачыстых, / Свабоду напісаць і незалежнасьць, цяжэй — пайсьці за гэта ўсё на бітву. / Мы славай упіваемся мінулай / і даўняе, як мару, ускрашаем, / а дзень сягоньняшні мінае без заваяваньняў» (Масей Сяднёў. Патушаныя зоры. 1975). Пра беларусаў выказваўся так: «Нібы дзеці забітых ваўчых, / не спазнаўшыся добра з гняздом, / па дарогах мы ходзім чужых / і ня знаем, дзе хата, наш дом» (верш «Крывічом»). А пра саму Беларусь з болем пісаў: «Другія славу сабе хутка лепяць, / а той папар ня ўзьнятым шчэ ляжыць. Было-б не нараджацца табе лепей, чым нарадзіўшыся, ня жыць, /.../ Сьпяць акіяны твайго воды, / як сон, варочаецца імгла, / Нашто-ж, скажы, між Захадам і Ўсходам / вачыма сінімі ты прарасла?» («Беларусь»).

3.

Абодва пісьменнікі з вялікай доляй скепсісу ставіліся да эмігранцкай паэзіі.

Развагам Дранько-Майсюка, праўда, уласцівыя пэўныя спачувальныя ноткі: «Так, у гэтых літаратараў цяжкі лёс, яны прайшлі жахлівыя сталінскія лагеры, спазналі чэрствы хлеб эміграцыі, аднак жа не стварылі тыя мастацкія творы, якія былі б раўназначныя іхнім пакутам» (Леанід Дранько-Майсюк «...Натуральны, як лінія небасхілу», 2017).

У эмігранта Сяднёва ўсё гэта гучыць з куды большай жорсткасцю. Ён пісаў ліст Яну Чыквіну (21.07.1996), дзе даваў такія несуцяшальныя характарыстыкі калегам: «Алесь Салавей быў пераважна паэтам мэханістычным, у яго паэзіі няма адкрыцьця (...). Любіў карыстацца слоўнікам Ластоўскага, браў зь яго замыславатыя славечкі і ўводзіў іх у свае вершы, і тыя, абцяжараныя рэдкаўжыванай лексыкай, камянелі, а не жылі. (...) Рыгор Крушына граў на бірульках. Паводле Шапэнгаўэра, першы прызнак бяздарнасьці — гэта гульня ў мастацкія бразготкі бяз унутранага сэнсу ў іх. (...) ...Ці была [вышыня] у Крушыны ці Кавыля? У іх не было ні вышыні, ні заняпаду — яны былі і ёсьць роўныя, у іх, калі хочаце, не было «разьвіцьця», у сэнсе нейкага апагея. У іх не было інтэнсіўнага паэтычнага існаваньня». (Гэта я ўжо, каб дабіць іх, бедных)» (Лісты Масея Сяднёва Яну Чыквіну // Тэрмапілы. 2013, № 17).

Не іграць «на бірульках», не быць аднастайна-роўнымі, дасягаць таго, каб у паэзіі было самае дарагое і каштоўнае, — АДКРЫЦЦЁ. Пра гэта дбалі на пачатку свайго творчага шляху з аднолькавым фанатызмам героі нашага артыкула.

У «Масеевай кнізе» (1994) Сяднёў цудоўна апісаў тое, як ён складаў свае вершы за які месяц да арышту, восенню 1936 года: «...я знаходзіўся ў нейкім трывожным прадчуванні. Маёй душой апанаваў глыбокі сум. /.../ Я цэлымі днямі сядзеў у бібліятэках горада і глядзеў, як працавалі другія. У маёй душы спелі вершы, якіх бы ніхто і ніколі ў той час не надрукаваў. Больш таго, прачытаць іх каму-небудзь было б вар’яцтвам».

Ну, праўда, што можна было сказаць пра маладога савецкага паэта Масея Сяднёва (яго да гэтага ў друку хваліла высокае літаратурнае начальства — Максім Клімковіч і Андрэй Александровіч), які свой новы верш пачынае з такой нечакана-нервовай ноты: «З-пад павеці певень белы, / узьляцеўшы, моцна крыкнуў. / Думку збіў ён ашалелы, / і цяпер на сэрцы прыкра...» І сапраўды, Сяднёву было вельмі крыўдна, калі, прачытаўшы некалькі такіх вершаў Аркадзю Куляшову, ён атрымаў ад яго параду, што «трэба лячыцца». Але за паэта нечакана ўступіўся пралетарскі празаік Платон Галавач. Магчыма, аўтар цудоўнай аповесці «Спалох на загонах» сам успомніў, як гадоў восем таму яго прозу вінавацілі ў тым, што яна кідае цень на светлыя камуністычныя дасягненні (пра гэта чытайце тут: М. Байкоў. «Платон Галавач “Дробязі жыцьця”» // Полымя. 1927 г. № 3).

Галавач вельмі перажываў, калі настала новая хваля рэпрэсій (вядомае яго тагачаснае выказванне-пратэст: «Трэба /.../ умець берагчы людзей...»). У гэту змрочную восень 1936 года, калі «...аднойчы раніцай, не далічыліся /.../ Цішкі Гартнага, Міхася Зарэцкага, Алеся Дудара, Тодара Кляшторага...» ён імкнуўся вярнуць Масею Сяднёву веру ў творчыя сілы: «...я прачытаў гэтыя вершы Платону Галавачу. У яго я знайшоў падтрыманне. У маіх вершах Платону Галавачу спадабалася “ўзвышанае, журботнае”. У яго было такое перакананне, што мастак без гэтага — як без душы» (Масей Сяднёў. Выбраныя творы. 2014).

4.

На пачатку 80-х гадоў, калі Леанід Дранько-Майсюк у адносна ліберальныя часы (параўноўваем, вядома, са сталіншчынай) стварыў паэму пра Марка Шагала «Віцебск. 1922», то многія вядомыя беларускія паэты глядзелі на калегу з раздражнёным неразуменнем, а ў іх вачах чыталася нямое пытанне: «Нашто цвяліць андропаўскіх гусей нейкім там Шагалам?» Падтрымаў толькі Міхась Стральцоў. Ён захапіўся балетнай свабодай твора, дзе Марк Шагал казаў п’янаму матросу-бальшавіку: «Усё нечаканае дзеецца ў высях. / Я шчыра вам раю, таварыш марак, / Да любай Еўропы па небу прайсціся».

Паэма гэтая змагла быць надрукаванай толькі ў перабудовачныя часы. Пасля іранічна-лёгкага Шагала, які глядзеў на зараджэнне таталітарнага свету з паблажлівай лагодай, аўтар прыдумляе вобраз фатальнага, страшнага ў сваёй няўмольнасці трамвайнага кола, якое павінна раздушыць, знішчыць любыя межы, забароны, скалануць гэты застаялы прэлы беларускі свет, давесці яго да той эмацыянальна-высокай і вострай кропкі, пасля якой, магчыма, і адбудзецца альбо канчатковы канец, альбо новае Нараджэнне. Паэт стварае згаданую ўжо паэму «Кола».

А пяцьдзясят гадоў да гэтага Масею Сяднёву, вязню мінскай турмы, мроіліся свае трамвайныя колы, якія шаравымі маланкамі павінны былі вызваліцца з-пад улады рэек, прабіць сцены камеры і прынесці такую жаданую свабоду, няхай сабе яна будзе рыфмавацца з самім «прадоннем»: «Жудка. Цемень мне сэрца гняце. / Аніяк не магу я заплюшчыць воч: / як у чорную яму, ў густой цемнаце, / імчацца трамваі ў ноч. / Мне здаецца, што з рэек пазьбягалі яны і, б’ючыся на трэскі, у пекла ляцяць. / Насядаюць адзін на адзін, як званы, / і ніякай іх сіле на гэтым шляху не суняць. / Дык хутчэй-жа, хутчэйжа нясецеся вы! / Каб стрымоўвалі вас — не хачу! — / У нямое прадоньне, на скрут галавы, / я са звонам такім-жа лячу».

І сапраўды, як часам хочацца, каб з’явілася на яве такое «цяжкое, трамвайнае кола», якое «са звонам» імчала б нас «на скрут» заўсёдна-разважлівай і творча-прадказальнай «галавы» куды-небудзь туды, у... прадонне нашай свабоды... Магчыма, пасля такога рызыкоўнага, небяспечнага падарожжа нарэшце знікне і самазадаволеная інертнасць у нашай сучаснай літаратуры, а пытанні стылю, формы, артыстызму стануць для беларускіх пісьменнікаў такімі ж важнымі, якімі былі для Масея Сяднёва, Уладзіміра Дубоўкі, Марка Шагала ці Платона Галавача.

 Васіль ДРАНЬКО-МАЙСЮК