Яго лёс — цікавы, супярэчлівы і ўрэшце трагічны, мог бы стаць добрай асновай для серыяла на сюжэт з найноўшай гісторыі, якія апошні час стала модна здымаць. За свае сорак пяць ён зрабіў, як бы сёння сказалі, бліскучую палітычную кар'еру, пазнаў усю слодыч і горыч улады, адстойваў сваю пазіцыю і быў вымушаны падпарадкавацца, стараўся застацца на плаве і выжыць, ледзь не трапіў пад страшную машыну рэпрэсій, але змог яе пазбегнуць, сваёй рукой пазбавіўшы сябе жыцця... Аляксандр Рыгоравіч Чарвякоў — першы кіраўнік Савецкай Беларусі. Чалавек, які рупіўся за Беларусь, для якога Беларуская рэспубліка — толькі створанае, новае дзяржаўнае ўтварэнне — не была пустым гукам ці палітычнай гульнёй. Для яго БССР стала, як бы сёння сказалі, перспектыўным праектам, на рэалізацыю якога ён траціў увесь імпэт і сілы і які ўжо праз некалькі гадоў паспяхова спраўдзіўся. Менавіта пры Чарвякове беларусы ўпершыню зразумелі, на справе адчулі, што "людзьмі звацца" — не нязбытная мара, а законнае, чалавечае права — і за адно толькі гэта разуменне мы, нашчадкі першых грамадзян БССР, павінны быць яму ўдзячныя...
Рэвалюцыя як лёс
Шлях Аляксандра Чарвякова на вяршыню савецкай улады можна назваць тыповым для таго часу. Паходжанне — самае што ні ёсць сялянска-пралетарскае: дзед — прыгонны ткач у пана ў Дукоры Ігуменскага павета (там, у вёсцы Дукорка на сённяшняй Пухавіччыне, у 1892 годзе і нарадзіўся будучы палітык), бацька — малодшы з братоў, не прэтэндаваў на тры дзесяціны зямлі, пакінутыя ў спадчыну на ўсіх, і падаўся ў пошуках лепшай долі ў горад. Сыну ён пастараўся даць адукацыю: Аляксандр скончыў царкоўнапрыходскую школу, а пасля гарадское вучылішча. У сямнаццаць гадоў ён вытрымаў экзамен на званне народнага настаўніка і накіраваўся вучыць вясковых дзяцей у Трокскім павеце пад Вільняй. Там вырашыў стаць настаўнікам дыпламаваным, паступіў у Віленскі настаўніцкі інстытут і паспяхова яго скончыў. І вучыў бы ён дзяцей яшчэ доўгія гады, але... На дварэ быў 1915 год.
Дваццацітрохгадовага Чарвякова мабілізавалі, але, улічваючы яго адукацыю, накіравалі ў школу прапаршчыкаў. Ён яе паспяхова скончыў, служыў у розных часцях. І тут у яго біяграфіі адбылася, на першы погляд, нязначная падзея, але гэта менавіта тое, лёсавызначальнае, што людзі называюць "апынуцца ў пэўным месцы ў пэўны час". Малады прапаршчык атрымаў накіраванне ў Пецярбург, дзе павінен быў прайсці курс у кулямётнай школе. І трапіў у горад акурат 28 лютага 1917-га — Лютаўская рэвалюцыя была ў разгары. Карацей, і пра школу, і пра фронт хлопец, які яшчэ з часоў настаўніцкага інстытута спачуваў рэвалюцыйным ідэям, забыўся і кінуўся ў новую бурлівую стыхію, што віравала вакол. Віралава — і зацягнула. У маі 1917-га ён уступіў у партыю бальшавікоў і прыняў актыўны ўдзел у ліпеньскіх падзеях у Петраградзе.
"Менавіта тады адбылося асабістае знаёмства Аляксандра Чарвякова з тым чалавекам, які доўгія гады будзе яго сябрам і аднадумцам і які ў рэшце рэшт самым ракавым чынам паўплывае на яго лёс, — з Іосіфам Сталіным, — расказвае загадчык аддзела навейшай гісторыі Беларусі Інстытута гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук кандыдат гістарычных навук Сяргей Траццяк. — Адначасова па рэкамендацыі Змітра Жылуновіча прапаршчык Чарвякоў становіцца сябрам Нарвскай арганізацыі Беларускай сацыялістычнай грамады і прымае самы актыўны ўдзел у стварэнні на яе базе Беларускай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыі — беларускай секцыі партыі бальшавікоў у Петраградзе. Восенню 1917 года Чарвякоў у складзе Беларускага бежанскага камітэта не толькі дапамагае землякам, якія ўцяклі ад жахаў вайны, але і тлумачыць ім, чаму так важна запаліць пажар рэвалюцыі".
Як пасланец беларусаў-бальшавікоў Петраграда ў снежні 1917-га Чарвякоў прыняў удзел у Першым Усебеларускім з'ездзе ў Мінску. Тут будзе дарэчы заўважыць, што тады ён разам з Жылуновічам і Кнорыным выступаў супраць разгону з'езда, мяркуючы, што ўсім палітычным плыням можна дамовіцца.
Імклівы ўзлёт
Актыўнага адукаванага маладога чалавека заўважылі, і пасля кастрычніцкіх падзей, ужо ў лютым 1918 года, ён быў прызначаны на пасаду камісара па беларускіх справах пры Народным камісарыяце па справах нацыянальнасцей РСФСР. Летам 1918-га быў у парадку партыйнай мабілізацыі прызначаны камісарам адной з чырвоных дывізій, але камісарская кар'ера не задалася: па дарозе да месца службы цягнік пацярпеў крушэнне і Чарвякова вызвалілі ад пасады "з-за атрыманых удараў". Але без справы ён не застаўся: атрымаў месца загадчыка культурна-асветніцкага аддзела ва Усерасійскім бюро ваенных камісараў пры УЦВК, пры гэтым застаючыся членам Цэнтральнага бюро беларускіх камуністычных секцый пры ЦК РКП(б).
Не дзіўна, што калі ў Маскве прынялі рашэнне аб стварэнні незалежнай Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі, згадалі і пра Чарвякова — праверанага таварыша, перакананага камуніста, які, сам беларус, будзе там за свайго, але не збочыць з лініі партыі. Аляксандр Рыгоравіч у якасці члена Часовага работніча-сялянскага ўрада навастворанай рэспублікі ставіць подпіс на маніфесце аб яе стварэнні і становіцца народным камісарам асветы (як на сёння — міністрам адукацыі).
Як вядома, ССРБ у версіі студзеня 1919 года праіснавала нядоўга: у хуткім часе была створана ССР Літвы і Беларусі, у кіраўніцтве якой не было ніводнага беларуса. Чарвякоў застаўся на пасадзе намесніка камісара асветы Літбел. Рэспубліка сцякла крывёю ў барацьбе з польскімі інтэрвентамі. Пасля падзення 9 жніўня 1919 года Мінска, пераехаўшы ў Смаленск, Аляксандр Рыгоравіч стаў працаваць у штабе Заходняга фронту на пасадах, звязаных з асветай і ідэалогіяй, — карацей, падтрымліваў баявы дух чырвонаармейцаў.
Пасля вызвалення 11 ліпеня 1920 года Мінска ад палякаў кар'ера Аляксандра Чарвякова панеслася ўгару з шалёнай нават па тым часе хуткасцю: спачатку старшыня Мінскага губернскага, а пасля Беларускага рэвалюцыйнага камітэта — органа, на які было ўскладзена аднаўленне савецкай улады на вызваленых тэрыторыях Беларусі. 31 ліпеня 1920 года Чарвякоў урачыста абвяшчае аднаўленне дзяржаўнасці ССРБ. А 18 снежня 1920 года на ІІ з'ездзе Саветаў Беларусі Аляксандр Рыгоравіч Чарвякоў быў абраны старшынёй ЦВК і СНК ССРБ (парламента і ўрада юрыдычна суверэннай на той час рэспублікі). Яму было 28 гадоў.
Ад шасці паветаў да "чырвонай Даніі"
Тое, якая гэта адказнасць — кіраваць краінай, пра якую яшчэ да нядаўняга часу ніхто не чуў, якія намаганні трэба прыкласці, каб і з краінай, і з яе кіраўніком лічыліся, Чарвякову давялося зразумець яшчэ да гэтага афіцыйнага прызначэння, увосень 1920-га, калі ў Рызе пачаліся перагаворы з Польшчай аб заключэнні міру. Беларусаў туды (як было ўжо і падчас заключэння Брэсцкага міру) паклікаць не палічылі патрэбным, хаця размова мелася весціся менавіта аб падзеле беларускіх тэрыторый. І Чарвякоў накіроўваецца ў Рыгу амаль інкогніта, і там яго ніхто не хоча слухаць. "Горш за ўсё, што падзел Беларусі быў ужо прадвызначаны і што маё добрае беларускае імя скампраментавана назаўжды", — піша ён у Мінск таварышам па Белрэўкаме. З-за нявызначанасці статусу Чарвякова перагаворы на час спыняюцца: прадстаўнік Польшчы Ян Домбскі заяўляе: "Я бачу ў спісе прадстаўніка нейкай міфічнай дзяржавы. Пакуль мы не пераканаемся ў законнай сіле паўнамоцтваў усіх дэлегатаў, правядзенне перагавораў лічу немагчымым..." Чарвякоў з'ехаў, перагаворы перапынілі, а мірны дагавор, згодна з якім "нашу Айчыну без нашае волі як тую аўчыну ў шматкі папаролі", падпісалі ў сакавіку 21-га. Беларуская ССР у дакуменце фігуравала — падпісацца за яе быў упаўнаважаны ўрад РСФСР...
Чарвякоў застаўся кіраўніком шасці паветаў — вялікія тэрыторыі ўсходніх абласцей былі далучаны да Расіі. І вось тут ён праявіў сябе як асцярожны і мудры палітык, падкрэслівае Сяргей Траццяк. Размову аб тым, каб вярнуць Беларусі раёны Гомельшчыны, Магілёўшчыны, Віцебшчыны ён пачаў актыўна весці тады, калі ўжо быў утвораны СССР (у 1922 годзе), калі пытанне тэрытарыяльнай прыналежнасці той ці іншай рэспубліцы ўжо не стаяла так востра — бо ўсе ж фактычна былі ў адной дзяржаве. У справе вяртання ўсходнебеларускіх тэрыторый Савецкай Беларусі саюзнікам Чарвякова выступіў Сталін, удакладняе гісторык. Першае ўзбуйненне БССР адбылося ў 1924 годзе — тэрыторыя ў выніку першага ўзбуйнення павялічылася да 110 584 км?, а насельніцтва — да 4,2 млн чалавек. Другое ўзбуйненне з далучэннем Гомельскага і Рэчыцкага паветаў адбылося ў 1926 годзе. У старых савецкіх падручніках гэта тлумачылася неабходнасцю ўзмацніць нацыянальна-вызваленчы рух на тэрыторыі Заходняй Беларусі. Але насамрэч была яшчэ адна прычына — гэта быў своеасаблівы "прыз" кіраўніцтву БССР і найперш Аляксандру Чарвякову за поспехі ў развіцці рэспублікі. Бо ўжо ў 1926 годзе прагрэс Беларусі ў параўнанні з іншымі рэспублікамі СССР быў заўважны.
Да гэтага часу ў рэспубліцы, на тэрыторыі якой падчас перапісу 1897 года было менш як 15 працэнтаў пісьменных, ужо стварылі нацыянальны ўніверсітэт, прызваны рыхтаваць нацыянальныя навуковыя і выкладчыцкія кадры. Распачаў работу Інстытут беларускай культуры — папярэднік нацыянальнай Акадэміі навук. Паспяхова ішла барацьба з непісьменнасцю. Сяляне сталі жыць заможна — рэалізацыя ідэі "чырвойнай Даніі" (пра яе і пра яе энтузіяста Дзмітрыя Прышчэпава мы раскажам у іншай публікацыі рубрыкі) пачала даваць плён. У маі 1925-га на VІІ з'ездзе Саветаў БССР Чарвякоў прамовіў: "Багацей, селянін, здабывай больш багацця, і чым больш ты будзеш багаты, тым больш багата будзе наша Савецкая рабоча-сялянская дзяржава". Актыўна ішла беларусізацыя — людзей проста выцягвалі з лапцей, ад лучыны, даючы зразумець, што і мова іхняя — не мужыцкая, што яны самі вартыя лепшай долі.
Усё гэта (канешне, не адступаючы ад генеральнай лініі партыі) Аляксандр Чарвякоў выклаў у праграмным артыкуле "За Савецкую Беларусь" (яго публікавала "Звязда" ў 1927 годзе). І думкі ў маладога палітыка сягалі далёка, і разуменне таго, пра што мы на ўсіх узроўнях гаворым сёння, у яго было ўжо тады: "Беларусь знаходзіцца на пераходным этапе ад Расіі да Заходняй Еўропы. У Еўропе капіталістычная гаспадарка, якой няма ў Расіі, але ёсць у Беларусі".
"Правы ўхіл", якога не даравалі
Людзі яго разумелі і любілі. Не толькі таму, што рупіўся для іх, але і таму, што сам, як сведчылі сучаснікі, заставаўся простым чалавекам. "Аляксандр Грыгор'евіч, памагаючы цягнуць з гразі аўтамабіль, не агледзеўся, як поўны камаш набраў вады... Праўду сказаўшы, камаш то яго быў дзіравы, дзеля чаго мы і не раілі лезці ў лужу", — пісаў Міхась Чарот у справаздачы аб адной з паездак Чарвякова. А Максім Лужанін згадваў: "Сведкі яго падарожжа па Полаччыне могуць успомніць і пацвердзіць. Машыну даводзілася часта спыняць. Зглядзеўшы яе здалёк, упоперак дарогі клаліся дзядзькі і накрывалі галаву паперай, дзе былі спісаны ўсе мужыцкія крыўды. І Чарвякоў кожны раз выходзіў сам, браў заяву, падымаў з зямлі чалавека... і падвозіў да вёскі ці раёна".
Усё гэта — і не зусім сацыялістычныя рэформы, і "простасць" — яму прыпомняць вельмі хутка. У 1929 годзе Сталін выступіў на красавіцкім пленуме ВКП(б) з прамовай аб правым ухіле ў партыі. Цэнтральнае бюро КП(б)Б загадвае Чарвякову тэрмінова падвергнуць "свае праваапартуністычныя ўстаноўкі прамой, рашучай, бальшавіцкай самакрытыцы", і ў снежні ён піша ў "Звязду" пакаянны артыкул "Бальшавісцкай самакрытыкай выправім свае памылкі". Чарвякоў прызнаваў свае дзеянні ў нацыянальнай палітыцы памылковымі, а эканамічныя захады, якія праводзіліся, — шкодніцкімі. Яшчэ праз некалькі дзён ён піша заяву ў Маскву, дзе ставіць пытанне аб немагчымасці далейшай працы і сваім адкліканні з Беларусі. Прашэнне старшыні ЦВК БССР адхіляюць: няхай, маўляў, сам і выпраўляе свае памылкі.
І працягваюць цкаваць. У 1930 годзе фабрыкуецца справа аб "Саюзе вызвалення Беларусі", у якой фігуруюць выдатныя дзеячы нацыянальнай навукі і культуры, многіх з якіх Чарвякоў у свой час запрасіў вярнуцца ў Беларусь з-за мяжы. Зміцер Жылуновіч, Вацлаў Ластоўскі, Браніслаў Тарашкевіч, Усевалад Ігнатоўскі, Янка Купала трапляюць у той ракавы спіс. А Чарвякова абвінавачваюць ні больш ні менш як у патуранні антысавецкай дзейнасці. У пратаколе ХІІІ з'езда КП(б)Б, які праходзіў у 1930 годзе, захаваліся з'едлівыя словы сакратара Мінскага акружкама Адама Славінскага: маўляў, Чарвякоў "лепш разбіраецца ў пытаннях Беларускай сацыялістычнай грамады і "Нашай Нівы", чым у пытаннях ленінізму".
І Чарвякоў... ламаецца (ці спрабуе выжыць? — не нам судзіць). Такой ашалелай палітыкі калектывізацыі не праводзілася, пэўна, нідзе ў Саюзе. Раскулачвалі і вывозілі людзей цэлымі вёскамі (бо сяляне, дзякуючы палітыцы сярэдзіны 20-х, сталі заможнымі — сапраўднымі кулакамі)... І ўжо наваствораныя беларускія калгасы рапартавалі аб рэкордных ураджаях, а Купала, таксама паламаны ў 30-м, захоплена пісаў "Над ракой Арэсай" ды "Вечарынку ў калгасе"...
Не дапамагло. Надышоў страшны 37-ы год, калі ўсім прыпаміналі былыя "грахі". У чэрвені распачынаецца ХVІ з'езд кампартыі Беларусі. Яе тагачасны кіраўнік Васіль Шаранговіч ужо мае рэзалюцыю Сталіна: "Не перашкаджаць з'езду пракаціць Чарвякова". Гэта значыць — старшынёй ЦВК яму ўжо не быць. І можна проста з трыбуны з'езда абвінаваціць яго і ў правым ухіле, і ў тым, што не змагаецца з ворагамі народа, і ў цёплых адносінах да "нацдэмаўцаў". Усе ведаюць, што на той час гэта расстрэльны прыгавор. Але гэта нікога не спыняе: усе выступоўцы (у тым ліку і Шаранговіч) спяшаюцца выказаць сваё асуджэнне і абурэнне — кожны спрабаваў выратаваць сябе. Чарвякоў паднімаецца на трыбуну, але яму не даюць гаварыць — у пратаколе з'езда зафіксавана, што яго перарывалі больш за сто разоў. У перапынку ён ідзе ў свой кабінет... выстрал... Яму было 45... Шаранговіч (яму самому заставалася жыць некалькі месяцаў, у сакавіку 38-га ён будзе расстраляны) увечары аб'явіць на з'ездзе, што Чарвякоў скончыў жыццё самагубствам па "асабістых сямейных прычынах". А ў "Звяздзе" на апошняй старонцы ў самым нізе паласы будзе лаканічна напісана: "Учора ў 7 гадзін вечара было пахавана цела старшыні ЦВК БССР А. Г. Чарвякова, які пакончыў жыццё самагубствам на асабістай сямейнай глебе"...
***
Яго пахавалі на Вайсковых могілках. А праз трыццаць гадоў пасля гібелі яго іменем назвалі адну са сталічных вуліц.
Ці думаў ён пра гэта? Ці пра гэта марыў, калі выводзіў назву праграмы свайго жыцця — "За Савецкую Беларусь"?
Алена ЛЯЎКОВІЧ
Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.
Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».