Порах са старых акопаў

У пару, калі свет адзначае 100-годдзе з часу заканчэння Першай сусветнай вайны, ёсць нагода задумацца: як нам, беларусам, далей жыць у міры і згодзе?

Неяк, яшчэ старшакласнікамі ў сярэдзіне 70-х, на зборах прызыўнікоў Ляхавіцкага раёна ў лясах каля Мыслабажы мы з хлопцамі капаліся ў старых акопах. Знаходзілі сатлелыя белыя косткі салдатаў, нават паўкруглыя абоймы з патронамі. Порах з іх, дарэчы, быў сухім: высыпалі з гільзаў — і пыхкаў ён у вогнішчы. Хапала ўжо розуму, каб не кідаць туды патроны... Пашчасціла мне там адкапаць і просценькі металічны салдацкі абразок з выявай Уладзімірскай Божай маці. Перабітае было вушка, помніцца, у абразка: куляю ці асколкам, ці то з часам праржавела. І саслізгнуў ён, уяўлялася мне, ад жывога сэрца — у акопны бруд, у небыццё. А сам салдат? Камсамольцам я быў — то й думкі не ўзнікла, каб насіць на грудзях тую хрысціянскую святыню. І не ведалі мы, савецкія школьнікі, што за баі там, пры Шчары, былі: пра Першую сусветную мала тады гаварылі. Хоць, вынікае з гістарычных дакументаў, разбурэнні, ахвяры Першая сусветная (у нас у вёсцы казалі: першыя немцы...) прынесла ў Беларусь велізарныя.

Але дзеля чаго людзі сотнямі тысяч, мільёнамі забівалі адзін аднаго? Удумаемся: страты краін Антанты разам з Расійскай імперыяй — 5,6 мільёнаў плюс амаль 8 мільёнаў мірных жыхароў. 13 500 000 толькі з аднаго боку акопаў палажылі (“гома сапіенсы”?) — за што? Некаму ад таго шчасця дадалося? І чаму разумныя, адукаваныя еўрапейцы не апомніліся — дапусцілі праз некаторы час і Другую сусветную? Чаму памяць пра жахлівую пару хоць і значылася гадамі “1914—1918” у нашых падручніках — але ж не кранала за жывое? Чаму “саслізгнула”-сарвалася тая крывавая памяць некуды з грамадскай — сацыялістычнай — свядомасці ў архіўны пыл, нібы той салдацкі абразок з надламаным вушкам? 

Спрэчак у свеце й праз сто гадоў, на жаль, не стала менш. Як паміж асобнымі людзьмі, так і паміж дзяржавамі. Нават у нашай рэдакцыйнай пошце часам — “весткі з палёў спрэчак” у беларускіх суполках. Жах! Дарэчы, не ведаю, як там у іншых гімнах, а ў нашым першы радок — вельмі актуальны й сімвалічны: "Мы, беларусы, — мірныя людзі...” Прычым і глабальныя войны ўжо ідуць: гандлёвыя, гібрыдныя, інфармацыйныя, халодныя... Дзе выйсце з тупіка?
На гэтыя няпростыя пытанні адказы шукаюць і ў Мінску: апошнім часам тут праходзяць значныя міжнародныя сустрэчы, дыялогі. Адна з нядаўніх — сустрэча Асноўнай групы Мюнхенскай канферэнцыі па бяспецы. Дарэчы, падводзячы яе вынікі, старшыня канферэнцыі Вольфганг Ішынгер заўважыў: Мінск ужо шмат гадоў дэманструе прыхільнасць да мірнага ўрэгулявання канфліктаў, і ў сукупнасці з геаграфічным становішчам тое робіць яго важным месцам міжнароднай дыпламатыі. Меркаванне заходнееўрапейскага палітыка, на мой погляд, цікава будзе дапоўніць парадаксальным выказваннем чалавека з Усходу, таксама вядомага ў свеце сваім міралюбствам: Далай-ламы XІV. У пару, калі ўсе мы — закладнікі заходнееўрапейскай цывілізацыі, нашчадкі цудам ацалелых у двух сусветных войнах людзей — па-ранейшаму нянькаем сваё эга, грызёмся па дробязях ды жывём пад прэсам грамадскай устаноўкі на “паспяховасць” і “робленне кар’еры” (а некаторыя індывіды пры тым, як кажуць, гатовы ў імя такіх прывідных мэтаў нават ісці па трупах...) гэты вялікі мысляр, Далай-лама, вось як незвычайна разважае: “Планеце не патрэбна вялікая колькасць “паспяховых людзей”. Планета цяпер адчайна мае патрэбу ў міратворцах, цаліцелях, рэстаўратарах, расказчыках — і любячых людзях усіх відаў. Яна мае патрэбу ў людзях, побач з якімі — добра жыць. Планета мае патрэбу ў людзях з мараллю, якія гатовыя ўключыцца ў барацьбу, каб зрабіць свет жывым і гуманным”.

Зрэшты, і хадзіць так далёка на Захад ці Усход не трэба, каб пачуць разумныя парады, што, можа, дапамогуць некаму ўтрымацца, не сарвацца ў бездань новай вайны: як са сваімі ворагамі, так і са сваімі блізкімі, што, здараецца, па нейкім збегу абставін раптам становяцца чужымі. Вось як бачыць “выхад з тупіка” ўсеагульнай варажнечы цяперашні падзвіжнік, іерасхіманах Данскога манастыра Валянцін (Гурэвіч): “И главная наша задача не в том, чтобы отомстить и размозжить головы нашим врагам, а в том, чтобы из себя изгнать зло”. Прыводжу на мове арыгінала, каб у нэце тым, каму цікава, лягчэй было занайсці ўвесь той глыбокі, да таго ж вельмі актуальны кантэкст.

Мы, як кажуць, скурай адчуваем штодзень, нават праглядваючы стужку навін: сёння на міратворцаў і тых, хто “з сябе выганяе ліха”, у свеце — вялікая запатрабаванасць. Бо скрыўляюцца ў сучаснасці нябачныя межы паміж дабром і ліхам — і на старых акопах і касцях, вобразна кажучы, часам ладзяць дыскатэкі ды “жрут, ржут и...”. Яшчэ й таму патрэбныя міратворцы, што, пераследуючы свае інтарэсы ў жыццёвай гонцы, розныя моцныя людзі, дзяржавы, кланы, “цэнтры сілы” могуць альбо, зразумеюць аўтамабілісты, выпадкова не ўпісацца ў паварот бяспекі, альбо свядома на сваю карысць парушаць “маральныя правілы агульначалавечага руху”. А гэта ж — як сыпануць старых патронаў сабе на пацеху ў вячэрняе вогнішча там, у лесе 70-х пры Шчары, калі сабраліся пры агні дзясяткі тваіх сяброў-падлеткаў...

У стужцы навін БелТА з’явілася нядаўна інфармацыя пра міжнародны выставачны праект “Беларусь. Рэлігія. Талерантнасць”. І што выставу прэзентаваў Амбасадар Беларусі ў Францыі Павел Латушка. На яго думку, сімвалічна, што адкрылася выстава ў дні, калі адзначаецца 100-гадовы юбілей з моманту заканчэння Першай сусветнай вайны. А й сапраўды: ну каму ж, як не беларусам, гаварыць у Еўропе пра мір і талерантнасць! Гэта ж якраз нашу Бацькаўшчыну, палітую потам і крывёю продкаў, вялікая тая вайна ў сотні кіламетраў акопаў перакапала, бязлітасна спляжыла, знішчала, руйнавала,— разам з мясцовымі людзьмі! А ўрэшце й разарвала (хоць крыху пазней, 18 сакавіка 1921 года, у выніку так званага Рыжскага міру, дзе Беларусі не далі нават права голасу, — але ж тою ж самаю выбухною хваляю) на Усходнюю і Заходнюю Беларусь. Дзе ж, як не на старых акопах, гаварыць пра перамір’е, пра мірныя дамовы? Здзіўляюць мяне тыя калегі, аналітыкі з розных бакоў, якія высакамерна разважаюць: Мінску, маўляў, каб стаць новаю пляцоўкай для перагаворнага працэсу, аналагічнага Хельсінскаму, не хапае палітычнае вагі ды ваеннае моцы. Ага, ведаем мы, як “моцныя гэтага свету” вядуць перамовы! І зусім не задзірыстыя маладыя джыгіты, а мудрыя аксакалы ці безабаронныя жанчыны выступаюць міратворцамі ў спрэчках у каўказкіх, цюркскіх народаў. Вы сапраўды, панове-таварышы, міратворцаў хочаце знайсці сярод тых, у каго рукі чэшуцца?

Парыжская выстава “Беларусь. Рэлігія. Талерантнасць” — яскравае сведчанне пра каштоўнасць міжнацыянальнага міру, міжканфесійнай згоды для беларускага народа. На тэрыторыі краіны, як вядома, шмат стагоддзяў у згодзе жывуць прадстаўнікі як розных рэлігійных канфесій, так і розных нацыянальнасцяў, таму сёння “мірны досвед” Беларусі становіцца надзвычай запатрабаваным у свеце. І яшчэ адну важную акалічнасць падкрэсліваў Павел Латушка ў Парыжы, адкрываючы выставу — заўсёды пакутавала Беларусь ад войнаў, але ж ніколі не ініцыявала іх: “З нашай зямлі ніколі не пачнецца вайна. І сёння беларускі сцяг лунае сярод сцягоў іншых краін ля Трыумфальнай аркі ды ў храме Нотр-Дам у Парыжы — як сімвал прызнання ролі, ахвяр беларускага народа ў Першай сусветнай вайне”.
Праект, паведамляе БелТА, падрыхтавала пастаяннае прадстаўніцтва Беларусі пры ЮНЕСКА сумесна з Нацыянальным гістарычным музеем краіны. Ганаровы патранат над праектам прыняў Міністр замежных спраў Беларусі, старшыня Нацыянальнай камісіі Беларусі па справах ЮНЕСКА Уладзімір Макей. Выставу “Беларусь. Рэлігія. Талерантнасць” плануецца таксама прадставіць у іншых еўрапейскіх краінах. А ў нашых бліжэйшых планах — расказаць пра тое, хто і як гэтую экспазіцыю ствараў.

І на заканчэнне — пра порах са старых акопаў. Сам па сабе ён шкоды, пэўна, нікому не прычыніць, аднак “раззброіцца”, знішчыць свае ўласныя запасы выбухованебяспечных рэчываў (крыўда, злосць, рэўнасць, зайздрасць...) — наспела пара. Порах, дарэчы, можна выкарыстоўваць і пры стварэнні твораў мастацтва, як тое робіць кітайскі мастак Caі Guo-Qіang (Цай Гоцян) — ён вядомы як майстар мастацкага выбуху. Калі ж выходзіць далей на вобразныя абагульненні, то варта нам усім пажадаць: давайце сваю энергію, у тым ліку й застарэлыя крыўды, будзем выкарыстоўваць — толькі ў мірных мэтах. Памятаючы, што планета мае патрэбу найперш у людзях, побач з якімі — добра жыць.

Іван Ждановіч