Доктар філасофіі Энгельс Дарашэвіч: Аўтэнтычнасць выратуе народы

Падаецца, што навуковыя зацікаўленні даследчыкаў зазвычай развіваюцца ад прыватных назіранняў, аналізу і вывучэння пэўных з’яў і культурных адметнасцяў да больш шырокіх філасофскіх абагульненняў. Але не ў выпадку навуковай кар’еры нашага сённяшняга героя. Ужо з’яўляючыся вядомым філосафам, даследчыкам беларускай эстэтычнай думкі, ён некалькі дзесяцігоддзяў таму захапіўся вывучэннем беларускага фальклору, нашай аўтэнтыкі і традыцый. А выключную ролю ў гэтым працэсе «фальклорнай ініцыяцыі» філосафа адыгралі яго сябры і калегі па Акадэміі навук Беларусі — філосаф і літаратуразнаўца Уладзімір Конан і заснавальніца айчыннай школы аўдыявізуальнай антрапалогіі Зінаіда Мажэйка.

Пра тое, як пачыналася гэтае сапраўды гістарычнае сяброўства, ці ёсць тут ноткі рамантычнага кахання і чаму беларусам варта асэнсавана вяртацца да каранёў, наша гутарка з доктарам філасофскіх навук, прафесарам кафедры этналогіі і фальклору Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта культуры і мастацтваў Энгельсам Дарашэвічам.

— Энгельс Канстанцінавіч, сёння вы часты госць і ўдзельнік круглых сталоў, канферэнцый па праблемах вывучэння беларускага фальклору. Але ж так было не заўсёды?

— Сапраўды, раней, калі я працаваў у Інстытуце філасофіі Акадэміі навук Беларусі, займаўся ў асноўным сацыялагічнымі даследаваннямі. Але мы з калегамі часта сустракалі ў калідорах супрацоўнікаў Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору імя К. Крапівы. Сябравалі, гутарылі. Мы распавядалі пра філасофскія праблемы, яны паказвалі свае калекцыі, сабраныя ў экспедыцыях, напрацоўкі. З Зінаідай Мажэйкай былі знаёмыя даўно, але не сказаў бы, што з самага пачатку блізка пасябравалі. Але пазней, праз мае прыяцельскія стасункі з вядомым філосафам Уладзімірам Конанам, пачалі актыўна сябраваць і з Зінаідай. Я нават часам кпіў са свайго сябра, маўляў, ён закаханы ў Зіну, адсюль і такое захапленне вынікамі яе даследаванняў. Конан маўчаў, праз сваю далікатнасць на гэтыя тэмы не любіў размаўляць.

— Пазней сяброўства ператварылася ў плённае навуковае супрацоўніцтва. Памятаеце гэты пераломны момант?

— Мы з Конанам былі неяк у камандзіроўцы ў Маскве, і сябар мяне запрасіў на абарону кандыдацкай дысертацыі Зінаіды Мажэйкі. Яна адбывалася ў Маскоўскай кансерваторыі. Абарона прайшла цікава і ярка, дысертацыю ацанілі вельмі высока, а асноўным матэрыялам, што лёг у падмурак работы, стала спеўная традыцыя вёскі Тонеж і спадчына Сцяпана Дубейкі. Помніцца і банкет, што быў пасля абароны: многія з удзельнікаў і даследчыкаў ад афіцыйных прамоў адышлі і пачалі дзяліцца песнямі, гульнямі, адметнымі традыцыямі сваёй малой радзімы. Там я пазнаёміўся з мужам Мажэйкі, досыць вядомым спартсменам, альпіністам. З таго часу мы пачалі сябраваць, я цікавіўся яе кнігамі, даследаваннямі.

Магу сцвярджаць, што менавіта Мажэйка з Конанам мяне «прытулілі» ў сваёй фальклорнай сям’і, паказалі прыгажосць аўтэнтычнай культуры беларусаў, хоць і раней нават у думках не меў меркавання, што традыцыі — гэта несур’ёзна. Заўсёды адчуваў, што гэта нешта вельмі роднае і цікавае. А калі ўжо разам з Конанам паехаў у вандроўку да яго сям’і і пачуў песні ў выкананні мясцовых дзяўчат, — аслупянеў. Такой прыгажосці не чуў ніколі! З таго часу сапраўды пачаў цікавіцца традыцыйнай культурай, але адпачатку гэта было хутчэй хобі: усё ж асноўным кірункам даследаванняў усё яшчэ заставалася гісторыя філасофіі і культуры Беларусі. У цэнтры маёй увагі была філасофская думка XVII—XVIII стагоддзяў, калі фальклор яшчэ толькі пачалі ўспрымаць і разумець больш-менш сур’ёзна. Зіна неаднойчы прапаноўвала мне паслухаць экспедыцыйныя запісы, а крыху пазней разам з калегай, вядомай этнамузыказнаўцай Тамарай Варфаламеевай «здагадаліся» мяне запрасіць далучыцца да працы ў якасці рэцэнзента.

— Было толькі сяброўства?

— Зіна — чалавек вельмі арыгінальны, дасціпны, з вострым розумам. Магла да выпадку прыгадаць розныя прыказкі, а яны не заўсёды прайшлі б цэнзуру (Смяецца.). Мы досыць блізка сябравалі, і некаторыя нават лічылі, што ў нас нейкія рамантычныя стасункі. Асабліва пасля таго, як яна на 70-годдзе падарыла мне пярсцёнак. Дарэчы, пра гэты пярсцёнак магу распавядаць досыць доўга. Падаецца, што ён загавораны: яго проста немагчыма згубіць, чароўным чынам колькі разоў да мяне вяртаўся. Заўсёды казаў і шчыра прызнаюся сёння: нічога, акрамя сяброўства, не было. Дарэчы, гэтае сяброўства ў выніку прывяло да таго, што я, як кажуць, на старасці гадоў пачаў выкладаць на кафедры этналогіі і фальклору БДУКМ. Ды і ў цэлым ні разу пра такое рашэнне не пашкадаваў. З задавальненнем бяру ўдзел у святах, экспедыцыях, фестывалях.

— Вы ж яшчэ і танцуеце, спяваеце!

— Раней танцаваў (Смяецца.), а спяваць і сёння люблю. Праўда, калегі кажуць, што ў мяне добры голас, але ён не адпавядае беларускай фальклорнай традыцыі. Спядзяюся, калі-небудзь навучуся спяваць як аўтэнтычныя выканаўцы.

— Неяк прынята лічыць, што фалькларыстыка, этнаграфія — гэта нешта накшталт «неданавукі»: проста едзеш у вёску і гутарыш з бабулямі. Але ж гэта таксама цэлая сістэма ведаў.

— Так могуць казаць толькі тыя, хто не надта добра ведае сістэму гуманітарных навук. Яны вельмі адрозніваюцца ад навук дакладных. Патрэбу пільнага стаўлення да гэтай сістэмы ведаў даказалі яшчэ ў ХІХ стагоддзі. Вось вам вельмі яскравы прыклад. Усім вядомае імя Чарльза Дарвіна, класіка дакладных навук, у прыватнасці біялогіі. Неяк ён з камандай падчас экспедыцыі быў вымушаны досыць доўгі час правесці на Вогненнай Зямлі. Там жыло вельмі цікавае мясцовае племя, са сваім укладам, поглядамі, адметнасцямі адзення і паводзінаў. Але гэтыя людзі зусім Дарвіна не зацікавілі, бо выклікалі брыдоту: джэнтльмен з пурытанскай віктарыянскай Англіі не мог зразумець, чаму яны ходзяць зусім без адзення. А прычына простая: вельмі гарачы і вільготны клімат. Вось вам дакладныя навукі! Такія даследчыкі часта адмаўляюць нейкія чыста чалавечыя аспекты жыцця. Тое ж можна казаць і пра фальклор. Гэта не толькі старыя бабкі. Гарадскія жыхары часам трапляюць у «малацільню цывілізацый» і праз іх уплыў забываюць глыбокія народныя рэчы, карані. Проста паўтараюць сучасныя замежныя матывы, чужыя нашай культуры. Таму з цягам часу перажываюць цяжкасці ў самавыяўленні, выказванні глыбокіх пачуццяў на ўзроўні геннай інтуіцыі.

— Ці можна нейкім чынам «ажывіць» нашу генетычную памяць? Напэўна, такую мэту і ставіла перад сабой Зінаіда Мажэйка, бо ў сваіх фільмах не проста паказвала спевака ці абрад, а малявала шырокае палатно, задзейнічала як мага больш крыніц інфармацыі.

— Я быў сведкам зменаў у стаўленні да фальклору, як ты кажаш, ажыўлення памяці. Часам, калі людзі маладыя ці сталыя трапляюць у чыста фальклорны калектыў, калі ў свядомасці пачынаюць працаваць нейкія глыбінныя механізмы, то наварочваюцца слёзы. Яны становяцца нібыта немаўлятамі. На жаль, такое здараецца не з усімі. Гэта небяспечна, бо можа быць позна вучыцца ўспрымаць і разумець сваё, счытваць глыбінныя сэнсы песень, танцаў, матываў, нават роднай мовы, што, натуральна, эмацыянальна збядняе чалавека.

— У нас яшчэ ёсць надзея канчаткова не страціць сваю культурную адметнасць як народа?

— На Беларусі даволі пашыраны фальклорны рух, але не хапае менавіта школьнай этнічнай адукацыі. Як антраполаг магу зазначыць наступнае: у свеце сёння ідзе вялікая хваля павелічэння цікавасці да аўтэнтыкі. Многія даследчыкі лічаць, што толькі вяртанне да аўтэнтыкі можа выратаваць свет, грамадства. Напрыклад, у Злучаных Штатах часта пра гэта кажуць. Мне таксама падаецца, што гэта думка слушная: калі народы будуць часцей звяртацца да сваіх глыбінных архетыпаў (пра іх пісаў яшчэ Карл Юнг), гэта іх выратуе ад абсалютнай нівеліроўкі праз сучасную постмадэрнісцкую культуру.

Марына ВЕСЯЛУХА