Гучныя заявы ў фільмах Андрэя Куцілы

Мінулы год стаў надзвычай прадукцыйны для беларускага кінематографа: вылучэнне на «Оскар» фільма Дар’і Жук, шэраг новых стужак на «Беларусьфільме», перамога фільма Андрэя Куцілы «Summa» на адным з самых галоўных фестываляў дакументальнага кіно ў свеце IDFA у Амстэрдаме. Беларускія стужкі ўжо не раз бралі ўдзел у праграмах гэтага фестывалю, але тое, што першую ўзнагароду атрымаў менавіта фільм «Summa», уражвае, бо гэта камернае і ціхае кіно пазбаўлена сацыяльнай праблематыкі, непадобна да апошніх стужак рэжысёра, знятых на досыць няпростыя тэмы. Андрэй распавёў «ЛіМу», якіх фільмаў чакаць ад яго цяпер і як змянілася беларуская дакументалістыка за апошнія 10 гадоў.

— Андрэй, з чаго пачалася ваша любоў да дакументальнага кіно ды як прыйшло разуменне, што вы хочаце сур’ёзна ім займацца?

— Я пачаў захапляцца відэаздымкамі яшчэ ў школе. Мы з сябрамі прасілі ў дарослых камеру VHS, здымалі аматарскія дэтэктывы, баевікі ды фільмы жахаў. Зразумела, у такім узросце я пра аўтарскае кіно паняцця не меў, мне стала гэта цікавым падчас вучобы на журфаку. Спачатку было толькі ўяўленне: дакументалістыка — гэта гістарычныя ці біяграфічныя тэлефільмы, але нават такое захапляла — любіў глядзець перадачу «Геніі і злодзеі» Льва Нікалаева. Гэта былі кароткія дакументальныя праграмы з досыць сціплымі мастацкімі пастаноўкамі для відэашэрагу пад драматургічна выдатна пабудаваны аповед. Так пачалося маё ўласнае захапленне глыбокімі чалавечымі гісторыямі. Пасля на журфаку трэба было здымаць вучэбныя сюжэты, тады я з задавальненнем дапамог аднагрупнікам у якасці аператара і раптам адчуў: працаваць з візуальным, апісваць, акцэнтаваць пэўныя рэчы з дапамогай камеры для мяне больш цікава, чым пісаць непасрэдна тэкст. Я пачаў глядзець класіку кінематографа ў студэнцкім інтэрнаце, трапіў у відэастудыю Студэнцкага гарадка, дзе з сябрам Аляксандрам Налівайкам зняў стужку «Паэма веры». Гэта стала першай сур’ёзнай пробай у тэлевізійным жанры, бо, па сутнасці, нас ніхто не вучыў прафесійна здымаць, праходзіць вытворчы цыкл цалкам. Інтэрнэт быў развіты слаба, я замаўляў у Маскве кнігі па аператарскім майстэрстве, мантажы, драматургіі, хадзіў на рэдкія паказы беларускіх дакументалістаў у мінскія кінатэатры. Так паступова неігравое кіно для мяне адкрывалася менавіта як мастацтва, а не тэлевізійны прадукт. І ўжо ў 2008 годзе адбылася сусветная прэм’ера нашага фільма «Фокусная адлегласць» на Кракаўскім кінафестывалі, мы з маім сурэжысёрам Раманам Рамашкам былі шчаслівыя, пачалі вандраваць са стужкай па Еўропе.

— Вы вучыліся ў Маскве ў Сяргея Дварцавога, пасля — у БДАМ у Карпава-малодшага. Што даў вам гэты досвед?

— У Маскве я вучыўся вельмі кароткі тэрмін (цяпер такія курсы модныя і досыць эфектыўныя). Да Дварцавога я трапіў ужо з гатовым фільмам, на курсах мы яго разбіралі, аналізавалі, я быў ужо крыху падрыхтаваны. Але базавай кінаадукацыі ў мяне не было, я атрымаў яе ўжо ў БДАМ. Не магу сказаць, што ў мяне цяпер ёсць прафесійная адукацыя, хутчэй — падмурак, бо навучанне дало мне атмасферу, магчымасць дыялогу з майстрам, падмацавала жаданне рухацца ў напрамку дакументалістыкі.

— IDFA называюць «Канамі» неігравога кіно, дзе ваша стужка «Summa» сёлета стала лепшай у катэгорыі фільмаў сярэдняй працягласці. Меркаванне журы фестывалю для вас тоеснае з рэакцыяй звычайнага гледача?

— Узнагарода такога высокага ўзроўню для мяне і для маёй суаўтаркі Таццяны Бембель вельмі каштоўная. Я нават марыць сабе пра гэта не дазваляў! Але і меркаванне прафесійнага журы, і глядацкай аўдыторыі ідуць поруч — абодва важныя. Журы — тыя ж гледачы, проста больш дасведчаныя. Але як і чым мераць глядацкую рэакцыю? Водгукамі ці колькасцю прададзеных квіткоў? Калі квіткамі, то гэта не рэакцыя на фільм, а рэакцыя часам на рэкламу, на апісанне фільма, тэматыку, трэйлер. Аўтарскае кіно наогул нельга ацэньваць дыстрыб’ютарскімі меркамі. Па ўласным досведзе ведаю: калі фільм падабаецца мне самому, то хутчэй за ўсё будзе задаволены і мой глядач. Усім густам, зразумела, не дагодзіш…

— У вас ёсць досвед удзелу ў беларускім і замежных фестывалях. У чым іх адрозненні?

— Гледзячы якія фестывалі з якімі параўноўваць. Вось «Лістапад» яшчэ мае акрэдытацыю FIAPF, пра яго ведаюць прафесіяналы за мяжой. Яму не трэба змагацца з тымі ж Канамі, бо ён мае ўласную канцэпцыю і свае рэгіянальныя задачы. І сярод дакументалістаў фестываль папулярны — трапіць у міжнародную праграму не так проста і даволі прэстыжна, хоць тут і няма грашовых прэмій. Апошняе, дарэчы, істотнае адрозненне, пра якое вы пыталіся. Відавочна, яшчэ хацелася, каб «Лістапад» ствараў і асаблівую атмасферу на афіцыйных і неафіцыйных мерапрыемствах. Гэта цяжка ў сувязі з пастаянным скарачэннем фінансавання.

— Для каго ствараўся фільм «Summa»? Для гледача, крытыкаў, для сябе?

— Такой задачы ўвогуле перад сабой не стаўлю. Хвалюе — здымаю, не хвалюе, не баліць, не захоплівае — не здымаю. Вядома, калі фільму патрэбен бюджэт, гэта значыць, што абавязаны думаць і пра тое, хто кіно будзе фінансаваць і хто потым паглядзіць, куды яно пойдзе. Звычайна канчаткова гэта тэлебачанне. Таму амаль заўсёды важна зрабіць так, каб стужка адначасова мела вольны мастацкі аўтарскі пасыл і пры гэтым была ўцямная, зразумелая для звычайнага гледача. Пэўны выклік. Гэтага балансу не заўсёды лёгка дасягнуць.

— Вы адзначаеце, што задаволены тым, што ў стужцы «Summa» няма кан’юнктуры і гэта кіно па-за кантэкстам. Ці значыць гэта, што вы цяпер хочаце ствараць менавіта такія фільмы?

— Я не адыходзіў ад кантэксту штучна, гэта атрымалася натуральным чынам. Зараз я працую над фільмам аб праблемах нашай культуры, архітэктуры, пра тое, што мы губляем і як ставімся да таго хараства, якое ствараецца нашымі рукамі, як мы яго захоўваем ці знішчаем. Фільм будзе заснаваны на лакальнай гісторыі адной сям’і, без гучных заяў — пра сямейную памяць і культурныя каштоўнасці. Я не замыкаю сябе ў адмысловае тэматычнае кола. Хачу ў гэтым мець свабоду. А з фільмам «Summa» проста супала, што гэта кіно, якое існуе ў бясчасавай прасторы. Я быў бы задаволены, калі б такую прэстыжную ўзнагароду далі якой-небудзь з маіх мінулых прац на «некамфортную» тэму, але гэта было б вельмі зручна для нядобразычліўцаў незалежнага кінематографа — яны маглі б сказаць, маўляў, экспартнае кіно ўзнагародзілі за кан’юнктуру. А так няма да чаго прычапіцца, і гэта мне падабаецца. Але і ў іншым лагеры неспакойна: стужку некаторыя філосафы і даследчыкі не бачылі, тым не менш ужо крытыкуюць за адваротнае — адсутнасць вострасацыяльнай праблематыкі. Смех!

— Былі часы, калі фільмы, у тым ліку дакументальныя, «клалі на паліцу». У мінулым годзе вашу стужку «Стрыптыз і вайна» не ўключылі ў праграму «Лістапада».

— Калі б мы зараз жылі ў Савецкім Саюзе за жалезнай заслонай, для мяне гэта была б драма, што кіно не пусцілі на экран. Сёння гэта не драма, а недарэчны выпадак, невядома, з якіх прычын некаторыя фільмы пасля адбору заблакавалі. Вядома, было шкада, што маё кіно (і не толькі маё) не паказалі на «Лістападзе», але заўсёды ёсць магчымасць дэманстрацыі яго ў прыватным кінатэатры. Да таго ж я ведаю, што тэлевізійная версія стужкі выйдзе на замежным тэлебачанні прыкладна на 6 каналах, да гледача яна дойдзе ў тым ліку і ў Беларусі. Магчыма, калі б гэта быў мой дэбют у кіно, я б моцна засмуціўся, але радавацца таксама няма чаму, бо нацыянальны конкурс такім чынам губляе канкурэнтаздольнасць і дэвальвуецца, перамога ў ім ужо не чыстая перамога. Падобны выпадак быў у 2016 годзе, які не меў шырокага розгаласу, і ніхто з удзельнікаў фестывалю, у тым ліку і я, не адрэагаваў. Спадзяюся, з кожным годам аўтары будуць расці індывідуальна, а кінематаграфічная супольнасць — кансалідавацца.

— У адным з інтэрв’ю вы сказалі, што часам у нас здымаюць вельмі наіўныя рэчы. Што змянілася ў беларускай дакументалістыцы за гэты час?

— Тады ў мяне было адчуванне (яно і цяпер калінікалі з’яўляецца), што ў кіно рухаюцца па адных і тых жа рэйках. Бярэцца біяграфія чалавека і з яе робіцца банальнае кіно. Сёння штосьці змянілася: з’явіліся больш даступныя новыя тэхналогіі, можна зняць эфектную панараму-пралёт з дрона над якой-небудзь малой радзімай нейкага мастака, музыкі, пісьменніка, з дапамогай стэдзікама абабегчы дзесяць разоў свайго героя, пакуль ён натхнёна гуляе па лесе і пафасна прытуляецца да дрэва свайго дзяцінства. Але што гэта дае, акрамя пустой кліпавай прыгажосці? Трэба быць асцярожным: гэта сапраўды варта, калі апраўдана сітуацыяй, зместам і формай, а ў астатнім — чарговыя мыліцы ў руках рэжысёра для падпоркі кволай гісторыі. Калі сур’ёзна, то сапраўды з’явіліся маладыя амбітныя рэжысёры, якім атрымаць мясцовую фінансавую падтрымку надзвычай цяжка, таму яны скарыстоўваюць магчымасць удзелу ў замежных пітчынгах, воркшопах для развівацця ўласных тэм. Назіраецца працэс «намацвання» гэтых варыянтаў, нашых аўтараў запрашаюць на курсы і творчыя лабараторыі пры фестывалях, дапамагаюць развіваць і прасоўваць іх праекты. І ў гэтых умовах з’яўляецца маладая беларуская заўважная дакументалістыка, зробленая за ўласны кошт аўтараў ці з дапамогай мясцовых і замежных прадзюсараў, — фільмы рэжысёраў Руслана Фядотава, Насты Мірашнічэнкі, Дар’і Юркевіч, Кацярыны Махавай, Аляксандра Міхалковіча, чакаецца яшчэ шэраг цікавых дэбютаў ад новых аўтараў.

— Некаторыя свае стужкі вы здымалі па 4—5 гадоў, усталёўвалі кантакт з героямі. Як знаходзіце падыход да людзей?

— Да кожнага падыход індывідуальны. Звычайна я за некалькі дзён размовы вызначаю, ці атрымаецца кіно з гэтым чалавекам. Час — адна з галоўных умоў для якаснай дакументалістыкі, ён патрэбен не толькі на здымкі, каб прайсці з героямі пэўны жыццёвы шлях, але і рэжысёру на асэнсаванне, разуменне, куды і як ісці ў стварэнні фільма. Ды час не заўсёды вызначальны — у мяне ёсць паспяховыя стужкі, знятыя за рэкордна кароткі тэрмін, іншая справа, што пасля мантаж цягнецца месяцамі…

— Як рэагуюць вашы героі на фільмы пра сябе?

— Рэагуюць нармальна. Разумею, што звычайна людзі бачаць сябе не так, як іншыя. Тым больш калі гэта фільм, і ў рэжысёра тут ёсць задача па-аўтарску пераасэнсаваць рэчаіснасць. Памылковае меркаванне, што дакументальнае кіно — гэта адлюстраванне рэальнасці. Размова не пра тэлепубліцыстыку, дзе работа, падобна да журналістыкі, ідзе з дакладнымі фактамі. Неігравое кіно як мастацтва не можа прэтэндаваць на аб’ектыўнасць — усе даўно зразумелі, што гэта фільмы, створаныя на дакументальным матэрыяле з жывымі людзьмі, але з пэўнай ступенню свабоды аўтарскай інтэрпрэтацыі. Звычайна рэжысёр рознымі мастацкімі сродкамі хоча раскрыць глыбіні душы свайго героя, ён не робіць з яго іншага чалавека, а проста акцэнтуе неабходныя рэчы. У маім выпадку гэта было толькі на карысць людзям. Я шчыра сябрую са сваімі героямі, стараюся, каб і яны атрымалі досвед, пасля ўдзелу ў здымках лепш зразумелі самі сябе і сваё жыццё.

— Дакументалістыка ў нашай краіне дагэтуль застаецца «кіно не для ўсіх». Як зрабіць яе запатрабаванай у гледача?

— Трэба рабіць усё! Любоў да ўсіх відаў мастацтва варта прывіваць. І цікавасць ужо значна большая, чым гадоў 10 таму. Часам прыходзіш на дакументальную праграму «Лістапада», ці «Watch Docs», ці «Паўночнае ззянне», а там зала запоўненая цалкам. Не магу сказаць, што ў Еўропе дакументалістыку глядзяць масава — проста там больш пляцовак для паказаў, больш фестываляў. Лічу, што большы ўплыў тут аказвае ўзровень культуры аўдыторыі, зацікаўленасці ў мастацтве наогул. Гэта заўважна і па тым, што ў час пік у метро ў той жа Варшаве амаль усе чытаюць папяровыя кнігі, у кніжных крамах — чэргі па сур’ёзную літаратуру. Зразумела, гэта робяць не ўсе, але агульны ўзровень культуры вышэйшы. Мяркую, гэта звязана і з эканамічным пытаннем: калі ў нас будзе насычанасць матэрыяльная, будзе большая цікавасць і да культуры. Ніякай драмы тут няма — проста варта выхоўваць аўдыторыю ды пазбаўляць яе стэрэатыпаў, што дакументалістыка падобна да праграм па тэлебачанні.

Маргарыта ДЗЯХЦЯР