Што любілі нашы продкі?

Сакрэты беларускіх старажытных напояў

Апісанне ўрачыстасцяў старажытных славян не абыходзіцца без узгадвання  пра «піцейныя мяды», якія «па вусах цяклі». Але гэтыя казачныя напоі зусім не нагадвалі мёд у нашым сённяшнім разуменні. Асновай іх быў хмель, таму іх больш правільна называць «хмяльныя». Першая згадка пра незвычайнага смаку «піцейныя мяды», якімі частавалі гасцей славяне, адносіцца да Х стагоддзя.

Збіцень

Гэта самы вядомы і славуты стараславянскі святочны напой з вады, мёду, вострых прыпраў; у састаў яго таксама традыцыйна ўваходзілі  лячэбныя травяныя зборы. Упершыню ўпамінаецца ў славянскіх летапісах за 1128 г. Гарачы збіцень аказваў сагравальнае і супрацьзапаленчае ўздзеянне, таму яго пілі пераважна ў зімовы час. Разнавіднасцю гэтага слабаалкагольнага напою быў халодны збіцень, не менш папулярны як пітво ў рускай лазні ці летам у спякотны дзень.

Рэцэпт упершыню апісаны ў рускім літаратурным зборніку парад і павучанняў «Дамастрой» (XVI ст.). Там у саставе збітня пазначаны, акрамя мёду, хлебны квас, хмель, ліст мацярдушкі, дуброўкі, шалфею, зярняты каляндры.

У Беларусі ў збіцень дабаўлялі бярозавыя пупышкі або маладзенькія лісткі, аер, кветкі ліпы і мяту. Падавалі збіцень у адмысловым посудзе, раней яго так і называлі – «збітніца». Гэта быў гліняны высокі гарлач з носікам, зверху накрываўся вечкам. Пілі гарачы збіцень, як правіла, з гліняных куфляў.

Крупнік

Часцей за ўсё ў дамах беларускай шляхты падаваліся настойкі і наліўкі на спіртавой аснове, настаяныя на духмяных зёлках, ягадах, мёдзе, спецыях.

Даволі распаўсюджаным сярод іх быў крупнік. Яго гатавалі з гарэлкі або спірту, дабаўлялі мёд, імбір, перац, карыцу, гваздзіку, мушкатовы арэх і некаторыя духмяныя травы. Крупнік  быў добра вядомы ў Вялікім Княстве Літоўскім з XVIII ст.

Існаваў варыянт і фруктовага слабаалкагольнага крупніку, які таксама меў вялікую папулярнасць. Пры яго прыгатаванні выкарыстоўвалі малінавы або вішнёвы сок, журавіны, іншыя ягады. Гаспадыня шляхецкага дома павінна была ведаць сакрэты прыгатавання смачнага крупніку і пажадана мець свой рэцэпт.

Традыцыйна крупнік падавалі гарачым у маленькіх фарфоравых кубачках, але моцны напой часам пілі і са шклянак.

Крамбамбуля

Але ўсё-ткі алкагольным сімвалам старажытнай Беларусі па праву лічыцца крамбамбуля. Гэты легендарны і ні з чым не параўнальны напой бадзёрыў і натхняў нашых продкаў у часы ВКЛ. Кубкі з цудоўнай крамбамбуляй уздымаліся і ў палацах пыхлівых магнатаў, і ў вясёлых дарожных корчмах.

Напой вельмі цікавы і незвычайны. Мёд надаваў настойцы салодкі і крыху аскомісты прысмак. Набор траў і спецый выкарыстоўваўся стандартны. Празрыстая кансістэнцыя, умераны мацунак і яркае адчувальнае мядовае адценне – вось якой павінна быць добрая крамбамбуля. Па сутнасці,  гэта старабеларускі аналаг грогу.

Пра крамбамбулю нямала пісалася ў летапісах XVIII ст. У тыя часы пазначалі, што гэта напой багатай шляхты і купцоў. Простым людзям крамбамбуля была практычна недаступная з-за дабавак: большасць вострых прыпраў былі ў тыя часы вялікай рэдкасцю, ды і каштавалі яны дорага: як-ніяк, іх дастаўлялі з далёкіх краін.

Мяркуецца, што назва «крамбамбуля» паходзіць ад назвы знакамітага ў XVII-XVIII ст. нямецкага лікёру «Krambambuli», які выраблялі з брэндзі і ядлоўцу ў нямецкім горадзе Данцыг. Пазней так сталі называць і іншыя моцныя мядовыя напоі – настойкі, лікёры ці нават кактэйлі.

У кожнай шляхецкай гаспадыні меўся правераны рэцэпт і набор спецый для крамбамбулі – на свой смак і свае прыхільнасці. Але ж у аснове быў усё роўна традыцыйны класічны рэцэпт. Прапануем яго для цікаўных.

Спатрэбіцца: гарэлка – 1 бутэлька; чорны перац – 2-3 гарошыны; вада – 250 мл; карыца – 1 палачка; мёд – 3 ст. лыжкі (вадкі); духмяны перац – 3 шт.; мушкатовы арэх – ¼ ч. лыжкі; гваздзіка – 3 шт.

Мёд лепш узяць кветкавы – ліпавы або грэцкі. Можна замяніць гарэлку разведзеным спіртам (самагон, нават вельмі якасны, не рэкамендуецца). Са спецыямі можна таксама пафантазіраваць і ўзяць тое, што больш падабаецца.

Падрыхтоўка: спецыі (перац, гваздзіка, мушкатовы арэх) змалоць у кавамолцы або лепш растаўчы ў ступцы. Ваду і 250 мл гарэлкі змяшаць са здробненымі прыправамі і карыцай. Давесці да кіпення на маленькім агні, дабавіць мёд і варыць пад накрыўкай 10-20 хвілін, каб мядовы сіроп увабраў у сябе водар вострых прыпраў.

Потым зняць з агню адвар, астудзіць да 50-60°С і ўліць у яго астатнюю гарэлку (250 мл). На гэтым этапе можна рэгуляваць моц напою, уліўшы больш або менш гарэлкі. У нашым варыянце хатняя настойка будзе мець мацунак прыкладна 25%. (Можна атрымаць і больш моцны, «мужчынскі» напой, каля 40%). Пакінуць нашую крамбамбулю яшчэ хвілін на 5 пад накрыўкай, потым працадзіць праз шчыльную, у некалькі слаёў, марлю.

Хрэнавуха

А гэта – любімы напой простага люду. Зрабіць яго было вельмі лёгка і проста: карані хрэна чысцілі, а потым настойвалі на гарэлцы ці самагонцы, дабавіўшы мёд. Вы можаце пакласці ў яе лімон, імбір і іншае, што вам да спадобы.

Чаму за аснову настойкі браўся менавіта хрэн? Таму што гэтая расліна сама па сабе мае мноства лячэбных уласцівасцяў. А настойка з хрэнам узбуджае апетыт, выдатна танізуе (зразумела, калі піць яе ва ўмераных колькасцях). Ужывалі яе ахалоджанай, закусваючы салёным агурком і шматком сала.

Сцвярджаюць таксама, што хрэнавуха – гэта самы сапраўдны натуральны афрадыяк.

Надзея СУСЛАВА