Краіна, што паўстала з мары

Тое, што стагоддзямі выношвалася ў марах і выспявала — ад Полацкага княства і Вялікага Княства Літоўскага да ўсведамлення патрэбы быць гаспадарамі на ўласнай тэрыторыі з усімі атрыбутамі незалежнасці, — не магло знікнуць у нікуды. Кожны кавалачак гэтай шматпакутнай зямлі і само паветра над ёю насычана памкненнямі да волі. Таму і знаходзіць ідэя незалежнасці тых людзей, праз якіх можа стаць рэчаіснасцю...

100 гадоў таму Беларусь аформіла сваю незалежнасць... Насуперак абставінам і дзякуючы ўсім, хто працаваў на карысць ідэі, аддаючы ўсе сілы. Хто заплаціў за яе жыццём... Пра іх найперш — выстаўка ў Нацыянальным гістарычным музеі Беларусі.

Бальнічная кашуля Цішкі Гартнага, верагодна, з кроплямі яго крыві на рукаве, фірмовы кішэнны гадзіннік Язэпа Адамовіча, складзеная да кішэннага фармату карта Беларусі, якой карыстаўся адзін з удзельнікаў Слуцкага паўстання, асабістыя пасведчанні Усевалада Ігнатоўскага, а таксама іншыя дакументы, датычныя дзяржаватворчасці Беларусі, можна пабачыць на выстаўцы «1919. Беларуская рэспубліка» (да 100-годдзя абвяшчэння БССР і 95-годдзя беларусізацыі) у Нацыянальным гістарычным музеі Рэспублікі Беларусь.

«Нас косяць, а мы ўсё мацнеем» — словы Ігара Марзалюка падчас адкрыцця выстаўкі прагучалі як вызначэнне квінтэсэнцыі гісторыі існавання беларускай нацыі. Язэп Лёсік, Аляксандр Чарвякоў, Дзмітрый Прышчэпаў, Аркадзь Смоліч, Вацлаў Ластоўскі і шмат, шмат іншых значных дзеячаў, якія паклалі жыццё на алтар служэння Айчыне, глядзіць з фотакартак, злучаных паміж сабой чырвонымі лініямі як кроўнымі артэрыямі. Гэтыя асобы маглі належаць да той ці іншай палітычнай арыентацыі, але сэрцы іх належалі Беларусі — яна была ў іх генах, іх крыві... Пад здымкамі — гады жыцця і смерці. Пад большасцю фотакартак год смерці пазначаны чырвоным: гэта значыць, што чалавек быў альбо расстраляны ў турэмных казематах, альбо скончыў жыццё самагубствам, не вытрымаўшы неверагоднага ціску следчых органаў...

На іншым, групавым здымку некаторыя твары заштрыхаваны сінімі чарніламі. Так імкнуліся павыкасоўваць памяць пра іх. Былі захады знішчыць увесь архіў Усевалада Ігнатоўскага: у пакой, дзе ён застрэліўся, не пускалі ўрачоў, пакуль не вынеслі ўсе яго дакументы, паперы з запісамі. Не атрымалася: пасля частку архіва дачцэ Ігнатоўскага перадалі інкогніта.

Праз персаналіі, якія зрабілі значны ўнёсак у развіццё беларускай дзяржаўнасці, праз рэчы і дакументы пададзена гісторыя набыцця незалежнасці нашай краінай на кожным з яе этапаў. Адметнасцю выстаўкі з’яўляюцца чорна-белыя коміксы, якія раскрываюць сутнасць падзей тых часоў, а таксама інтэрактыўныя раздзелы экспазіцыі, у якіх можна зрабіць фотаздымкі ў гістарычных фотазонах. Напрыклад, адна з такіх зон уяўляе сабой частку памяшкання, дзе нібыта толькі што адбыўся пагром: крэслы перакулены дагары нагамі, некаторыя з іх — на пісьмовым стале. Побач — таксама перакуленая лаўка... Над сталом — плакат, дзе чырвоным па белым значыцца: «Нехай жыве вольная Беларусь» (правапіс захаваны. — Аўтар)... Такім чынам стваральнікі выстаўкі аднавілі атмасферу, у якой завяршыўся І Усебеларускі з’езд у 1917-м... У другой інтэрактыўнай зоне — павозка, багата гружаная мяшкамі са збожжам. У ёй жа — стрэльба і вайсковая скрыня, магчыма, з патронамі... Слуцкія паўстанцы адбілі здабытае харчразвёрсткай і вярнулі мясцовым сялянам. Частку пакінулі і сабе...

Але не толькі трагічныя моманты зафіксаваны ў экспазіцыі музея. 1920-я гады — час усеагульнай беларусізацыі. Канстытуцыя БССР 1927 года, калі на дзяржаўным узроўні шырока адзначалася 400-годдзе беларускага кнігадрукавання, аформлена шрыфтам, стылізаваным пад скарынаўскі. Ішло не толькі культурнае будаўніцтва, значных поспехаў дасягнуў і прамысловы, і сельскагаспадарчы сектар. Актыўна ствараўся беларускі тэатр і кінематограф. Адну з вітрын упрыгожваюць «Ваенны руска-беларускі слоўнік», на вокладцы якога пазначана: Выдавецтва Беларускай акадэміі навук, Менск — 1933, а таксама кніга-падручнік на беларускай мове «Баявы статут пяхоты РСЧА» (БССР, Менск, 1934).

Адным з найважнейшых кірункаў дзяржаўнай палітыкі было і развіццё літаратуры. Новае пакаленне сялянскіх юнакоў з самых розных куткоў краіны імкнулася ствараць на сваёй мове. Іх смеласць і наватарства спрыялі таму, што з’явілася новая беларуская літаратура, у новых формах і на новыя тэмы...

Па словах куратара часовай экспазіцыі Аляксандра Зімніцкага, гэта выстаўка не пра тое, як добра жылося ў БССР, і не пра рэспубліку мары. А пра тое, якой магла б быць і павінна была быць наша краіна, калі б яе будаўніцтвам займаліся беларусы...

Яна БУДОВІЧ, фота аўтара