Адчай Клішэвіча, які забівае

Яго і сапраўды вельмі шкада. Як і многія пісьменнікі-эмігранты — ахвяра сталінскіх рэпрэсій, але разам з тым і ахвяра таго «сытага» буржуазнага амерыканскага свету, куды выехаў, ратуючыся ад арыштаў на радзіме.

Ён не мог заставацца ў Беларусі, адначасова адчуваў сябе моташна ў ЗША. І справа тут не толькі ў вечнай тузе па васільковых палях і ціхамірных дубровах.

Дастаткова хутка Уладзімір Клішэвіч (1914—1978) зразумеў, што задыхаецца ў гэтым правільна-бяздушным (як яму здавалася) свеце, дзе няма месца для сапраўднай паэзіі, а ёсць толькі бясконца самазнішчальная пагоня за доларам.

У канцы саракавых гадоў Клішэвіч склаў вельмі балючую, вострую паэму, дзе першым сярод паэтаў-эмігрантаў параўноўваў дзве сістэмы: амерыканскую і савецкую, меў дзёрзкую смеласць рабіць знак роўнасці паміж імі, мала таго, лірычны герой у ЗША адчуваў сябе не меншым пакутнікам, чымся ў сутарэннях НКУС.

Паэму не надрукавалі, калегі палічылі яе «ідэалагічна шкоднай»: як так, рабіць наезд на краіну, што дала табе паратунак ад «камуністычнага раю», забяспечыла працай, дала шанц забяспечыць сабе новае шчаслівае жыццё?..

Уладзімір Клішэвіч пакрыўдзіўся. Ён адчуваў сябе ў тупіку. Яго ніхто не мог зразумець. Настрой паэта выдатна перадаюць ягоныя ж радкі:

Ты не пытай аб лёсе

І дзе што не збылося,

Чытай па твару рысах,

Як я душою высах.

І гэта не просты пафас. Нашаму герою было вельмі няўтульна на радзіме Эліёта і Апдайка.

Яму ўвогуле нідзе не было месца.

Прынамсі, так ён пачуваўся. Нездарма любімым паэтам Уладзіміра Клішэвіча быў Максім Багдановіч.

У аўтара «Вянка» не было сяброў. Ён усюды чужы. Родзічы і бацька смяюцца з яго дзівацкага захаплення беларускай мовай, культурай і гісторыяй. «Нашаніўцы» не разумеюць занадта складаных для іх «дэкадэнцкіх» твораў Багдановіча. Нідзе няма гэтак чаканага ўтулу. Няма куды схавацца.

Для Багдановіча паратункам была выключна яго паэзія. Ён ствараў, канструяваў іранічна-дакладны ў дэталях і метафарычна-нечаканы свет, поўны парадаксальных гістарычных алюзій і вобразаў.

Клішэвіч не верыў, што паэзія можа выратаваць. Не пісаць ён не мог, але радасці гэта не прыносіла, хутчэй яшчэ большы ўнутраны разлад.

Наш герой не мог на манер Максіма Багдановіча з нейкай нават вострай насмешлівасцю паглядзець на сваю адзіноту, асуджанасць на неразуменне, не ўмеў прыўзняцца, бо

…ўрос я па самую шыю,

Адарвацца з зямлі не магу.

Таму песняй сабачаю выю,

Калі ноччу свой край сцерагу…

Сабака, які нават не паказвае іклы, не імкнецца напалохаць ворага, а проста, ні на што не спадзеючыся, вые — вось якім сябе бачыць наш трагічны герой.

Адзінае, на што спадзяецца Уладзімір Клішэвіч, гэта на... смерць.

Не, у яго няма самагубчых думак, але як любы слабы, надламаны чалавек ён марыць, каб тое, што прыносіць яму пакуты, сышло, загінула, памерла само. Ён верыць у смерць імперый і самазабыццёва прамаўляе:

Магутны рым у прошлым вялічава

Ішоў за Грэцыяй далёка ззаду.

Стварыў нашчадкам ён класічнасць права,

Класічна сам прыйшоў да заняпаду.

Хай лепей хутчэй настане нябыт, заняпад, загіне тое, што прыгнятае, знікнуць, здаецца, такія вечныя імперыі Савецкага Саюза ды Злучаных Штатаў, і тады, хто ведае, мо і настане доўгачаканая ілюзія шчасця.

Уладзімір Клішэвіч як любы творца, што вызначаецца ўнутранай надламанасцю, дастаткова безабаронны.

А таму і даверлівы.

Ушчэнт стаміўшыся ад невясёлай рэчаіснасці сытага Захаду, паверыў (ці вельмі захацеў паверыць), што яго творчасць патрэбна Савецкай Беларусі, дазволіў друкаваць свае вершы, пачаў наведваць у пачатку 1970-х БССР і нават выдаў там кнігу.

Страх перад самазабойчай эміграцыяй (якая асуджае беларусаў на няўмольную духоўную смерць) аказаўся мацнейшы за нянавісць да таталітарнай сістэмы Савецкага Саюза.

Калегі-эмігранты Клішэвіча асудзілі, назвалі здраднікам. Савецкія пісьменнікі паставіліся абыякава, а сам аўтар, не вытрымаўшы цкаванняў, маральна раздушаны сваім самападманам, сканаў у ЗША праз пяць гадоў пасля таго, як выйшла яго першая савецкая кніга.

Лёс Клішэвіча ўнікальны. Яго паэзія, дзе хапае русізмаў, не заўсёды вытрыманага рытму і арыгінальных метафар, кранае сваёй самотнай асуджанасцю, дзе адчуваецца фатальнае чаканне няўдачы, уласнага страшнага фіналу, калі ніхто і нішто не выратуе.

Можна ўцячы са сталінскіх лагераў, застацца жывым падчас нямецкай акупацыі, але немагчыма жыць, калі ўнутры цябе ракавай пухлінай разрастаецца адчай, які ніхто і нішто не можа суняць і прыбраць: ні сытая Амерыка, ні паэзія Багдановіча, ні прывідная радасць друкавання кнігі на радзіме.

Васіль ДРАНЬКО-МАЙСЮК