Ад Казанска да Кітая, або Коды шчасця Анатоля Тозіка

У невялікім кабінеце дырэктара Інстытута кітаязнаўства імя Канфуцыя — антураж асабліва кітайскі. Ён падкрэслівае сувязь гаспадара кабінета з Паднябеснай. На пісьмовым стале дастаткова буйная статуэтка кітайскага генерала мінулага. Любуемся ёю. Анатолій Афанасьевіч паведамляе: «Гэта Пасол Бразіліі ў Беларусі Паула Антоніа Пірэйра Пінта падарыў, які калісьці працаваў у Кітаі. А там сабраў калекцыю карцін, ваз, скульптур, статуэтак. Ён ведаў, што я таксама працаваў у Кітаі, таму, з’язджаючы на радзіму пасля завяршэння сваёй місіі, частку калекцыі падарыў нашаму Інстытуту. Я яму вельмі ўдзячны. Вось хутка мы будзем пераязджаць у новы будынак Інстытута — на Рэвалюцыйнай, 11 — і там генерала, як і іншыя рарытэты, прадставім».

---

Падыходзім да сцяны, дзе вісяць фотаздымкі ў рамачках. На адным з іх гаспадар кабінета сфатаграфаваны ў часе сустрэчы з прэм’ер-міністрам Кітая Лі Кэцянам, на іншым — з намеснікам старшыні КНР Ван Цішанем. Тут жа, злева, таксама ў рамцы — вершы, напісаныя почыркам Мао Цзэдуна. Анатолій Афанасьевіч тлумачыць, што Мао быў таленавітым каліграфам. А каліграфія ў Кітаі — цэлае мастацтва. Чырвонай плямай на сцяне вылучаецца і мастацка выкананы іерогліф. Ён уражвае. Углядаемся. Пачынаем гадаць, што ж там зашыфравана. Гаворка ідзе пра мацярынства, сям’ю, пра дабрабыт… Вось, кажам, маці і дзіця, а вось пупавіна, якая злучае дзіця з маці, а за сценамі хаткі — мужчына, бацька, напэўна. Працуе нават ноччу, бо зверху і дыск Месяца прамаляваны. Тозік смяецца і пераказвае сэнс іерогліфа, як яму распавялі яго кітайскія сябры. Аказалася, што мы правільна ўбачылі і бацьку, і дзіця з маці. А вось над хаткай — не пупавіна, а дымок уецца. У хаце — цёпла. Проста-такі малая радзіма. Так, паўтарае Анатолій Афанасьевіч, вось такі ў іх іерогліф шчасця.

Пасля, рыхтуючы матэрыял да друку, сярод шматлікіх узораў беларускага арнаменту мы знайшлі падобны па сэнсе на кітайскі іерогліф шчасця. У ім, праўда, сімволіка вектарная, але трактоўка, як інтэрпрэтуюць этнографы, падобная: сям’я, род, мацярынства. Нямала для шчасця. Ці не так? Застаецца толькі працаваць. І супрацоўнічаць. Што наш суразмоўнік і робіць усё жыццё.

Анатолій Тозік — ураджэнец невялікай вёскі Казанск, што ў Палескай вобласці Даманавіцкага раёна. «Там мае карані, мая малая радзіма…» — кажа наш суразмоўца. Цяпер гэта Гомельская вобласць, Калінкавіцкі раён, дзе, як прызнаўся, бывае не часта, наведваючы магілы дарагіх людзей. Заязджае іншы раз і ў Жлобінскі раён, куды бацька з маці пераехалі, калі яму ішоў чацвёрты год. Там таксама ўжо няма той маленькай бацькоўскай хаткі, пабудаванай з старых драўляных шпалаў. Пасля вайны іх выкарыстоўвалі для пабудовы жылых памяшканняў, дзе і жылі сем’і чыгуначнікаў. У тым ліку і бацька — Афанасій Якаўлевіч Тозік, франтавік, які працаваў на чыгунцы.

Адтуль і з’ехаў у Мінск, як кажуць, у вялікае жыццё сямнаццацігадовы Анатолій, выпускнік Мормальской сярэдняй школы, уладальнік залатога медаля. І калі нястрымна радаваўся, як гэта бывае ў маладосці, свайму залічэнню на гістарычны факультэт БДУ, яшчэ не ведаў, што праз гады назаве альма-матэр, адзіны ў 60‑я мінулага стагоддзя ўніверсітэт краіны, сваёй другой малой радзімай. Тут цяпер і даручаны яму Інстытут кітаязнаўства. Таксама ў тыя маладыя гады яму было невядома, што перш чым стаць на чале Інстытута, ён скончыць з адзнакай універсітэт, абароніць дысертацыю, прысвечаную падпольнай і партызанскай барацьбе ў Беларусі супраць нямецка-фашысцкіх акупантаў у гады Вялікай Айчыннай вайны. І ў БДУ выкладаць будзе. І пройдзе ваенную службу ў органах дзяржаўнай бяспекі Савецкага Саюза і Рэспублікі Беларусь, у Дзяржаўным сакратарыяце Савета бяспекі Беларусі. І ўзначаліць Камітэт дзяржаўнага кантролю краіны. І не раз наведае Кітай. І будзе пасля бясконца ўдзячны Лёсу і Прэзідэнту Беларусі за тое, што ў яго прафесійным жыцці была гэтая вялікая краіна, дзе ён праслужыць пяць гадоў у якасці Надзвычайнага і Паўнамоцнага Пасла сваёй дзяржавы.

І каму, як не гэтаму аксакалу ў пытаннях беларуска-кітайскага супрацоўніцтва, які займаў раней высокія дзяржаўныя пасады, у тым ліку і пасаду віцэ-прэм’ера Беларусі, сустаршыні Міжурадавай камісіі, а потым і Міжурадавага камітэта па супрацоўніцтве з Кітаем, дзяліцца сваім велізарным досведам — чалавека, грамадзяніна, палітыка. Мы гутарым і пра тое, як важна ў Беларусі стварыць нацыянальную школу кітаязнаўства: бо каб супрацоўнічаць з Кітаем, трэба ведаць і ментальнасць яго грамадзян, і культуру, і гісторыю…

Розум нашага візаві гнуткі, памяць выдатная, погляд дапытлівы: маўляў, ну, паглядзім, што вы там пра мяне напішаце… Ён з задавальненнем зазірае ў мінулае, шануе сучаснасць і працуе ў імя будучыні, у імя працвітання роднай Беларусі.

— Анатолій Афанасьевіч, перш чым ажыццявіць з вамі невялікае падарожжа ў ваша мінулае, звязанае з Кітаем, раскажыце крыху пра сваю малую радзіму. Бо і 2019 год у Беларусі, як і папярэдні, — Год малой радзімы. І нашы знакамітыя суразмоўцы, як правіла, з задавальненнем успамінаюць і бацькоўскі дом — «пачатак пачаткаў», і тыя ўрокі жыцця, якія далі ім бацька з маці, родная школа, сябры-таварышы… Ды і чытачам будзе цікава даведацца, які шлях вы прайшлі, перш чым дасягнуць высокіх дзяржаўных пасадаў і пабываць у Кітаі ў якасці Пасла.

— (з лёгкай усмешкай) І вы будзеце на старонках часопіса пра гэта распавядаць? Што ў мяне быў і абавязак з пяці гадоў пасвіць карову? (Смяецца).

— Чаму не? А ў Кітаі прачытаюць і скажуць: дык і мы ж такія, з дзяцінства да працы і дысцыпліны, адказнасці, сур’ёзных справаў дзетак прывучаем.

— Наколькі сябе памятаю з дзяцінства, і я, і мае браты (нас у бацькоў трое) працавалі. Вядома, з улікам нашага ўзросту. Так было заведзена ў сям’і. І я быў прывучаны ўсю вясковую працу рабіць. У нас быў вялікі агарод: сотак 20–25. Садзілі там бульбу, каб забяспечыць сям’ю. Мама мая, Марыя Аляксандраўна, у дзявоцтве Лапаціна, пасля вайны закончыла настаўніцкія курсы, дзе рыхтавалі настаўнікаў для пачатковых класаў. І некалькі гадоў працавала настаўніцай. А калі мы пераехалі пад Жлобін, яна служыла тэхнічкай у школе: печкі паліла, падлогі мыла… І мы, дзеці, ніякай працы не баяліся — былі да яе, паўтаруся, прывучаны.

— Гэты вясковы досвед у вашым жыцці ўспамінаецца часам?

— Як яго не згадваць… Асабліва, калі бываю ў родных мясцінах, дыхаю знаёмым паветрам… І калі даводзіцца сутыкацца з адкрытай лянотай людзей, якія чакаюць ад жыцця падарункаў, а самі для гэтага палец аб палец не стукнуць. На жаль, мне нярэдка даводзілася з тым сутыкацца, працуючы ў Камітэце дзяржкантролю, а потым і ва Урадзе. Асабліва ў часе прыёму грамадзян. Даходзіла часам да абсурду. Прыходзіць на прыём жанчына са скаргай, што жыве на першым паверсе, а галінка расце побач, і дрэва стукае ў вакно, не дае ёй спаць. Ну дык, кажу ёй, хай муж возьме сучкарез або нажоўку і зрэжа тую галінку. Адказвае: мы не будзем гэтага рабіць, гэта павінны зрабіць працаўнікі ЖЭСа.

Часам некаторыя бацькі прыходзілі і казалі: вось сын вучыцца ва ўніверсітэце, а ў іх яшчэ двое дзяцей — ім цяжка плаціць за вучобу сына. Такія скаргі былі б абгрунтаваныя, калі б у Беларусі не было бюджэтнай вышэйшай адукацыі. Але ж мы захавалі амаль усю колькасць бюджэтных месцаў у ВНУ, якія былі ў савецкі час. Хто перашкаджаў, пытаюся, вашаму сыну нармальна вучыцца ў школе і паступіць на бюджэтную форму атрымання адукацыі? Яшчэ б і стыпендыю атрымліваў. А калі не хацеў добра вучыцца, чаму вы не адправілі яго ў прафесійна-тэхнічнае вучылішча, дзе ён таксама за кошт дзяржаўнага бюджэту мог бы атрымаць цікавую спецыяльнасць. Якія ў гэтай сітуацыі маглі быць прэтэнзіі да дзяржавы?

Дык вось, менавіта маё вясковае дзяцінства давала мне маральнае права так размаўляць з людзьмі. Таму што я нарадзіўся не ў сям’і міністра і не ў сям’і прафесара, а ў сям’і рабочага і школьнай прыбіральшчыцы. І закончыў звычайную вясковую школу. І цяпер перакананы: калі вучыцца з жаданнем і з поўнай самааддачай, то ў любой беларускай школе — і ў Мінску, і ў самай аддаленай вёсачцы — можна атрымаць веды, дастатковыя для паступлення ў любую вышэйшую навучальную ўстанову краіны. Таксама і ў рабоце: калі ты непаспяховы — пашукай спачатку прычыну ў сабе, перш чым шукаць вінаватых.

— Ну нездарма ж кажуць: кожны сам сабе — і сябар, і галоўны вораг... Калі чалавек сам з сабой, са сваёй лянотай справіцца не можа — хто ж яму дапаможа?

— Так і ёсць! Такія ўтрыманскія настроі, на жаль, не рэдкасць у нашым жыцці. Калі будзеш жыць па прынцыпе «усё мне павінны» — ніколі ў жыцці нічога не даб’ешся.

— Некаторыя сацыяльна-арыентаваную палітыку нашай дзяржавы і цяпер разумеюць вельмі своеасабліва…

— Згодзен з вамі. Больш за тое: я публічна, калі працаваў ва Урадзе, казаў: у нас залішне ўжо сацыяльная палітыка. Дзяржава павінна ўключаць механізм сацыяльнай падтрымкі і абароны толькі тады, калі чалавек цалкам рэалізаваў свой патэнцыял, але не змог забяспечыць сваё мінімальна годнае існаванне. У мяне за спіной, як вам вядома, досыць вялікі кітайскі досвед. А ў Кітаі, калі ў цябе рукі-ногі-галава ёсць, то дзяржава табе нічога не павінна: ты павінен зарабіць на сябе, сваю сям’ю сам, забяспечыць падтрымку сваіх бацькоў і аддаць падаткі дзяржаве, каб яна забяспечыла табе бяспеку і ўсё астатняе. І сёння ў Кітаі, калі збіраюцца вакол навагодняга стала члены сям’і, то кланяюцца гаспадару сямейства, прыгаворваючы: «Я павінен». І там не пачуеш такія словы: «А вось я напішу Прэзідэнту…». Сацыяльная палітыка Кітая выключае ўтрыманства. Там ты нікому не напішаш — калі не нямоглы, не інвалід. Але калі табе сапраўды патрэбна дапамога, тады дзяржава ўключаецца.

— У Мормалі ў вас, мабыць, ніхто з працягнутай рукой не хадзіў?

— Ды нармальна ўсё жылі. Шмат працавалі. У нас былі карова, парася, куры… Калі я прачынаўся — маці ўжо мора працы усякай перарабляла. Мяне і братоў маіх бацькі вывучылі — трэба ж было нас, студэнтаў, падтрымліваць. Памятаю, у 66‑м годзе ў школах Беларусі было два выпускныя класы: 10‑ы і 11‑ы. Я рызыкнуў і паступіў, прыехаўшы з палескай вёскі, на суперпрэстыжны гістарычны факультэт БДУ. Паколькі з залатым медалём школу закончыў, адзін экзамен толькі здаваў: гісторыю. Праўда, я не адзін такі. Нас было нямала з райцэнтраў і вёсак. Быў яшчэ адзін паляшук Пётр Брыгадзін, які стаў доктарам навук, прафесарам, міністрам адукацыі. Ён цяпер таксама служыць альма-матэр. А калі кажуць пра малую радзіму, то я і БДУ таксама лічу сваёй малой радзімай. Таму што ўсім, чаго я ў жыцці дасягнуў, я абавязаны гэтаму ўніверсітэту.

— Хто былі вашыя сябры, настаўнікі, якія маюць дачыненне да вашага, скажам так, жыццёвага поспеху?

— Ведаеце, я вельмі ўдзячны вельмі многім людзям, якія былі для мяне прыкладам, на каго я імкнуўся быць падобным. Яны мяне падтрымлівалі, дзяліліся сваім жыццёвым досведам і ведамі. Усё жыццё мяне як бы духоўна суправаджала мая першая настаўніца Ларыса Пятроўна Юрчанка. Чалавек, на якога ў дзяцінстве я марыў быць падобным, і які потым да канца свайго жыцця быў маім старэйшым таварышам, — мой любімы дырэктар школы Фелікс Рыгоравіч Забродскі. Я памятаю ўсіх сваіх настаўнікаў. На жаль, нікога з іх ужо няма ў жывых…

Калі паступіў ва ўніверсітэт, жыў у інтэрнаце на Свярдлова — у гэтым будынку і цяпер інтэрнат БДУ. У пакоі 6 чалавек: камуна… Усе гады жылі разам, сталі як браты. Рэктарам БДУ спачатку быў Антон Нічыпаравіч Сеўчанка, потым Усевалад Міхайлавіч Сікорскі — ён быў і маім настаўнікам. І навуковым кіраўніком потым стаў: гісторык, прафесар, член-карэспандэнт Акадэміі навук БССР. Ён мне як другі бацька. Былы партызан, і сакратар камсамольскай арганізацыі партызанскага атрада. Пётр Захаравіч Савачкін — любімы наш дэкан, які пайшоў на вайну радавым, а вярнуўся маёрам ці палкоўнікам. Так што нас вучылі былыя франтавікі і партызаны. Гэта было асаблівае пакаленне, і адмысловая аўра панавала ва ўніверсітэце ў той час. Калі яны вярнуліся з вайны ў 45‑м, то было ім у маім студэнцтве па 45–50. Гэта па цяперашніх маіх мерках — зусім не старыя людзі. Вельмі шмат добрых людзей засталося ў памяці.

— І такія асобы не маглі не сфармаваць у вас павагу да іншых народаў, у тым ліку і да кітайскага?

— Так і ёсць. Акрамя таго, у мяне было нейкае падсвядомае прыцягненне да Кітаю. У часе вучобы я і шмат чытаў з таго, што выдавалася аб Паднябеснай. Праўда, тады былі не лепшыя часы ў савецка-кітайскіх адносінах. Але, на шчасце, мае ўніверсітэцкія настаўнікі змаглі сфармаваць у мяне глыбокую павагу да кітайскага народу і цікавасць да яго пяцітысячагадовай гісторыі, культуры. Перыядычна кітайская тэма з’яўлялася і ў маёй далейшай прафесійнай дзейнасці. Прадчуванне, што буду жыць і працаваць у Кітаі, увесь час ува мне дужэла. Так яно і адбылося.

— Якія кнігі з дзяцінства, юнацтва памятаеце?

— Чытаў я шмат. Класіку ў асноўным. Думаю, як і ў многіх людзей майго пакалення ў памяці засталіся «Авадзень» Войніч, «Спартак» Джаваньолі, «Як гартавалася сталь» Астроўскага… І кітайцы, мае аднагодкі, што цікава, гэтыя кніжкі называюць, калі спытаеш, што чытаць любілі. І вядома ж, беларускіх паэтаў і пісьменнікаў чытаў. Памятаю дагэтуль паэму Янкі Купалы «Курган» Але захапляўся больш гісторыяй, сацыяльнымі навукамі. Сакратаром камітэта камсамола школы быў. А потым, калі ўжо дысертацыю абараніў, папрацаваў сакратаром камітэта камсамола БДУ: гэта таксама велізарная школа, асабліва ў арганізацыі студэнцкага будаўнічага руху, дзе камсамол быў практычна цалкам самастойным. Штогод мы ў БДУ фармавалі студэнцкія будатрады агульнай колькасцю да 3 тысяч чалавек, якія працавалі ў самых розных раёнах нашай тады велізарнай краіны і за мяжой. Па гэты час ганаруся тым, што ўсе без выключэння вярталіся дадому жывымі і здаровымі. У памяці захаваліся і даты, і лічбы: я быў сакратаром камітэта камсамола БДУ з 1975‑га па пачатак 1979‑га: 3 гады, 3 месяцы і 9 дзён… Без камсамольскага досведу я, перакананы, ніколі б не стаў кіраўніком высокага ўзроўню.

— Стаўленне да жыцця, каштоўнасныя арыенціры вашыя фармаваліся ў студэнцтве. І вы ўмацоўваліся ў думцы: напружвацца, працаваць — тады чагосьці можна і дамагчыся…

— А як інакш! Гэта быў добры працяг вясковай навукі. Калі мы, малыя, пачыналі нешта цяміць, маці тут жа прыстасоўвала нас да працы. Хто што мог, тое і рабіў. А яшчэ ў нас у сям’і і культ ведаў і вучобы фармаваўся. Бацька мой сем класаў да вайны закончыў — па тым часе досыць шмат. І цягу да ведаў бацькі нам перадалі. Абодва мае браты — з вышэйшай адукацыяй, яны таксама ў Мінску жывуць: Аляксандр Афанасьевіч у Беларускім нацыянальным тэхнічным универсітетэце выкладае, дацэнт. На тры гады маладзейшы за мяне. А Віктар, на адзінаццаць гадоў маладзейшы, таксама БНТУ закончыў, працуе намеснікам генеральнага дырэктара Дзяржаўнага прадпрыемства «Мінсктранс».

— З братамі ў вас добры кантакт? Збіраецеся на святы?

— Не часта: усе мы пакуль яшчэ, слава Богу, дастаткова занятыя людзі. Больш стэлефаноўваемся. А вось на мой нядаўні юбілей збіраліся ўсе разам.

— На Радаўніцу магілы бацькоў наведваеце?

— Пабыць там і падыхаць паветрам дзяцінства і школьнага юнацтва, адчуць сувязь з зямлёй, па якой бегаў басанож, успомніць дарагіх людзей на Радаўніцу — святая справа… Часам і летам выбяруся. Мы ў школе за адной партай з пятага класа сядзелі з Валодзем Ягорчанкам. Сябруем па гэты час. Ён ажаніўся з нашай аднакласніцай Ганнай. І жывуць яны ў Мормалі. Іншы раз, калі складзецца, бяру я ўнукаў сваіх, і мы на некалькі дзён да Ягорчанкаў едзем. Гэта паміж Жлобінам і Светлагорскам. А ўнукі мае ўжо вялікія: Лізавеце 18, Анатолю ў маі 16. Абодва кітайскую мову вывучаюць…

— Як вы лічыце, Анатолій Афанасевіч: у Беларусі цяпер дастаткова ўвагі надаецца кітайскай мове?

— Не зусім. Маркуйце самі. Сёння з 14 з паловай тысяч настаўнікаў замежнай мовы ў школах Беларусі павінны быць ужо як мінімум паўтары тысячы настаўнікаў кітайскай. А такіх усяго дваццаць… Пра паўтары тысячы кажу, зыходзячы з майго прафесійнага досведу і разумення важнасці максімальнай рэалізацыі каласальнага патэнцыялу беларуска-кітайскага двухбаковага супрацоўніцтва. Веданне беларусамі кітайскай мовы і Кітая — адна з неабходных умоў дасягнення гэтай мэты. А яшчэ і дадатковы фактар, каб знайсці цікавую і годна аплочваемую працу. Патрэба ў настаўніках кітайскай цяпер у нас вельмі вострая. Філфак БДУ і МДЛУ гэтую праблему не вырашаць. Яны рыхтуюць вельмі добрых спецыялістаў, але патрэба ў рэальным сектары эканомікі ў людзях, якія ведаюць кітайскую мову, гэткая вялікая, што большасць іх выпускнікоў сыходзяць туды.

— Нешта прадпрымаецца, каб выправіць сітуацыю?

— Вядома. Міністэрства адукацыі прыняло стратэгію развіцця выкладання і вывучэння кітайскай мовы ў краіне. Часткова знізіць вастрыню праблемы зможа, напрыклад, такі праект. Па ўзгадненні з Міністэрствам адукацыі мы ў нашым Інстытуце пачалі рыхтаваць настаўнікаў кітайскай мовы з выдачай дыплома БДУ — з ліку ўжо працуючых у школе настаўнікаў замежнай мовы. Бо пачынаць з нуля — гэта доўга. Мы тое зробім у фармаце вочна-дыстанцыйнага навучання за два гады. Мы даем нашым слухачам другую, вельмі запатрабаваную спецыяльнасць. Яны змогуць больш устойліва адчуваць сябе ў жыцці, асабліва ў невялікіх школах.

— Гэты праект ужо рэалізуецца?

— Так, з верасня 2018‑га набралі першую эксперыментальную групу. І ўжо бачым: усё атрымаецца. Для правядзення заняткаў прыцягнулі як лепшых выкладчыкаў-беларусаў, так і вельмі моцных кітайскіх выкладчыкаў. Прайшло 7 месяцаў, а нашы «курсанты» ўжо з кітайцамі пачынаюць размаўляць. Сістэма такая: два месяцы займаемся вочна, з глыбокім пагружэннем, па 10 гадзін у дзень. Потым настаўнікі вяртаюцца ў школы, каб ад калектываў і сем’яў не адрывацца (ім жа ў сярэднім каля 30 гадоў). І два месяцы яны вучацца дыстанцыйна. Раніцай заданне — увечары справаздача. І, уявіце сабе, вынікі добрыя. Гэтым настаўнікам не трэба выкладаць тое, што мы называем сацыяльна-гуманітарным блокам: псіхалогію, педагогіку, методыку выкладання замежных моваў. Даем ім мову, краіназнаўства, культуру, літаратуру краіны і асаблівасці выкладання кітайскай мовы. А з верасня мы атрымалі дзяржзаказ ад Мінадукацыі прыняць на навучанне 32 чалавекі. Цяпер гэта ўжо адзін з кірункаў працы нашага інстытута. Будзем яго развіваць.

— А раней чым у асноўным займаліся?

— І раней, і цяпер выкладалі і выкладаем кітайскую мову для ўсіх ахвочых. У Інстытуце адначасова займаецца каля 400 чалавек — ад 6 гадоў да 60. Каля тысячы займаецца ў нашых дзесяці кабінетах і цэнтрах, якія працуюць у школах і ўніверсітэтах Беларусі.

— Нават людзі збоку навучаюцца, не студэнты?

— Так, абсалютна ўсе, хто пажадае. Гэта камерцыйныя праекты. Мы не бярэм грошай з бюджэту — самі зарабляем, тым і жыве калектыў. А наогул наша асноўная мэта і задача — развіццё нацыянальнай школы кітаязнаўства. Гэта вельмі важна. Штогод праводзім дзве міжнародныя навукова-практычныя канферэнцыі, прысвечаныя сацыяльна-эканамічнаму развіццю Кітаю і актуальным пытанням беларуска-кітайскага супрацоўніцтва. Наш РІІК БДУ праводзіць і шмат іншых мерапрыемстваў. На пачатку красавіка сумесна з Міністэрствам адукацыі і філалагічным факультэтам БДУ правялі 2‑ю Беларускую рэспубліканскую студэнцкую алімпіяду па кітайскай мове. У ёй прынялі ўдзел каля 150 студэнтаў з усіх абласцей Беларусі. Шмат іншых крэатыўных праектаў рэалізуем. Але гэта асобная тэма.

— Сённяшняя моладзь — як бы вы пра яе сказалі? Напэўна, у вас ёсць на гэты конт назіранні?

— Як прафесар я пастаянна са студэнцкай моладдзю маю зносіны. Чытаю лекцыі на факультэце міжнародных адносінаў. Натуральна, сучасныя юнакі і дзяўчаты — не такія, як мы ў маладосці. Але ж і мы адрозніваліся ад нашых папярэднікаў. Калі ў мяне бралі інтэрв’ю журналісты з універсітэцкай газеты, я сказаў ім: мы размаўлялі адзін з адным, і былі цікавыя адзін аднаму. А цяпер маладыя людзі маюць зносіны са смартфонам альбо праз смартфон. Добра гэта ці дрэнна — пакажа час. Але, думаю, зносіны чалавека з чалавекам у чалавечым грамадстве, калі яно хоча заставацца такім, павінны быць прыярытэтнымі.

— Пры вашай загружанасці на працы, часта без выходных, як вы ўжо сказалі, — хапала часу на сям’ю?

— Мая жонка Любоў Раманаўна і дачка прывыклі да маёй занятасці, прыстасаваліся і да позніх вяртанняў пасля службы, і да майго жыцця з рэдкімі выхаднымі. Разам мы з жонкай ужо 49‑ы год. Яна таксама вучылася на гістфаку, але на тры курсы раней. Прыйшла аднойчы да мяне папрасіць падручнік — так і пазнаёміліся. Я, будучы сакратаром камітэта камсамола ўніверсітэта, прымаў яе потым у камсамол (смяецца). Цяпер усяляк імкнуся праводзіць увесь свой вольны час з ёй — і пасля працы, і ў выхадныя. Я ўдзячны лёсу за тое, што ён падарыўмне такога чалавека.

— Адкуль яна родам?

— З Сібіры: Куйтунскі раён, Іркуцкая вобласць. Але родавыя карані жонкі ў Беларусі, частка сваякоў тут жыла. А бацька ў яе там быў галоўным аграномам вялікага калгаса, маці — настаўніца… Вось яны Любоў Раманаўну да сваякоў і паслалі, каб вучылася ў Беларусі.

— Раскажыце, якія праекты вы курыравалі, працуючы старшынёй Камітэта дзяржкантролю?

— Нам тады часта Прэзідэнт даручаў куратарства розных праектаў. І я імі ганаруся. Гэта была, да прыкладу, пракладка газаправода па Палессі — праз Брэсцкую і Гомельскую вобласці. Пасля завяршэння праекта я атрымаў тады Ордэн Пашаны. Добра таксама помніцца, як давялося завяршаць будаўніцтва Рэспубліканскага цэнтра радыяцыйнай медыцыны і экалогіі чалавека ў Гомелі. Гэта ў асноўным для людзей з прычарнобыльских рэгіёнаў было важна. Цэнтр пачалі будаваць яшчэ за савецкім часам. Памятаю, у красавіку па традыцыі Прэзідэнт наведваў чарнобыльскія раёны, а я як старшыня КДК суправаджаў яго. І ён паглядзеў той аб’ект. Велізарны комплекс — і толькі сцены тады сталі: скрынка, як кажуць. Што з тым рабіць? Разбіраць — вялізныя сродкі патрэбны. Але і цэнтр такі неабходны людзям, якія пацярпелі ад Чарнобылю — як беларусам, так і расіянам і ўкраінцам, якія жывуць па суседстве. І Прэзідэнт прыняў рашэнне: завяршыць будаўніцтва. Даручыў мне адказваць за тое, і сказаў: ты павінен зэканоміць 20 мільёнаў долараў ад планаванага па праекце кошту. Гэта была каласальная праца. Мы тады прыцягнулі шматлікіх спецыялістаў і скарацілі выдаткі на завяршэнне будаўніцтва, калі мяне памяць не падводзіць, на 23 мільёнф. Ніяк не змяніўшы функцыянальнасць гэтага цэнтра. Былі таксама і многія іншыя аб’екты — я ж шэсць гадоў працаваў старшынёй КДК.

— Мы чулі, што ініцыятыва па рэканструкцыі Аўгустоўскага канала — таксама заслуга Камітэта дзяржкантролю, і ваша ў тым ліку…

— У той час мы якраз захапіліся развіццём аграэкатурызму. І я таксама ганаруся тым, што адзін з апошніх маіх дакладаў Прэзідэнту ў якасці старшыні Камітэта дзяржкантролю — праект Указа «Аб мерах па развіцці аграэкатурызму ў Рэспубліцы Беларусь». Гэта быў у нашай краіне першы бізнес па заяўніцкім прынцыпе. Гэта значыць: чалавек заяўляў, што будзе займацца гэтым у сельскі савет — і больш нічога не патрабавалася. Таму і цяпер тыя, хто займаецца аграэкатурызмам, дзякуй ім, памятаюць добрую справу. У прыватнасці, я маю на ўвазе Асацыяцыю «Адпачынак у вёсцы», якую ўзначальвае Валерыя Кліцунова. Мы тады ў КДК і з ёй, і з іншымі прадстаўнікамі гэтага бізнэсу ўсё прадумвалі. І Белаграпрамбанк падключылі — цяпер вунь як усё пайшло. Падрыхтавалі ў КДК праект указу. І ён быў адразу падтрыманы кіраўніком дзяржавы. І падпісаны 2 чэрвеня 2006 года — пасля таго, як я з’ехаў вясной у Кітай Паслом.

І Аўгустоўскі канал быў адным з праектаў па развіцці аграэкатурызму. Як гісторык я ведаў трохі аб ім: калі будаваўся, у якіх мэтах. Раней пры яго дапамозе транспартная праблема вырашалася. Сёння для мэтаў эканамічных, для народнай гаспадаркі Аўгустоўскі канал, натуральна, ніякіх функцый выконваць не можа. А як турыстычны аб’ект — цікавы. Тым больш, што на польскім баку ён актыўна ўжываўся. Там і мясціны вельмі прыгожыя. Прычым 23,5 кіламетра праходзіць па нашай тэрыторыі… Але, урэшце, гэта таксама вялікая, асобная тэма.

— Што яшчэ з цікавых праектаў на перспектыву можаце прывесці ў прыклад?

— Узяць хоць бы адкрыццё ўніверсітэта ў Баранавічах. Там было 8 ці 12 філіялаў розных ВНУ. А важна ствараць у буйных гарадах студэнцкую атмасферу, аўру. Горад Баранавічы, дзе 180 тысяч насельніцтва, быў раней і абласным цэнтрам. Мы ў КДК падумалі і прапанавалі стварыць у ім універсітэт, аб’яднаўшы філіялы разам. З прыцэлам на падрыхтоўку кадраў для рэгіёну. І Прэзідэнт прыняў рашэнне гэта зрабіць. Цяпер Баранавічы — універсітэцкі горад, ён змяняецца па сваёй атмасферы, статусе.

— Гэта як касмічныя тэхналогіі ўкараніць на вытворчасці. Новая адразу грамадская свядомасць, новы ўзровень культуры ў гарадскім асяроддзі… А што вам удалося зрабіць, працуючы ў Савеце бяспекі краіны?

— Як вы памятаеце, гэта быў няпросты час — я там працаваў з 1994 па 2000 год. Пра яго шмат можна казаць. Маім цяперашнім студэнтам па 19–20 гадоў, яны нарадзіліся ў канцы мінулага стагоддзя. Яны не ведаюць, што калі распаўся Савецкі Саюз, гэта была вельмі цяжкая пара. У адным з артыкулаў я прыводжу такую аналогію: СССР быў як шматколерны дыван, уручную доўгія гады мільёны людзей яго стваралі. Дарэчы, у Кітаі я бачыў, як жанчыны ткуць шаўковыя дываны. Некалькі месяцаў шматлікімі рукамі ён ствараецца. Гэтак жа і СССР. А потым узялі сякеру — і рассеклі «дыван» на часткі. На 15 кавалкаў. Так што ў нас фактычна ў 90‑я гады па-новаму стваралася дзяржава. Трэба было ствараць усе дзяржаўныя інстытуты, фармаваць заканадаўчую базу. Каласальная праца! І я быў адзін з вельмі шматлікіх людзей, якія прымалі ўдзел у тым будаўніцтве пад кіраўніцтвам Кіраўніка дзяржавы. Хацелася б, каб і цяперашняя моладзь ведала і разумела, наколькі гэта было складана. І не толькі ведала і разумела, але і зрабіла свой унёсак у развіццё і ўмацаванне нашай дзяржавы, нашай Беларусі.

— Падзяліцеся сваім кіраўніцкім досведам: як сумяшчаць жорсткі і мяккі стылі кіраўніцтва? Як знаходзіць гармонію, кіруючы людзьмі? Ад каго гэтаму вучыліся?

— Вучыцца, вядома, ж трэба. І я ў многіх вучыўся і прадаўжаю вучыцца. Праўда, лічу, што калі асновы ў чалавека не закладзеныя першапачаткова, — прыродай, бацькам з маці, Лёсам — навучыцца гэтаму нельга. Ні ад каго не навучышся. Нешта ў чалавеку павінна быць закладзена знутры. Кіраўніку можна дапамагчы авалодаць нейкімі кіраўнічымі прыёмамі, тэхналогіямі. Але калі ён не нарадзіўся лідарам, кіраўніком — нічога з гэтага не атрымаецца. Шмат гадоў я ўзначальваў розныя калектывы. І заўсёды лічыў: трэба быць проста самім сабой у дачыненнях з людзьмі.

— Пагадзіцеся: дабрыню часам людзі ўспрымаюць як слабасць…

— Гледзячы як сябе павядзеш. Баланс трэба адчуваць, каб дабрыню так не ўспрынялі. А калі маю дабрыню разглядалі як слабасць, я тут жа даваў зразумець, што гэта не слабасць, а дабрыня. У мяне і цяпер добрыя адносіны з многімі кіраўнікамі, супрацоўнікамі КДК. Хоць я быў гранічна патрабавальным. Дарэчы, ніколі не прыходзіў на працу пазней за сваіх супрацоўнікаў, і ніколі не сыходзіў раней за іх. І ўсё рабіў разам з імі. Бачу, камусьці цяжка, скажам, пісаць даведкі, аналітычныя запіскі — дапамагу. А дакументы, якія ішлі да Прэзідэнта, прапускаў праз сябе. А часам і перапісваць даводзілася. І людзі разумелі: можа быць я і строгі, нават суровы кіраўнік, але я — з імі, а не супраць іх. І раблю такім чынам таму, што так трэба краіне, калектыву. Таму і цяпер нікому не саромеюся глядзець у вочы.

— Якім быў стыль вашай работы на пасадзе Надзвычайнага і Паўнамоцнага Пасла Беларусі ў Кітаі?

— Я не любіў сядзець у офісе. Я пабываў з 23‑х правінцый Кітая ў 18 або 19. У некаторых па шмат разоў. Ва ўсіх гарадах цэнтральнага падпарадкавання: у Пекіне, Шанхаі, Цзяньзіне, Чунціне. У трох з пяці аўтаномных раёнаў. Не быў у Тыбеце і на Тайвані. Гледзячы на карту, можна пералічваць вельмі многае. Але хачу ўдакладніць: асноўным стратэгічным напрамкам маёй працы як Пасла і ў цэлым Пасольства была эканоміка: развіццё гандлёвага і крэдытна-інвестыцыйнага супрацоўніцтва нашай краіны з Кітаем. Вырашэнню гэтых пытанняў я прысвячаў да 80 адсоткаў свайго працоўнага часу. Часам нашым кітайскім партнёрам казаў, што з’яўляюся не класічным паслом, а дзяржаўным бізнэсмэнам. Пяць гадоў маёй працы і жыцця ў Кітаі лічу самым цікавым і выніковым перыядам маёй прафесійнай дзейнасці.

— Мы памятаем Вашу прэс-канферэнцыю, прысвечаную будаўніцтву пад Мінскам Парку «Вялікі камень». Тады даводзілася адстойваць яго. Цяпер жа відавочна: гэта правільны шлях.

— Кітай імкліва развіваецца, і шмат у чым служыць для нас прыкладам. І кітайска-беларускі індустрыяльны парк для Беларусі важны ў тым ліку і як пляцоўка, праз якую досвед развіцця кітайскай эканомікі будзе прыходзіць у Беларусь. Гэты праект пачынаўся, рухаўся вельмі цяжка, але цяпер, лічу, ён прайшоў пункт незвароту і ў найбліжэйшай будучыні стане правобразам новай эканомікі Беларусі.

Важнасць для Беларусі супрацоўніцтва з Кітаем пераацаніць складана. Паднябесная паслядоўна і дынамічна рухаецца да статусу глабальнага лідара, становіцца дзяржавай, якая будзе аказваць вызначальны ўплыў на светаўладкаванне ў XXI стагоддзі. Кітай валодае найвелізарным інвестыцыйным, тэхнічным і тэхналагічным патэнцыялам, які ён гатовы выкарыстоўваць у рэалізацыі сумесных узаемавыгадных праектаў. Кітай для нас важны і як палітычны партнёр. У 2018 годзе ў Кітаі адзначылі 40‑годдзе палітыкі рэформаў і адкрытасці, фенаменальныя вынікі якой відавочныя. Гэты кітайскі досвед, у чым я глыбока перакананы, вельмі важны для Беларусі, для сістэмных пераўтварэнняў у нашай эканоміцы. З гэтага вынікае неабходнасць глыбокага вывучэння Кітая, патэнцыялу беларуска-кітайскага супрацоўніцтва. Нам трэба ствараць айчынную школу кітаязнаўства. І я як дырэктар Рэспубліканскага Інстытута кітаязнаўства буду ўсяляк садзейнічаць вырашэнню гэтай задачы.

— Так, ёсць чаму ў іх павучыцца. У прыватнасці, і стаўленню да свайго мінулага…

— Наогул месца і ролю нацыянальнай гісторыі, гістарычнай памяці ў дзяржаўным будаўніцтве і грамадска-палітычным жыцці Кітаю ўнікальныя. У мяне выклікала глыбокую павагу, а недзе і зайздрасць, глыбокае веданне кітайцамі сваёй гісторыі: не толькі гісторыкамі, але і людзьмі самых розных прафесій. Яны могуць гадзінамі расказваць пра сваіх філосафаў, паэтаў, лекараў, якія жылі і тварылі тысячу, дзве і тры тысячы гадоў таму. А выступленні кіраўнікоў краіны заўсёды маюць шмат спасылак на падзеі мінулага, на выбітных мысляроў і вучоных. Узнікае адчуванне, што цяперашнія і тыя кітайцы і сёння жывуць усе разам, па-за часам і прасторай. Іх мінулае неаддзельнае ад сённяшняга дня. У мінулым яны чэрпаюць духоўную сілу, бяруць адтуль — лепшае. Зразумела, што там таксама было ўсякае — і трагедыі, і катастрофы. Але мінулае яны ніколі не лаюць. Гэта і дапамагае ім ісці ўпэўнена ў будучыню. Дзякуй Богу, што калі Беларусь стала суверэннай і незалежнай дзяржавай, то мы не пачалі чарніць сваё мінулае. Бо калі шмат сіл сыходзіць на ачарненне мінулага, не застаецца сіл на стварэнне будучыні.

— Вось цяпер і мы пераасэнсоўваем Першую сусветную вайну…

— У той вайне, як і ў Другой сусветнай, Беларусь панесла каласальныя страты. Бо лінія фронту тады некалькі гадоў была на нашай тэрыторыі. Я быў старшынёй аргкамітэта па падрыхтоўцы і правядзенні мерапрыемстваў, прымеркаваных да 100‑й гадавіны пачатку тае вайны, з якой фактычна, а не па календары, пачалося ХХ стагоддзе. І паглыбіўся ў гэтую тэму. Першую сусветную ў савецкай гістарыяграфіі называлі імперыялістычнай, і гэты штамп вызначаў усю метадалогію яе даследавання. Паводле савецкай гістарычнай літаратуры ў той вайне не было герояў. А гэта не так. І на той вайне мільёны салдат, афіцэраў і генералаў здзяйснялі подзвігі, змагаліся і гінулі, абараняючы сваю зямлю, сваю тагачасную агульную для беларусаў, рускіх, украінцаў і многіх іншых народаў краіну. І ў аднолькавай меры героямі той вайны былі будучыя Маршалы Савецкага Саюза палкоўнік Барыс Шапашнікаў і 17‑гадовы падносчык патронаў Радзівон Маліноўскі, афіцэры Антон Дзянікін і Аляксандр Куцепаў, якія сталі пасля кастрычніка 1917‑га вядомымі генераламі і лідарамі белага руху… Так, рэвалюцыя і трагедыя грамадзянскай вайны развяла многіх па розныя бакі лініі фронту. Але хіба мае гэта дачыненне да акопаў Першай сусветнай?

Лічу, гісторыкам трэба значна больш актыўна выводзіць з забыцця і рабіць здабыткам гістарычнай памяці беларусаў нашых вялікіх продкаў і з іншых эпох, нашых князёў, асветнікаў, навукоўцаў, асабліва эпохі Вялікага Княства Літоўскага. Хіба не заслугоўваюць гэтага, скажам, Мікалай Радзівіл Чорны, Леў Іванавіч Сапега і многія іншыя будаўнікі і абаронцы нашай зямлі!

Я б вельмі хацеў, каб у Навагрудку з’явіўся помнік князю Міндоўгу. Гэта ж заснавальнік дзяржавы, ядром якога былі продкі нашага народа і ў нетрах якога фармавалася беларуская нацыя. Гісторыя як навука заўсёды павінна служыць сваёй дзяржаве. Без ведання нацыянальнай гісторыі, нацыянальнай мовы нельга выхаваць патрыёта, грамадзяніна. Зноў скажу пра кітайцаў: дзе б яны ні жылі, ні былі — перш за ўсё думаюць пра Кітаі, ганарацца сваёй краінай. Бываюць, вядома, выключэнні, але я кажу пра тыповыя сітуацыі.

— І сучасны Кітай не можа не ўражваць. Пра гэта кажуць нават тыя, хто і нядоўга там бываў. А ў вас жа ўражанняў мноства…

— Так, пра Кітай магу гаварыць гадзінамі. Бо захапляюся гэтай краінай, яе людзьмі. Як не захапляцца імі! Уявіце сабе: ужо ў 6 раніцы ў парках танчаць, займаюцца гімнастыкай. Хто бегае, хто проста ходзіць, хто спявае… Так яны напаўняюцца пазітывам, каб працоўны дзень пачаць з добрым настроем і правесці яго творча, з карысцю. Як не захапляцца тым, што кітайцы не наракаюць на Лёс і любая прафесія там — паважаная. Хто б ён ні быў: пекар, кандытар, кіроўца — трымаюць сябе з годнасцю. А што такое 29 тысяч кіламетраў хуткасных чыгуначных магістраляў, на якіх цягнікі рухаюцца з хуткасцю 380 км у гадзіну! І па аднаўляльных крыніцах энергіі Кітай — наперадзе планеты ўсёй. Велізарныя дасягненні ёсць у многіх іншых галінах эканомікі, у сацыяльнай сферы, у адукацыі. Восем універсітэтаў Паднябеснай — у першай сотні ўніверсітэтаў свету па рэйтынгу! І Кітай гатовы дзяліцца гэтымі дасягненнямі з іншымі.

— Ну не альтруізм жа гэта?

— Не, не альтруізм. У Кітаі накіраваны на тое, каб да 2049 года (да 100‑годдзя КНР) зрабіць сваю краіну адной з самых шчасных і квітнеючых ў свеце. Але там таксама добра разумеюць: Кітай не зможа стаць шчасным і квітнеючым у няшчасным і хворым свеце. Вось таму чым больш магутным будзе эканамічны, тэхналагічны, тэхнічны, інвестыцыйны патэнцыял Кітаю, тым больш рэсурсаў і намаганняў ён зможа і будзе накіроўваць на тое, каб дапамагчы таксама іншым краінам і народам станавіцца заможнымі і паспяховымі. Менавіта таму ўсё больш і больш людзей на нашай планеце, у тым ліку і ў Беларусі, звязваюць з Кітаем сваю надзею на выхад зямной цывілізацыі з глыбокага сістэмнага крызісу, у якім яна апынулася ў апошнія дзесяцігоддзі.

Гутарылі Валянціна і Іван Ждановічы.