Вы тут

Зоя Літвінава: Не збіралася рабіць з мастацтва драму


Работы мастачкі Зоі Літвінавай гледачы пазнаюць па непаўторным аўтарскім стылі. Асоба, якую ведаюць у нашай краіне і за межамі. На творчым шляху жанчыны з моцным характарам было шмат складаных момантаў, перажыць якія дапамагала вера ў сябе і ў мастацтва: яе першая персанальная выстаўка адбылася, калі аўтару споўнілася 50 гадоў. Мастачка распавяла пра самыя важныя моманты свайго жыцця.


— Зоя Васільеўна, быць жанчынай-мастаком, напэўна, няпроста. Ці сутыкаліся вы з непрыманнем вас як прафесіянала альбо з цяжкасцямі ў прызнанні вашага мастацтва?

— Калі шчыра, то быць жанчынаймастаком нескладана. Калі хочаш быць мастаком, калі гэта любіш і калі для цябе гэта важна і прынцыпова, то рабі тое, што любіш. Вядома, проста не будзе. Я думаю, што жаночы лёс у мастацтве ў любым жанры ў прынцыпе складаны. Трэба разумець, што гэта шлях, у якім ты шукаеш сябе, таму сутыкнуцца з цяжкасцямі ў любым выпадку давядзецца. Мужчыну лягчэй, таму што ён ад прыроды надзелены сілай. Ён актыўны і ён творца. У жанчыны крыху іншае прызначэнне. Але ёсць выключэнні, калі жанчыны любяць і жадаюць чымсьці ахвяраваць. Я лічу, што жаночага мастацтва не існуе. Мастацтва першапачаткова мужчынскага роду.

— Атрымліваецца, што, выбіраючы прафесію мастака, жанчына згаджаецца на прыняцце мужчынскай ролі?

— Менавіта так. Наогул, добрых жанчын-мастакоў, якія зрабілі нешта адметнае і якія былі б цікавыя як у рускім, так і ў еўрапейскім мастацтве, вельмі мала. Жаночае мастацтва слабае: манернае, таннае, не зусім значнае або, як я звычайна кажу, мадамскае. Але ж і ў шэрагу мужчын ёсць таксама слабыя мастакі, таму нельга абагульняць. Я лічу, калі ты выбраў гэты шлях, значыць, адпавядай яму, не крыўдуй, не патрабуй выключнасці, рабі тое, што ты любіш, і тое, у што верыш, тады атрымаецца. Не трэба адразу чакаць разумення. Бо гэта вялікая рэдкасць, калі цябе разумеюць са старту. Гэта цяжкі шлях, але таму і каштоўны. Для мяне было цікава і важна развівацца ў мастацтве. Найбольш за ўсё ў жыцці мяне цікавіла менавіта гэта.

— Вы памятаеце той момант, калі вас пачалі разумець і прымаць? Што гэта значыла для вас?

— Я вельмі шмат рабіла ў мастацтве, хоць мяне цкавалі, душылі. Тое, што я рабіла, нікому не падабалася. Мяне не разумелі, але чамусьці гэта не турбавала. Я не хацела рабіць тое, што рабілі іншыя. Сацыяльны жывапіс, жывапіс палітычны і кан’юнктурны — мне гэта было нецікава. Быў такі час, што не даводзілася нічога патрабаваць і тым больш чакаць, што нешта зменіцца. А потым раптам здарылася перабудова. Некалькі чалавек з Аўстрыі ўбачылі мой жывапіс. Гэта былі нават не мастацтвазнаўцы, а навукоўцы, якія прыехалі ў Беларусь. Яны зацікавіліся, прыйшлі ў майстэрню. Адразу ж купілі ў мяне некалькі работ, запрасілі з выстаўкай. У той момант я зразумела, што цікавая і магу дэманстраваць свае творы шырокай аўдыторыі.

Да 50 гадоў у Беларусі ў мяне не было ніводнай персанальнай выстаўкі пры тым, што работамі мая майстэрня была забітая цалкам. Першая выстаўка ў нашай краіне адбылася ў Полацку — разам са Светай Катковай. Гэта была выдатная экспазіцыя ў адмысловым месцы. І вельмі мне запомнілася. Першая выстаўка адбылася ў Аўстрыі. Што значыць быць запатрабаваным мастаком, я зразумела на Захадзе. Гэта было незнаёмае і вельмі цікавае пачуццё, якое не ўсім мастакам здараецца адчуць. Тады зразумела: тое, што раблю, вельмі важна і патрэбна. Калі ўпершыню трапіла на Захад, не ведала ніводнай замежнай мовы. Думала: як жа я буду мець зносіны? Таму тое, што хацелася сказаць, малявала. Такім чынам зрабіла сабе рэкламу.

— Што дапамагло вам захаваць спакой і цярплівасць, улічваючы той факт, што ваша першая персанальная выстаўка адбылася досыць позна? Многія б ужо страцілі надзею. Вас трымала ідэя або бязмежная вера ў сябе?

— Безумоўна, вера ў сябе прысутнічала. Але я працавала, не разлічваючы на вялікі поспех. Мастацтва непрадказальнае: цябе могуць зразумець ці, наадварот, не зразумець. У мяне не было крыўды ці злосці. Я не чакала вялікага поспеху. Але мела па жыцці вялікую падтрымку — сяброўства са Светай Катковай. Аднаму складана, а мы абедзве былі дзяўчыны з не вельмі звычайнымі інтарэсамі. Нам нецікава было замужжа, не думалі пра стварэнне сям’і, нам цікава было мастацтва. Наша дружба дапамагала выжыць.

— Як перажывалі тыя моманты, калі сутыкаліся з актыўным непрыманнем? У чым гэта выяўлялася?

— Тое, што я рабіла, не падабалася Міхаілу Савіцкаму. У той час ён наогул не мог прымаць іншы жывапіс. Яму патрэбна была сацыяльная праблематыка. Тэма дыплома ў мяне была вельмі сур’ёзная — «Трасцянец». Мне яна была цікавая і важная. Але я ніколі не збіралася з мастацтва рабіць драму. Для мяне жывапіс — гэта нешта шчаслівае, радаснае, гэта тое, што дапамагае чалавеку жыць, думаць пра дабро, пра прыгажосць. А ў розных выданнях пачалі з’яўляцца артыкулы пра тое, што я і маё асяроддзе — халтуршчыкі, у нас быў вельмі цяжкі час. Ніхто не купляў работы, а жыць неяк трэба было. Дапамагала манументальнае мастацтва. Бралі значныя аб’екты і вельмі сур’ёзна ставіліся да гэтага жанру. Дзякуючы гэтаму атрымалася выжыць у той час.

Тады можна было быць запатрабаваным мастаком, але пры ўмове, што ты будзеш рабіць тое, што ад цябе патрабуюць. Я гэтага цярпець не магла. Не люблю бытавы жывапіс, лічыла і лічу, што значэнне мастацтва абсалютна ў іншым. Калі вучылася і трэба было адлюстроўваць бытавыя моманты, мне як творцы было некамфортна.

— Але вы ж былі зусім не гарадскім чалавекам, а ў вёсцы побыт мае важкае значэнне...

— У мяне атрымалася наадварот. Тое, што я нарадзілася ў вёсцы, сфарміравала ўва мне яднанне з прыродай. Усе ідэі маёй творчасці ідуць менавіта адтуль. Звычайна вясковыя дзеці, якія звязаны з прыродай і назіраюць за ёй, атрымліваюць каласальныя эмоцыі. Я была лунацікам у дзяцінстве, вельмі любіла змярканне. Бо калі наступае змярканне, усе сілуэты набываюць іншыя формы. З’яўляюцца асаблівыя гукі, аблічча зямлі становіцца іншым. Гэта хвалююча, трывожна, страшна, але ўсё роўна хацелася там знаходзіцца. Гэтыя адчуванні і гукі фарміравалі мае ўражанні. У падсвядомасці з’яўляліся розныя бачанні свету. Такі стан у мяне быў да 20 гадоў, і ў свядомай творчасці ён адыграў істотнае значэнне.

Таму адтуль я не люблю побыт. Я бачыла свет, прыроду, неба, аблокі, снег, і яны мне падаваліся неверагоднымі. Таму тэма шэпту праглядаецца ў шмат якіх маіх работах. Увесь час думаю, як яго можна расшыфраваць. Наогул, што такое шэпт ветру, шэпт закаханых, шэпт маці з дзіцем? Як гэта адлюстраваць? Прадмет мастацтва вельмі складаны. Мы павінны перадаваць сваё ўнутранае адчуванне, стаўленне да падзеі, прадмета або сітуацыі, а не проста спісваць, што бачым. Спісваць — гэта ў прынцыпе бессэнсоўна. Дарэчы, я доўга думала, як адлюстраваць шэпт, спрабавала мноства варыяцый. І ўрэшце прабілася з гэтай тэмай. На Захадзе вельмі многіх яна закранула, хацелі яе са мной развіваць далей.

— Вы называеце сябе мастаком выключна беларускай прасторы?

— Не, лічу сябе беларускім мастаком. Але абсалютна нармальна ўпісваюся ў кантэкст рускага і еўрапейскага мастацтва. Проста калі ты разглядаеш мастацтва ў фармаце «тут і цяпер», то яго можна ўжо аднесці да местачковага. Мастацтва павінна быць зразумелае і цікавае шырокаму колу. Таму што няма нічога горшага ў мастацтве, чым правінцыйнасць і мадамскасць. Мадамскае мастацтва — наогул катастрофа. Яно змяняе паняцці, трансфармуе рэальнасць.

— Калі вы атрымалі ў Францыі званне кавалера ордэна «За дасягненні ў галіне літаратуры і мастацтва», што адчулі?

— Да гэтага часу сама не веру, што гэта атрымалася. Нікому я не была патрэбна, а тут прыязджае нейкі француз, убачыў у адной з галерэй маю работу, і яго зачапіла. Прыйшоў да мяне, разгаварыліся. Тое, што ён убачыў у маёй майстэрні, вельмі спадабалася. І ён сказаў, што хоча зрабіць выстаўку. У выніку арганізаваў выстаўку акварэлі, на якую прыйшлі прадстаўнікі пасольства. На іх мае работы таксама зрабілі ўражанне. А праз некаторы час я даведалася, што атрымаю гэтую ўзнагароду.

— Зоя Васільеўна, з вамі хочацца пагаварыць пра дружбу ў мастацтве і жыцці, якая склалася ў вас са Святланай Катковай. Як атрымалася праз усё жыццё захаваць цёплыя і блізкія адносіны?

— Усё пачалося з Сяргея Пятровіча Каткова. Ён быў дзіўны чалавек, надзелены ўнутранай чысцінёй. Чалавек з народу, вельмі шчыры, любіў дзяцей. Нездарма ўсё жыццё меў справу з дзецьмі. Сяргей Пятровіч — цудоўны жывапісец. Калі я ў 16 гадоў паступіла ў Мінск, у мяне на першым курсе выкладала Надзея Іванаўна Галоўчанка. Яна прыходзіла на пары, пачынала нешта тлумачыць, а мне гэта страшна не падабалася. Я не чула, не разумела, пра што яна кажа. Мне здавалася, што я раблю нешта не сваё. Наш клас быў прахадны, аднойчы Сяргей Пятровіч праходзіў у іншую групу праз нас, і Надзея Іванаўна яму кажа: «У мяне ёсць адна складаная дзяўчынка. Нічога не разумее, усё наадварот робіць». Сяргей Пятровіч паглядзеў і кажа ёй: «А давайце памяняемся. Я вазьму яе да сябе, люблю непаслухмяных». Такім чынам я трапіла да яго ў групу. Якая я была шчаслівая, проста расквітнела. Мне было зразумела, пра што ён кажа, што трэба рабіць. Я скончыла на «выдатна» першы курс.

Света таксама была ў групе Каткова, і мы з ёй пасябравалі. Калі Сяргей Пятровіч пабудаваў дом, ён паклікаў мяне да іх жыць. Ён бачыў, што я вельмі люблю жывапіс, і падумаў, што мае якасці могуць быць прыкладам для Светы. Наша сяброўства пачалося з мудрага і высакароднага стаўлення Сяргея Пятровіча да жыцця. Мы сталі са Светай вельмі блізкія, хоць па характары абсалютна розныя. За ўсё жыццё ў нас ніколі не было непаразумення і здрады. Мы разам выгадавалі нашу Зою.

— Аднойчы вы казалі, што калі б вас не выгналі, вы сышлі б самі з тэатральна-мастацкага інстытута. Што падштурхоўвала да гэтага рашэння?

— Гэта я казала канкрэтна пра факультэт. Я вучылася як тэатральны сцэнограф. Усё, што б ні рабіла, выкладчыкам не падабалася. Мне ставілі двойкі ці тройкі. Выклікалі і палохалі, што выключаць. Перажывала, таму што мне было цікава вучыцца. Калі я паступала, манументальнае аддзяленне было вячэрнім, таму я першапачаткова туды не пайшла. Потым аддзяленне зрабілі дзённым, там былі адны хлопцы на курсе, неяк у іх было ўсё сумна і нецікава. А Гаўрыла Вашчанка і Аляксандр Кішчанка хацелі зрабіць яго значным. Адзін раз Аляксандр Міхайлавіч прыйшоў да Гаўрылы Харытонавіча і сказаў: «Давай возьмем Зойку. Яна табе тут такога наробіць». Той абурыўся, сказаў «Жанчын браць не будзем». Але потым мяне ўсё ж узялі. І я зноў расквітнела. Была гатовая для любых задач, эксперыментаў, пошуку колеру. Я вырасла і магла быць не толькі вучнем, але і ініцыятарам. Кішчанка ў мяне не выкладаў, але прыходзіў з-за мяне да нас на курс. Такім чынам, два чалавекі — Сяргей Пятровіч Каткоў і Аляксандр Кішчанка — адыгралі ў маім лёсе вялікую ролю, яны дапамаглі мне адбыцца як мастаку.

— Хацелася б зразумець, ці лічыце вы, што зрабілі ўсё правільна ў сваім творчым жыцці? І калі б можна было змяніць час, вы б па-ранейшаму маўчалі да 50 гадоў?

— Жыццё заўсёды звязанае з лёсам, і ў кожнага ён свой. У мяне здарылася атрымаць асалоду ад жыцця. І якраз перыяд маўчання да 50 гадоў быў неабходны: без яго я не была б такой, якая сёння. Маўчанне — вельмі сур’ёзны працэс, гэта не кожнаму дадзена. Таму я нічога не хацела б змяніць.

Вікторыя АСКЕРА

Выбар рэдакцыі

Грамадства

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.

Культура

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».