Вы тут

Анатоль Шушко. «Ляці, мой верш...»


Сярод многіх кніг з аўтографамі ў мяне захоўваецца і гэтая. На ёй надпіс: «Алесю Марціновічу — літаратураведу і “крытыкалюбу” Анатоль Шушко ўзычае ад шчырага сэрца Шаны! Зборнік вершаў. Здароўя, дарагі Алесь! Жыві ў Слове, там ты ўвесь. 22.12.2012 г.».


Цяпер не памятаю — падарыў яе мне сам Шушко асабіста ці я атрымаў яе праз Віктара Гардзея, з якім яны сябравалі. Мы з Анатолем таксама ўжо былі знаёмы. А з вершамі пазнаёміўся яшчэ раней. У 1994 годзе ў серыі «Бібліятэка часопіса “Маладосць”», у яе студзеньскім нумары, выйшаў яго першы паэтычны зборнік «Выток і прычасце». Прозвішча аўтара мне падалося знаёмым. Пачаў прыгадваць... А ці не той гэта Шушко, пра вершы якога некалі так хораша адгукнуўся цудоўны знаўца паэзіі крытык Варлен Бечык у «ЛіМе»?

Тады я працаваў у рэдакцыі штотыднёвіка «Літаратура і мастацтва». У ім была багатая бібліятэка, разлічаная і на карыстанне супрацоўнікамі «Беларусі» і «Полымя», якія размяшчаліся ў адным з «ЛіМам» будынку. Захоўваліся тут не толькі кнігі, а і гадавыя камплекты часопісаў, падшыўкі «ЛіМа». Аформленыя ў друкарні, яны таксама выглядалі, як кнігі. Вялізныя па памеры, аб’ёмныя. Часам пераглядаў іх. Паспяшаўся зрабіць гэта і пасля знаёмства з дэбютнай кнігай Шушко.

У адным з нумароў за 1981 год і напаткаў тое, што шукаў. В. Бечык у артыкуле «Набыццё вышыні» пісаў: «У жніўні 1971 года газета “Літаратура і мастацтва” надрукавала вершы Анатоля Шушко, семнаццацігадовага выпускніка-школьніка з палескай вёскі Сташаны. Якой важкай і цікавай творчай заяўкай здаліся вершы гэтага юнака! Былі ў іх і маладая ўсхваляванасць жыццём, і раздумная дапытлівасць, і назіральнасць, і псіхалагічная чуйнасць. Праглядвалі даволі выразныя рысы асабістасці, уласнага светаадчування. Малады паэт, зусім пачатковец дамагаўся не абы-якой шматмернасці і ўнутранай паўнаты ў паказе і асэнсаванні жыцця. […] Заставалася толькі памнажаць набыткі, ісці па гэтак удала распачатым шляху…»

Такая высокая ацэнка творцы, які толькі ўваходзіць у літаратуру, сустракаецца рэдка. На маёй памяці так шчыра радаваўся таленту Яўгеніі Янішчыц Генадзь Бураўкін, прадстаўляючы яе ў 1965 годзе, таксама ў «ЛіМе». Шушко і Янішчыц, можна сказаць, землякі, але ён значна маладзейшы. Нарадзіўся 19 ліпеня 1954 года ў пасёлку Чырвоная Слабада, колішняй Вызне. Тады гэта быў раённы цэнтр, цяпер гарадскі пасёлак уваходзіць у склад Салігорскага раёна. Жыў у вёсцы Сташаны. Яна, як і родная Рудка Янішчыц, знаходзіцца ў Пінскім раёне.

Віктар Гардзей, прадстаўляючы «Выток і прычасце» чытачу, адштурхоўваўся і ад згаданай публікацыі Варлена Леанідавіча: «Першыя, яшчэ са школьнай лаўкі, вершы Анатоля Шушко заўважыў і шчыра падтрымаў незабыўнай памяці Варлен Бечык. З таго часу прайшло нямала летаў і зім, але малады паэт не дужа часта паказваўся “на людзі” — падборка ў “Маладосці”, падборка ў “ЛіМе”, ды зрэдзь яшчэ сям-там, хаця вершы пісаць ён ніколі не кідаў. Памяркоўны і сціплы па натуры, уражлівы і назіральны хлапчына з палескай вёскі Сташаны настойліва шукаў (шукае і цяпер) выток беларускіх крыніц, роднай мовы, чалавечай дабрыні і злыбеды, а таксама “воблік неразгаданага шчасця ў неспатольнай шчодрасці прычасця”. [...]».

Першы зборнік Шушко не толькі не губляўся сярод кніжак тагачасных «маладосцеўскіх» дэбютантаў, але і прыкметна вылучаўся сярод іх. Былі ў ім і творы, якім маглі б пазайздросціць і асобныя сталыя паэты. Напрыклад, верш «Стагі, як лысыя дзядзы…»:

Стагі, як лысыя дзяды,

у кажухах сумётаў

пасталі строга у рады

на чысціні балота.

Світае. Сонца мандарын

навіс на небасхіле.

І студзень шчодры на дары,

І не абы-якія!

Колькі ў іх знаходак! Гэтая вобразная насычанасць не прыдуманая, калі паэт, каб падацца арыгінальным, быццам выціскае з сябе. Яна натуральная. Як паветра, вада. Яна — заканамерны вынік паэтавага светабачання і светаўспрымання. Да месца нават параўнанне сонца з мандарынам. Здавалася б, пры чым «мандарын» на Палессі, ды яшчэ зімой. Але гэты вобраз не толькі хораша ўпісаўся ва ўсю метафарычную прастору твора, а і надаў яму яшчэ больш свежае гучанне. Засведчыў, наколькі бязмежныя магчымасці ў сапраўднай паэзіі.

Пасля такога ўдалага дэбюту друкавацца б ды друкавацца. Аднак, каб часта друкавацца, трэба і нямала пісаць. Але як у каго атрымліваецца. А яшчэ, відаць, ёсць нейкая наканаванасць лёсу. Не толькі жыццёвага, а і творчага.

Анатоль Шушко, скончыўшы філалагічны факультэт Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, у Мінску не застаўся, а для творцы сталічнае прыцяжэнне ўсё ж значыць шмат. Настаўнік, рабочы, будаўнік, вартаўнік, выхавальнік, карэспандэнт раённых газет... Не сказаць, што для паэзіі гэта спрыяльныя ўмовы. Першы ж верш быў апублікаваны яшчэ ў 1969 годзе ў газеце «Піянер Беларусі». Школьнікам друкаваўся і ў «Чырвонай змене», у часопісе «Бярозка». З-за пастаяннай неўладкаванасці пісалася не так і шмат.

А. Шушко разумелі далёка не ўсе. Таму яго другая кніга пабачыла свет толькі праз васямнаццаць гадоў пасля першай. Адкуль з’явілася такая нечаканая назва — «Шаны», зразумела пасля знаёмства з трыпціхам «Сто шан для Сташан». Дарэчы, ён быў і ў «Вытоку і прычасці». З гэтага зборніка перайшлі ў другі і іншыя творы. Шаны — гэта наватвор Шушко, па сутнасці, новы паэтычны жанр, які ўзнік ад пераасэнсавання назвы вёскі. Аднак, бадай, правільным будзе шукаць выток гэтай назвы і ў словах «шанаваць», «шанаванне», «ушанаванне».

У кожным раздзеле трыпціха гучаць удзячнасць, шанаванне роднай вёскі. Падзяка гэтая, гэтае шанаванне ідуць як бы па ўзрастаючай. Пачынаючы з ухвалення мясціны, што дала крылы для ўзлёту і палёту і куды пастаянна хочацца вяртацца, каб душэўна і духоўна адпачыць, набрацца новых сіл для далейшых жыццёвых дарог: «Сто шан табе, мой лан, мой кут // З папінамі ля хаты!», «Сто шан табе, сташанскі хлеб!»

Услаўляючы свае Сташаны, Анатоль пісаў і з думкай пра ўсю Беларусь. Яго першая кніга пачыналася чатырохрадкоўем-прысвячэннем:

Голас песні маёй — рэха сэрца твайго,

покліч песняй душы, што не знае патолі.

Беларусь, не знаходжу я праўды другой,

бо інакш мне цябе не знайсці аніколі.

Пільна ўзіраўся і ў дзень учарашні, у тое мінулае, якое засталося ў смузе часу. Але цікавіўся не толькі канкрэтнымі рэаліямі, гістарычнымі асобамі. Вымалёўваецца цэласны малюнак часу. Як у вершы «Камяні»:

Вы — нібы здані прада мною

далёкіх прадзедаў маіх,

з іх невыказнаю тугою.

З глухой жальбой і болем іх.

 О, камяні! — нямыя жорны

Імхом парослай цішыні,

няўжо і дух іх непакорны

у вас, у чэрствых, не пранік?

Сказана шмат, але верш на другой страфе не заканчваецца. Ёсць і працяг — проста неабходны, інакш твор многае страціць. Ва ўсякім разе ўздзеянне яго на чытача зменшыцца. Галоўнае ж — не будзе той думкі-ідэі, якую, як высвятляецца, паэт прыхаваў на заканчэнне сваіх разваг:

Няўжо гарачаю падковай

конь Каліноўскага парой

з вас больш не высеча барвовы

агонь?.. Няўжо ваш лёс — спакой?

У артыкуле «Набыццё вышыні» В. Бечык звярнуў сваю ўвагу і на верш А. Шушко «Камяні». Аднак спачатку зазначыў: «Дзесьці воддаль адсвечваў, праўда, ужо вядомы верш іншага паэта (Л. Дайнекі): Камяні, камяні — ціхай вечнасці жорны… На гарачым кані праляцеў Каліноўскі…». І тут жа дадаў: «Але толькі адсвечваў, бо думка развівалася сваім шляхам, і пачуццё было не пазычаным, сваім».

А вось ужо даўняе больш блізкае нашаму дню. Са згадкамі пра Вялікую Айчынную вайну:

Пазарасталі ўжо сцяжыны

 да партызанскае зямлянкі.

І гэты шчыры гімн птушыны —

 светлавалосаму світанку.

Грыбное восеньскае рэха

гайдае сосен верхавіны…

Ды што ж так слых балюча рэжа?

Вуголлем дыхаюць каліны.

(«Пазарасталі ўжо сцяжыны…»)

Для паэта важна не толькі, пра што пісаць. Як пісаць — не менш важна. Прынамсі, у дачыненні да А. Шушко гэта адназначна правільна. Пацвярджэнне гэтага — і згаданыя творы, і многія іншыя, якія таксама сведчаць на карысць таго, што яму ўдаецца на пратаптанай, здавалася б, сцяжыне абавязкова знайсці сваё, іншымі не заўважанае. Як у вершы, сціпла названым «Прадвесне». Здаецца, наўрад ці можна тут знайсці свой паварот думкі. Каб не толькі не паўтарыцца, а прамовіць свежа. Сапраўднаму таленту гэта па сілах:

І мроіцца снягам

Аб тапаліным леце,

Дзе босая нага

Ступае на суквецце.

І цёпла маразам!

Успыхне рунню поле.

І вастрыём ляза

Капеж зіму праколе.

А колькі вершаў-прызнанняў у любові да роднай мовы напісана нашымі паэтамі! Ды, як ні прыкра, не ўсе такія творы радуюць, саграваюць сэрца. Бо нярэдка пішуцца не тады, калі з’яўляецца душэўная патрэба, а як бы па неабходнасці. Маўляў, іншыя закранаюць гэтую тэму, то хіба я горшы за іх?! Калі чытаеш А. Шушко, адразу адчуваеш: гэта якраз тое, што не магло не з’явіцца. Перш чым легчы на паперу, гэта неаднойчы было думана-перадумана, асэнсавана-пераасэнсавана. І толькі пасля з’явіліся радкі, якія так нязмушана кранаюць струны тваёй душы:

Святочнасць якая!

Як хораша тчэцца радок!

Шукаю цябе,

Першароднае мудрае слова.

Мацней пачуццё!

Зноў са мной, як зарок,

Мая беларуская

Кроўная, чыстая мова.

(«Няўжо яшчэ цеплішся…»)

З таго ж шэрага і верш «Добры дзень! Родны ранак душы»:

Добры дзень! Родны ранак душы.

Затушы мой боль, затушы.

Затапі маё гора глыбокае,

Засвятлі сваё шчасце далёкае.

Бо чакае сябрына, бо веруе,

Што аднойчы не ўласнай хімераю

Зазірну да іх я і падзякую

Мовай роднаю — неабыякавай.

У вершы «Прачулае і весняе» А. Шушко запэўніваў: «Мне гаманіць ВЯСНОВЕЙ / На БЕЛАРУСКАЙ мове / На матчынай, на КРЭЎНАЙ, / Расістай, зорнай, спеўнай. / Мне прасвятляе вочы / Душа яе прарочая: / Здаецца, што Айчыну / Нясу я за плячыма, / І гэты груз найважкі / З УСІМ» (усюды выдзелена вялікімі літарамі самім паэтам — А. М.). Таксама сказана шчыра. Прамоўленае ідзе ад самога сэрца.

Вось такая яго паэзія. Не ўсё ладзілася, але гэта не перашкаджала заставацца аптымістам. І ў жыцці, і ў творчасці. Выразна песімістычных твораў няма. Хіба што ёсць такія, у якіх прамільгне заклапочанасць, трывожны роздум. Ды больш характэрным для Шушко было тое, што выказана ў вершы «Іскрамётнае»:

Ляці, мой верш,

заўжды да небакраю!

Як ты мяне сабой узгадаваў!

Балесны, крэўнасны,

Табе я раю,

Каб жыў і быў,

Каб верыў, граў і дбаў!

І пачуццём крынічным наталяўся.

А слова — кветкавала і цвіло!

Каб у любові толькі свету кляўся.

А зло цішком у Лету адышло.

Так, гэта для яго ўжо было. Бо 8 лістапада 2018 года сышоў у вечнасць. Адолела цяжкая, невылечная хвароба. Аднак напісанае ім па-ранейшаму цвіце для тых, хто любіць сапраўдную паэзію.

Алесь МАРЦІНОВІЧ

Выбар рэдакцыі

Грамадства

На Гомельшчыне актыўна развіваюць валанцёрскі рух

На Гомельшчыне актыўна развіваюць валанцёрскі рух

Форма сацыяльнай актыўнасці падлеткаў.

Культура

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».