Вы тут

Аляксандр Янушкевіч: Адзіны спосаб прабіць гледача — пагаварыць з ім без скачкоў і крыўляння


Новы будынак для Брэсцкага тэатра лялек ужо гатовы, але сезон пачынаецца без удзелу Аляксандра Янушкевіча, які сышоў з пасады галоўнага рэжысёра і ўскалыхнуў гэтым тэатральнае асяроддзе. Запатрабаваны не толькі ў Беларусі, але і за мяжой, аўтар з'яўляецца адным з нашых галоўных рэжысёраў-лялечнікаў. Ён паспеў папрацаваць мастацкім кіраўніком Пермскага тэатра лялек, паставіў лаўрэата тэатральнай прэміі «Залатая маска» спектакль «Тоўсты сшытак», яго «Вартавыя Тадж-Махала» ледзь не аднагалосна названыя крытыкамі адной з найлепшых беларускіх тэатральных пастановак мінулага года. Размову з Аляксандрам мы пачалі з самага надзённага.


— Ведаю, што вы ўскладалі на новае месца пэўныя надзеі, і раптам з'яўляецца навіна, што вы сыходзіце са сваёй пасады. Што здарылася?

— У нейкі момант я адчуў, што перашкаджаю. Я не мог на нешта паўплываць, адпаведна і адказваць не за свае памылкі не хачу. Практычна ўсе нашы тэатры заточаны на тое, каб аказваць паслугі, — такое бытавое абслугоўванне насельніцтва. Чыноўнікі не разумеюць, што такое тэатр, — не разумеюць і ўсё. На гэта можна наракаць альбо гэтым абурацца, але яны шчыра не разумеюць: спорт, будаўніцтва, цяжкая прамысловасць зразумелыя, а функцыі і пасылы тэатра — не.

— То-бок, у тэатры былі ўстаноўкі на нейкі пэўны прадукт?

— Ну, мне зрабіць устаноўку складана, іх не было. Мы выпускалі спектаклі, але вось адзін з іх — «Боскі адбітак» — паказалі пару разоў — і ўсё. Ён цудоўна згніе толькі таму, што не спадабаўся адной цётцы і яна сказала школьнікаў на яго не весці, а значыць, пазбавіла касы, бо замест рэкламы тэатра ў нас робяць па-даўнейшаму: «Алё, Лідзія Вікенцьеўна, нам трэба дзве тысячы» — «Добра, арганізуем, значыць, 1-я школа, 15-я і 18-я — усе ідуць». Атрымліваецца, траціш энергію ў пустэчу — а навошта?

— А глядач, які сам прыходзіць у тэатр, не сфарміраваўся?

— Канешне, ён ёсць, але ўсё залежыць ад колькасці жыхароў горада і агульнага культурнага ўзроўню. Напрыклад, у Пермі за час «культурнай рэвалюцыі» развіўся цэлы культурны пласт, гатовы глядзець, напрыклад, Рабэра Лепажа. Нават калі ў нас сто сапраўдных дапытлівых гледачоў, што шукаюць дыялог, а не рэцэпт існавання, можна зрабіць так, каб заўтра іх стала крыху больш, а паслязаўтра яшчэ больш. Я ў гэтым сэнсе аптыміст, але тут выгадоўваецца нешта іншае, адпаведна, і развіцця ніякага.

— Прычыны, па якіх вы сышлі з тэатра, палягаюць менавіта ў Брэсцкім тэатры лялек альбо ў сістэме дзяржтэатраў увогуле?

— Канешне, у сістэме, Брэсцкі — толькі адно з яе ўвасабленняў з вар'яцкімі планамі па выездах спектакляў, калі пра якасць гаварыць ужо не даводзіцца. На базу тэатра на ўсходзе горада, дзе цякло са столі і быў сабачы холад, гледачы, зразумела, не ішлі, таму арганізоўвалася па тры выезды ў дзень у дзіцячыя садкі і школы, дзе ў крыку і гомане з адным галагенным ліхтарыкам паказваўся спектакль. Гэта вядомая гісторыя, але да мастацтва не мае ніякага дачынення. З адкрыццём новага будынка адным з маіх пажаданняў было скончыць выезды. Гледачы б прыйшлі паглядзець, што як, а тэатр іх бы ўжо не адпусціў — праз майстар-класы, зоны для творчасці, пазатэатральную дзейнасць. Увогуле тэатр павінен быць адкрытым з дзевяці раніцы да дзесяці вечара. У новым будынку можна стварыць цэлы культурны цэнтр, але план па спектаклях настолькі шырокі, што ездзіць прыйдзецца ўсё роўна і ў спектакляў будзе адпаведная якасць.

— Значыць, цяпер вы вольны мастак. Сфера тэатра ў Беларусі ўвогуле прыдатная да таго, каб існаваць у ёй у такой якасці?

— Не, у нас занадта маленькі рынак, але ў мяне графік ужо распісаны да сярэдзіны 2021-га праектамі ў Беларусі, Расіі, Украіне і Славеніі. Я, калі сышоў з тэатра, злавіў такі кайф ад таго, што трэба самому браць сябе ў рукі і арганізоўваць свой рабочы дзень, і ад таго, што, аказваецца, у нас ёсць лета.

— На досведзе работы ў Брэсце, скажыце, ці моцна цэнтралізаваная наша сфера культуры альбо іншыя апроч сталіцы вялікія гарады прэтэндуюць на званне культурных цэнтраў?

— Мне здаецца, калі ў горадзе ёсць асоба, як у Магілёве быў Саўлюс Варнас, у ім нешта адбываецца. Хоць тэатр у Беларусі так глыбока ўспрымаецца прыкладным відам дзейнасці, нават не мастацтвам, «вы клоўны, паяцы, дык забаўляйце нас», што асоба «вымываецца». Індустрыя дамарослага шоу-бізнесу настолькі актыўная, што не важна, хто робіць спектакль. Паставілі «Тэстастэрон»: галоўнае — назва, а хто за ёй — Васін ці Пупкін, справа апошняя. Самае цікавае ў тэатры сёння адбываецца на недзяржаўных пляцоўках, бо стаўленне да тэатральных дзеячаў накшталт «вось гэта нельга, тут вы не пройдзеце і тут мы вас не пусцім» выклікала рэакцыю «і не трэба, мы зробім самі». Спробы нешта атрымаць адваліліся, гэтае «і не трэба» мне здаецца галоўным заваяваннем апошняга часу. Паколькі «работадаўцы» іншага стылю кіравання не ведаюць, яны губляюцца і ўключаецца іншая гісторыя: «Вас няма, вас няма і вас няма, і грошы мы нікому не дамо», хоць грошы гэта нашы агульныя.

— Лялечны тэатр выдзяляецца з усяго беларускага тэатра — ён цэніцца за мяжой, мае цэлы шэраг заўважных рэжысёраў і ў нашым культурным асяродку лічыцца перадавым. У чым яго феномен?

— Нават у іншых краінах мне задавалі такое пытанне. Напрыклад, Купалаўскі тэатр знаходзіцца пад пільнай увагай, туды ходзяць чыноўнікі і бізнес — нельга аблажацца. А ў лялечны ніхто не ходзіць, таму аблажацца можна. Мне здаецца, менш увагі, калі ты не знаходзішся пад прыцэлам, — гэта выратаванне. Лялечны, ну што гэта такое, сорамна каму сказаць, бо пачуеш: «Дзе ты працуеш? У Лялечным тэатры? Вы там у лялькі гуляеце?» Таму і з кадрамі вялікая праблема: па-першае, вельмі мала плацяць, а па-другое, вы ўяўляеце сабе? — стаіць дзядзька, 35 гадоў, з барадой, а ён «у лялькі гуляецца». Ды і як можна па-іншаму ставіцца, калі ты прыходзіш у тэатр, а там табе добра калі не голую дупу паказваюць. Наш заточаны на забаву тэатр вельмі хоча спадабацца, і рэакцыя «Вы што, клоўны?» натуральная. Як казаў адзін заслужаны артыст: «Так скакала, так скакала, ледзь з трусоў не выскачыла». Таму ў нашым ХХІ стагоддзі знішчаецца прафесія, хоць гэта не ХІХ, калі артыстак пасля спектакля вадзілі па нумарах.

— Аляксей Ляляўскі ў інтэрв'ю расказваў мне, як на адкрыцці аднаго з фестываляў тэатраў лялек у Мінску афіцыйная асоба сказала: «Вы робіце вельмі важную справу, бо працуеце для дзяцей». Што вы скажаце пра стэрэатып аб тым, што лялечны тэатр — дзіцячы?

— Пераадольваць яго вельмі цяжка, спачатку я парываўся — там правядзеш асветніцкую работу, і там, і там, а потым думаеш, а навошта. У спадчыну ад саўка мы атрымалі іерархію: оперны для партыйных кіраўнікоў, ТЮГ і лялькі для дзяцей, — усе забяспечаны культуркай. Сёння адбываецца змяшанне відаў, Купалаўскі можа рабіць дзіцячыя спектаклі, ТЮГ — дарослыя, лялечны — харэаграфічныя, але чыноўнікам гэтага не зразумець. Увогуле ўсе гэтыя назвы накшталт «акадэмічны тэатр драмы і паэзіі» сыдуць, яны ўжо мёртвыя, таму даказваць, што лялькі — для дарослых, мне здаецца, неразумна. Можна стварыць новы тэатр, абазваць яго «Унія» і раніцай рабіць у ім перформансы, потым ставіць музыку, вечарам — драму, тады размежаванне тэатраў сыдзе само сабой. Трэба шырэй на ўсё глядзець.

— У сучасным лялечным тэатры можа і лялек не быць альбо яны могуць іграць другарадную ролю — як можна апісаць яго сутнасць?

— Недзе для канцэпцыі патрэбны класічныя планшэтныя лялькі, і калі гэта важна для раскрыцця ідэі, то можна сказаць, што ў ляльках, але ў цэлым сутнасць у ажыўленні мёртвага, надаванні яму значэння жывога ці нават боскага. Тут заўсёды мяняецца стаўленне да фізічных рэчаў і матэрый. Вось камень і ён жывы — умоўнасць, якую мы бяром у двукоссі і прымаем за правілы гульні, дае дадатковыя сэнсы. Гэта яшчэ адны дзверы, у якія мы можам увайсці.

— Ці ёсць у беларускага лялечнага тэатра нешта адрознае ад замежнага?

— Гэта залежыць ад аўтара. Калі ўспомніць Ляляўскага і Казакова, іх работам уласцівыя нейкая брутальнасць, аголенасць і тое, што я называю беларускім адчаем. Іх тэатр не замыльвае вострыя тэмы з пасылам «вы толькі не падумайце, што мы гэта мелі на ўвазе», а плясь па мордзе — і гэта мастацтва. У нас ёсць праўда, прамое выказванне — мы будзем таптаць галаву лялькі нагамі, а не паказваць, што яна стаптаная. Мне здаецца, шмат значыць і наша нябоязь аблажацца, здольнасць ісці на рызыку і гатоўнасць быць незразуметым. Так, шмат пастановак заснаваныя на клішэ, якім вучылі ў інстытуце, і ўяўляюць з сябе, што самае дрэннае, кальку з драматычнага тэатра, калі ёсць лялька, у яе галава, рукі, ногі і ходзіць яна як акцёр. Тады навошта замяняць адно другім, дзе мастацкае рашэнне, што дае трэці сэнс? Хоць, канешне, тэатр не можа рабіць тры прэм'еры ў год і ў кожнай пераварочваць усё з галавы на ногі — прыйдзе адміністратар і скажа: «Нам трэба карміцца, дайце-ка нам «Тры парасяці». Бо глядач усё яшчэ чакае ад лялечнага таго, што бачыў у дзяцінстве, альбо таго, што бачыла яго бабуля, а калі чаканні не апраўдваюцца, у кнізе скаргаў з'яўляюцца абураныя запісы.

— Паміж нашымі рэжысёрамі лялечных тэатраў ёсць нейкая канкурэнцыя?

— Натуральна, а чаму не? Убачыш якое-небудзь класнае мастацкае рашэнне і думаеш: «Вось як крута, сабака, зрабіў», — але па-добраму, узнікае гонар, маўляў, «Нашы!».

— Спектакль «Вартавыя Тадж-Махала» быў пастаўлены не на звычайнай тэатральнай сцэне, а ў прасторы Ок16. Як такога кшталту месца ўплывае альбо абумоўлівае фармат спектакля?

— Там было цудоўна, артысты прыходзілі ў час, хацелі працаваць і, што важна, разам рагаталі, не было гэтага «зараз мы зробім акт мастацтва, давайце ўсе за рукі». Адказнасці свабодных людзей і іх зацікаўленасці дастаткова, што называецца, пакіньце людзей у спакоі — і яны самі ўсё зробяць. Увогуле «Арт Карпарэйшн» і Ок16 мяняюць нашае жыццё, там магчыма тое, што немагчыма на афіцыйнай сцэне. Гэта ніша для патрабавальных людзей, што разбіраюцца ў мастацтве. Некалі ў 1990-х у Гродне я хадзіў у кінаклуб «Ракурс» — паўсюль ішлі «Знесеныя ветрам» і французскія камедыі, а там круцілі арт-хаус. Для людзей ён быў дзвярыма, куды можна зайсці і глытнуць нешта іншае. Недзяржаўныя пляцоўкі ў Мінску — тая ж гісторыя.

— У наш час шоку ці можа такое высокае мастацтва, як тэатр, прабіць сучаснага гледача?

— Прабіванне залежыць ад досведу гледача: адзін успрыме бутафорскія кішкі як нешта страшнае, а іншы пасмяецца, што яго імі хочуць напалохаць. Мне здаецца, сёння ў тэатры важна не рабіць з гледача дэбіла, адзіны спосаб яго прабіць — нармальна пагаварыць, без скачкоў і крыўляння, на роўных, без чацвёртай сцяны, асабліва з дзецьмі. Калі што і спрацуе, дык гэта дыялог.

Гутарыла Сафія ПАЛЯНСКАЯ

Фота з асабістага архіва Аляксандра Янушкевіча

Выбар рэдакцыі

Рэгіёны

Сок з дастаўкай і з ледзяшамі: на Брэстчыне пачаўся сезон нарыхтоўкі бярозавіку

Сок з дастаўкай і з ледзяшамі: на Брэстчыне пачаўся сезон нарыхтоўкі бярозавіку

Як мы бярозавік куплялі на гандлёвай пляцоўцы лясгаса і ў лясніцтве

Культура

Анатоль Ярмоленка: Нас натхняе беларуская паэтычная класіка

Анатоль Ярмоленка: Нас натхняе беларуская паэтычная класіка

Творчая вечарына народнага артыста Беларусі прайшла ў адной з мінскіх гімназій.