Вы тут

Развагі пра тое, як нацыянальныя «культурныя коды» імкліва набіраюць вагу і вяртаюцца ў жыццё беларусаў


 

Тое самае маё, крыху асабістае


Неяк дачка прынесла дадому выраб са школы: кардонны, серабрыстага колеру сподачак, упрыгожаны малюнкамі. Вонкава яны нагадвалі беларускі арнамент. З натхненнем тлумачыла: «Вось гэта, мама, — знак мужчынскай сілы, а гэта — сонейка: я прыляпіла яго для таго, каб у нашым доме заўсёды было цёпла і ўтульна». Я заўважыла, што яна вельмі паважліва ставіцца да свайго вырабу, надзяляючы яго проста-такі магічнымі ўласцівасцямі. Таму мы вырашылі павесіць гэты «абярэг» на кухні над сталом: там, дзе звычайна ўся сям’я збіраецца разам.

Крыху пазней мне падарылі зефір у прэзентабельнай скрынцы. Яна была аформлена ў нацыянальным стылі, а ўнутры, прыкрываючы прысмакі, ляжаў аркушык пергаменту, размаляваны беларускім арнаментам з расшыфроўкай. Разам з дзецьмі мы тады сталі асвойваць гэтую азбуку, адклаўшы ў бок сам зефір, і нават супастаўлялі значэнне малюнкаў з новым кардонным абярэгам, які вісеў над сталом. Дарэчы, выявілі і супярэчнасці. Нават сталі спрачацца адзін з адным, бо ромбавыя фігуркі былі вельмі падобныя паміж сабой, а тлумачэнне сэнсу ў іх — рознае. Чым не нагода для даследаванняў! Да таго ж, гэта цікава. І справа не толькі ў тым, што «без мінулага няма будучыні». Унутраную цягу да сваіх каранёў немагчыма абгрунтаваць, растлумачыць неяк рацыянала, лагічна. Гэта, як гаворыцца, гены ці покліч крыві, галасы продкаў, якія збліжаюць нас адзін з адным.

Памятаю сваё першае наведванне Музейнага комплексу старажытных народных рамёстваў і тэхналогій «Дудудкі». Нас, школьнікаў, адвезлі туды на экскурсію. Я, гарадская дзяўчынка, вельмі ўразілася ўбачаным. Прайшло ўжо шмат гадоў, а ў памяці да гэтага часу захоўваецца малюнак: невялікая хата з бярвёнаў, увайсці ў якую можна, калі толькі прыгнуцца. Злева — чырвоны кут, дзе абраз упрыгожаны ручніком ды побач — звязка пшанічных каласкоў. Нават з адколатым кавалачкам гліняны збан добра памятаю, у які налівалі малако ў сялянскіх сем’ях. Дух мінулага, здавалася, лунаў у той хаце, хоць яе і стварылі як экспанат Музея, каб прадэманстраваць наведнікам, як жылі нашы продкі. Вось бы сесці, марыла тады, у машыну часу і вярнуцца на пару стагоддзяў таму, каб убачыць іх ужывую, распытаць пра жыццё-быццё ды распавесці пра тое, як нам жывецца ў будучыні. Я ўяўляла сябе гаспадыняй такой хаты, хадзіла па маленькіх пакоях, выглядала з вокнаў і… адчувала разарванасць паміж пакаленнямі, часавую прорву паміж намі. Пэўна, гэта звязана з тым, што на долю Беларусі выпала нямала выпрабаванняў: яе гісторыя поўная драматычных падзей. Хто толькі ні хадзіў па нашай зямлі! І ў розныя дзяржавы ўваходзілі беларускія землі. Так памалу, паступова і стала «сцірацца» ў беларусаў усведамленне сваёй, адметнай нацыянальнасці, унікальнасці, якая аб’ядноўвае і вызначае нас.

Сцёрся адбітак «нацыянальнай пячаткі» ў нейкай ступені і ў мяне, народжанай у 80‑я. «Страчанае пакаленне» — так казалі пра нас. Вядома, час быў няпросты: калі раслі, распаўся Савецкі Саюз, мы вучыліся яшчэ па рускай «Азбуцы», на першай старонцы якой быў намаляваны Крэмль з надпісам: «Ленин жил, Ленин жив, Ленин будет жить». Дарэчы, маладыя людзі майго ўзросту потым яшчэ доўга думалі, што на ўсіх помніках у Мінску выяўлены Уладзімір Ільіч Ленін — а ёсць жа і Якуб Колас, Янка Купала ды іншыя асобы. І ўсё ж такі дазволю сабе не пагадзіцца з вызначэннем «страчанае пакаленне». Перакананая: мы не згубіліся ў часе, мы ёсць! Так, нейкі час нам цяжка было «самаідэнтыфікавацца», але ў рэшце рэшт мы «знайшліся»! Пачулі той самы «покліч продкаў» або, кажучы навуковай мовай, спрацавала генетычная памяць. І таму сведчаннем — велізарная наша цікавасць да беларускай народнай культуры. Мы сталі ўсюды бачыць і выкарыстоўваць спалучэнне чырвонага і зялёнага — жыццесцвярджальных колераў. Такі ж і наш дзяржаўны сцяг. Ды нават «паглыбіліся» ў тэму: у трэндзе — арнамент! У адзенні, упрыгажэннях, на ўпакоўцы прадуктаў харчавання — усюды можна бачыць сімвалічныя выявы ўраджаю, сонца, зорак і гэтак далей. Нават татуіроўкі беларусы пачалі рабіць з нацыянальнай сімволікай і выбрываць сабе на галаве элементы арнаменту. Не ўпэўнена, што адбываецца тое заўсёды з глыбокім разуменнем значэння таго ці іншага «народнага» знака. Ды пакуль гэта, пэўна, і не надта важна: цяпер нам неабходна проста «надыхацца родным паветрам», «нагуляцца» ў сваю «беларускасць». Бо, здаецца, яшчэ нядаўна быў час, калі пачуць на вуліцы беларускую гаворку азначала сустрэчу з нефармалам — такім жа прадстаўніком малой сацыяльнай групы, як готы, металісты, байкеры… Цяпер жа — наадварот: у сацсетках, да прыкладу, пісаць каментары на беларускай мове — папулярна, стыльна, сучасна. А вырабы з натуральных матэрыялаў, з таго ж лёну — наогул сусветны трэнд! Але ж беларусы заўсёды выраблялі ды выкарыстоўвалі ў побыце, адзенні экалагічныя, як цяпер модна казаць, тканіны. Гэта, па-мойму, і ёсць тое самае — самае маё, самае наша, нацыянальнае. Бо ў кожнай нацыі ёсць свой «культурны код», і не адзін. Напрыклад, у Кітаі — фэн-шуй, у Індыі — Аюрведа, астралогія. А бразільскі карнавал! Ці антычная міфалогія!.. Мне здаецца, прыйшоў час і нам вывесці з паўзабыцця свае «культурныя коды». Бо яны ёсць і ў нас.

Тата — Сонца, мама — Зямля

Напэўна, і сапраўды ў нашым новым сямейным абярэгу — я маю на ўваге кардонны сподачак — ёсць нешта магічнае: кожны раз, калі погляд мой падае на яго, хочацца глыбей капнуць, зразумець: што ж такое беларускі арнамент і дзе яго вытокі. Пошукі завялі мяне ўглыб стагоддзяў, у тую пару, калі, кажуць, не было пісьменства, людзі жылі ў абсалютнай гармоніі з навакольным светам, і кожны дзень імі ўспрымаўся як нараджэнне новага жыцця. Продкі-беларусы верылі, што іх быццём кіруюць два галоўныя багі: Сонца і Зямля. Багі любілі адзін аднаго, жылі як муж і жонка, выхоўвалі сваіх дзяцей: Вясну, Ярылу, Купалінку, Каляду, Радаўніцу… Яшчэ нашы продкі ўшаноўвалі бога ветру Стрыбога, духа вады Вадзеніка, духа лесу Лесавіка, духа нівы Палевіка, духа сядзібы і хаты Хатніка. У розных фальклорных, этнаграфічных крыніцах сустракаюцца варыяцыі імёнаў багоў і сфер іх уплыву на чалавека. Так, бога Сонца маглі называць Дажбог, а за багаты ўраджай адказваў бог Ярыла, Жыцень, Жытняя Баба… Мне здаецца, не важна, якім канкрэтна імем называлася тое ці іншае боства (іх па-сучаснаму можна назваць відамі энергіі), сэнс жа пакланення ім відавочны: чалавек быў моцна ўбудаваны ў прыродны механізм, лічыў сябе яго неад’емнай часткай. І цалкам залежаў ад «настрояў» Прыроды-Сусвету, таму імкнуўся ўсяляк улагодзіць, задобрыць яго і выказаць сваю павагу да Маці. Прыродзе надаваў містычны сэнс, таму продкі прыдумвалі розныя рытуалы-абрады, каб ладзіць з ёй кантакт. А іх сучаснікі адлюстроўвалі патаемныя веды ў арнаменце — своеасаблівым летапісе духоўнага жыцця людзей у старажытныя часы.

Бывае, даводзіцца чуць: нашы дзяды шмат чаго не ведалі, прымітыўна думалі. Што народныя традыцыі — гэта культурны «рудымент». Але калі язычніцтва, якім было прасякнута ўсё жыццё продкаў, — абсалютны перажытак мінулага, то чаму яно такое жывучае, чаму яго не вынішчылі паслядоўнікі хрысціянства? Гэта ж гістарычны факт: царква многія народныя рытуалы пераўтварыла ў хрысціянскія, перайначыла іх. Скажам, Каляды (святкаванне пераходу Сонца «ад зімы да лета») злучыліся са святам Божага Нараджэння, Вялікдзень (услаўленне бога Ярылы вясной) — з Уваскрасеннем Хрыстовым… Пра гэта можна прачытаць у працах беларускіх этнографаў. Узаемапранікненне сімвалаў язычніцтва ды хрысціянства, вядома ж, адбілася і ў беларускім арнаменце. То мы бачым на тканых, вышываных палотнах тыпова язычніцкія ромбы і разеткі (аднолькавыя па форме, сіметрычна размешчаныя пялёсткі), то пазнаем у жаночых фігурках іканаграфічныя вобразы. Дарэчы, цікавае супадзенне: у той час, калі чалавецтва актыўна шукае шляхі выхаду з экалагічнага крызісу, мы сталі больш цікавіцца народнай, архаічнай культурай. Бо менавіта ў ёй закладзена ідэя цеснай сувязі чалавека з прыродай, прызнанне яе моцы, пакланенне яе сілам, або, кажучы сучаснай мовай, павагі да законаў Сусвету. Гвалту, жорсткасці, знішчэнню народная культура супрацьпастаўляе любоў да прыроды, працы, чалавека… Ці не пра гэта цяпер усё часцей гавораць, спрабуючы спыніць працэс разбурэння Зямлі?

Узоры жыцця

Ці выжыве чалавецтва? Ці ўдасца людзям пазбегнуць глабальнай катастрофы? Гэта ўжо актуальныя сёння пытанні. Дарэчы, разуменне смерці — гэта значыць бар’ера, які адлучае жывых ад нежывых — у беларускай народнай культуры разумеецца як пераход у іншы свет. Памерлыя могуць, хоць і нябачна, «прыходзіць» у госці і вячэраць разам з сям’ёй (свята «Дзяды»), дапамагаць вырошчваць ураджай… Сімвалаў смерці не знаходзяць даследчыкі ў беларускіх арнаментах. У іх чытаецца зашыфраваная аповесць пра жыццё беларусаў, іх працу, шчасце і няўдачы, надзеі, мары. Паглыбляемся ў той даўні свет і разумеем: продкі нашы, не маючы і сотай долі тых выгод цывілізацыі, якія цяпер ёсць у нас, былі вельмі самадастатковыя: практычна ўсё неабходнае для жыцця ўмелі рабіць сваімі рукамі. Беларускі пісьменнік Барыс Сачанка ў кнізе «Вечны кругазварот» піша: «Кожная вёска — своеасаблівая дзяржава, з усім сваім: моваю, традыцыямі, звычаямі, побытам (адсюль, магчыма, і розныя імёны багоў. — Аўт.). Кожны гаспадар і гаспадыня імкнуліся быць ва ўсім незалежнымі, самастойнымі, абыходзіцца без чыёй-небудзь і якой-небудзь дапамогі. Пракладалі, як умелі, дарогі, масты, кладкі. Была свая жывёла, лавілі рыбу, вырошчвалі гародніну і садавіну. Калі патрэбна была саха, барана, плуг, серп, колы, сані, сякера, граблі, піла, каса, лыжка, міска, гаршчок, вядро — іх рабілі; хамут, чаравікі, куртка, шуба, шапка, кашуля, штаны, рукавіцы — шылі; патрэбныя былі вяроўка, атосы, лейцы, аборы — вілі; палатно, ручнік, абрус, коўдра, покрыва — ткалі». Раней кожны сам сабе будаваў хату, хлеў, лазню, сам сябе лячыў. Вельмі было развіта цяслярства, ганчарства ды ткацтва — бясконцая крыніца культурна-гістарычных звестак. Што ні ўзор — то россып знакаў. Гэта, безумоўна, не кітайскія іерогліфы, але свой «шыфр» быў і ў нашых прадзедаў.

Вось, напрыклад, возьмем фігуру Сонца: чырвоны ромб, ад якога ва ўсе бакі накіраваныя роўныя лініі — прамяні. Калі памяняць іх кірунак — апусціць лініі ўнутр ромба — то атрымаецца новы сімвал: Зямлі-Матухны. А калі дадаць да яго маленькае Сонца, то нараджаецца новы знак са значэннем: абуджэнне прыроды вясной. Здавалася б, цалкам зразумелы і нават некалькі прымітыўны сімвал. Але ж калі ўдумацца і прыгледзецца, то пачынаеш адчуваць глыбокі «інь-янскі» сэнс поўнага яднання, гармоніі прыроды. А цяпер дадамо да гэтага знака яшчэ па адным маленькім ромбе ў кожны кут фігуры — гэта ўжо новы элемент арнаменту, называецца: Жыццё. Дарэчы, сям’я на арнаментах заўсёды пазначалася чатырохразовымі фігурамі, нягледзячы на тое, што членаў сям’і ў ёй было куды больш. Знак Жыцця вышывалі з малітвамі, просьбамі да Бога пра здароўе хворага. А яшчэ — калі ў жанчыны не атрымлівалася зацяжарыць. Увогуле, гэты сімвал лічыўся адным з самых моцных, цудадзейных. Таму вышываўся ў кожным доме, у кожнай сям’і.

Малюнак голуба з галубкай — гэта, вядома, пра каханне. Але выяўлялі птушак у арнаменце таксама па-рознаму. Калі абедзве былі павернутыя ў адзін бок, быццам ішлі адна за другой, — значыць, каханне толькі нараджаецца. Глядзяць адзін на аднаго — каханне ў самым росквіце. Часам паміж галубамі можна бачыць Папараць-кветку — сімвал выканання запаветных жаданняў. Калі птушкі глядзяць у розныя бакі — значыць, каханне ў іх без узаемнасці.

Асобна хочацца расказаць пра дыван-радавод, які я дэталёва, з вялікай цікавасцю разглядала ў кнізе Міхаіла Кацара «Беларускі арнамент». З выгляду на чорна-белай фатаграфіі — трохі мудрагелістая карцінка з сіметрычным узорам. А калі прачытала падрабязнае апісанне аўтарам кожнага вытканага элемента, то здзівілася: колькі любові, клопату і ўвагі адзін да аднаго праяўлялі нашы продкі! У цэнтры дывана (быў вытканы ў Гродне ў 1936 годзе) — магутны ствол, які пазначае род, з галінкамі. На кожнай з іх — па два маленькія дрэўцы: гэта бацькава і матчына лініі. На кожным дрэве — па шэсць бутонаў, якія складаюцца з чатырох матываў — сімвала сям’і. Пучкі роўных ліній, што наўскос адыходзяць ад магутнага ствала — сімвалізуюць малітвы і просьбы духам памерлых сваякоў пра тое, каб ім шчасціла ў іншым свеце. Птушачкі накшталт пеўнікаў і галубкоў пазначаюць ахвяраванне, якое прыносяць жывыя родзічы як памяць аб памерлых — тым родзічам, што цяпер у іншасвеце. Дзе-нідзе можна заўважыць маленькія разеткі рознай формы і памеру — гэта просьба маці, скіраваная ў іншасвет, пра вечнае шчасце памерлым дзецям. Так што ў рукатворы сканцэнтравана цэлая жыццёвая паэма пра Вечнасць і неўміручасць роду і сям’і! «Гэты дыван, — піша Міхаіл Кацар, — напамін нам усім: будзем берагчы род і сям’ю, — будзем несмяротныя».

Магія для шчасця

«Чытаць» узоры з арнаментаў цікава і не так проста, як можа спачатку падацца. Бо майстрыха, ствараючы тканы ці вышываны твор паводле нейкага ўзору, дадавала ў яго нешта сваё, прыдумляла ўласныя элементы арнаменту. І атрымлівалася, што, нягледзячы на вонкава падобныя фігуры, у кожнай магло быць сваё адметнае значэнне. Для прыкладу возьмем сімвал Зоркі. Калі яна апраўленая пышным вянком і кветкавай гірляндай — гэта вобраз Маці. Звычайнага чалавека пазначае такая ж зорка, але з іншым абрамленнем: больш бедным, якое складаецца з простых сіметрычных шыўкоў. Бог Спарыш, які адказвае за ўрадлівасць, маляваўся ў выглядзе разеткі, вонкава таксама падобнай да Зоркі, якая складалася з чатырох жытніх каласкоў. Вядома, вышытыя на палатне сімвалы — вельмі схематычныя, і трэба яшчэ здагадацца, што маецца на ўвазе пад маленькімі рысачкамі: пшанічны каласок ці тыя ж сонечныя прамяні… Таму трактоўкі арнаменту як у даследчыкаў, так і ў інтэрнэце — розныя. Гэта як разглядаць карціну ў стылі, напрыклад, кубізму: у яе ёсць назва, але ж кожны бачыць, разумее мастацкае пасланне па-свойму.

Можна ўявіць сабе, як майстрыха, перад тым як распачаць працу, грунтоўна прадумвала сюжэт, кампазіцыю, каларыт будучага тварэння. Дарэчы, асноўны колер арнаменту, вышытага на белым фоне — чырвоны. Ён увасабляў Сонца, Кроў як сімвал жыцця. Пазней дадаўся чорны, але толькі каб адцяніць, падкрэсліць чырвоны. Таксама выкарыстоўваліся і сінія, жоўтыя колеры.

Пра што ж марыла жанчына? Пра каханне, вядома, шчаслівае замужжа, пра дзетак. Пра тое і «прасілі» яе рукі, вышываючы своеасаблівую «малітву» Богу. На белай тканіне з’яўляліся галубкі, кветкі, васьміканцовая зорка — сімвал мужа. Зразумела, што такая рэч — ручнік або покрыва, а можа і кашуля будучаму мужу, — «зараджаліся» ад майстрыхі моцнай энергетыкай, якая складалася з вялікага жадання і веры ў тое, што ўсё збудзецца. Мне здаецца, гэта і ёсць тая «магія», у якую верылі, якой валодалі нашы продкі. Бо думка матэрыяльная, яна мае свой «зарад» — гэта ўжо даказана навукоўцамі эксперыментальным шляхам. Не так даўно чытала пра новыя даследаванні, якія праводзіліся з удзелам чалавека. Яго прасілі падумаць пра кагосьці, а потым фіксавалі на звышадчувальных прыборах, як ад чалавека аддзяляўся вобраз таго, пра каго ён думае. І чым больш паддоследны канцэнтраваўся на тым вобразе, тым большым у памерах станавіўся яго фантом. Вось так яны і генеруюцца ў прасторы — нашы пазітыўныя і негатыўныя думкі… Прашчуры, ведуны (а вядун — ад слова «ведаць») спрадвеку пра тыя патаемныя сілы ведалі. І перадалі жыццесцвярджальнае веданне нам, нашчадкам: праз народныя арнаменты ў тым ліку.

Аліса Гюнгер

Ілюстрацыі symbal.by

Загаловак у газеце: Актуальная спадчына

Выбар рэдакцыі

Грамадства

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.

Культура

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».