Да 90-годдзя часопіса «Беларусь. Belarus». Гісторыя не ведае ўмоўнага ладу

Нататкі адказнага сакратара

Што было, тое было

Стварэнне часопіса прыйшлося, як заўважыў у сваім віншаванні да 70‑гадовага юбілею выдання народны пісьменнік Беларусі Іван Шамякін, «на няшчасныя і шчаслівыя часы жыцця, барацьбы і стваральнай працы беларускага народа». Тады часопіс выходзіў пад адпаведнай рэвалюцыйнай пары назвай «Чырвоная Беларусь». А рэдакцыя размяшчалася ў Мінску, па вуліцы Савецкай, 63. Да пачатку Вялікай Айчыннай вайны свет пабачылі ўсяго 79 нумароў часопіса. З 1933 года ў сілу розных гістарычных прычын адзінаццаць гадоў ён не выдаваўся. І выйшаў, адроджаны, толькі ў 1944‑м у абноўленым фармаце, з новай нумарацыяй пад назвай «Беларусь», калі тэрыторыя Беларусі часткова была яшчэ акупаваная нацыстамі. Толькі ў 1982 годзе найперш намаганнямі тагачаснага галоўнага рэдактара Аляксандра Шабаліна адноўлена была гістарычная справядлівасць. І мы пра той цікавы момант, адзначаючы юбілей, не можам не нагадаць. Цытуем зварот рэдкалегіі часопіса‑2000 да чытачоў:

«Першы публічны акт рэабілітацыі «Чырвонай Беларусі» адбыўся ў 1982 годзе: тады ў 9‑м нумары ў выходных дадзеных замест радка « заснаваны ў 1944 годзе», з’явілася: заснаваны ў 1930 годзе». Менавіта ў 82‑м на падставе матэрыялаў і дакументаў, якія адносяцца да гісторыі нашага выдання, была прынята пастанова ЦК КПБ («Беларусь», 1982, № 9) аб усталяванні даты пачатку выдання часопіса — з часу выхаду першага нумара «Чырвонай Беларусі», гэта значыць са студзеня 1930 года… Але ж агульная нумарацыя заставалася ранейшай… І толькі ў № 1 за 1997 год з’явіўся радок, які ўдакладняў дату заснавання часопіса: выдаецца са студзеня 1930 года…».

Пра тыя цікавыя павароты ў лёсе выдання чытайце ў артыкулах Івана Ждановіча: у № 1 за 2000‑ы (стар. 6) пад назвай «Нованароджаны», а таксама ў № 5–2019 (стар. 46) — «Нашы гады — наша багацце».

Так, нам 90. Многа гэта ці мала, і які гэта ўзрост — кожны ацэньвае па-свойму. Бо калі, як сцвярджаюць эксперты ў прагнозах, на зямлі да 2050‑га будзе жыць больш за 2 мільярды чалавек старэйшых за 60, а стогадовы ўзрост стане нормай, росквітам асобы, то ў дачыненні да выдання 90 — гэта толькі дастойная сталасць. Істотна іншае: якія мы сёння? Як мы, стваральнікі выдання, пазіцыянуем у свеце нашу Беларусь, краіну з багатай гісторыяй, якая здаўна знаходзіцца ў цэнтры Еўропы?

Каб разумець адметнасці станаўлення, нюансы развіцця выдання, мы, вядома ж, углядаемся і ў мінулае: прыгадваем, якім яно было, імкнемся зразумець тых, хто працаваў да нас. Разважаем: як сумясціць лепшыя традыцыі выдання з патрабаваннямі часу, прычым зрабіць тое граматна і прыгожа.

Ніхто не багаты настолькі, каб выкупіць мінулы час, сказаў Оскар Уайльд. Працягваючы яго думку, заўважу: мы не можам падарожнічаць у мінулым. А, як вядома, лагічны розум можа і памыляцца. Мы не настолькі моцныя, каб дасканала зразумець папярэднікаў: у тым часе не жылі. А свае высновы будуем на высновах тых, хто жыў, працаваў, выкладаў факты і сваё бачанне падзей — да нас. Таму недарэчна гучыць сцвярджэнне: маўляў, вось калі б яны рабілі вось так, а не інакш, то і мы б даведаліся больш…

Нашы папярэднікі жылі, працавалі — як умелі, як маглі: і ў 30‑я, і ў 40‑я, і ў 70‑я‑80‑я… Савецкая эпоха — шматмерная эпоха. Што было, тое было. І пра тое можна пачытаць на старонках часопіса. У адным можна не сумнявацца — часопіс рабілі ва ўсе часы, публікаваліся на яго старонках прафесіяналы, якія належалі свайму часу.

Практычна ўсе нумары выдання, пачынаючы з 1930‑га, захоўваюцца ў фондах Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі. У розныя гады яно выходзіла рознымі накладамі. Да прыкладу, у № 7 за 1931 год наклад быў паказаны ўпершыню: 10 000 асобнікаў. Прыгадваецца нам, як Аляксандр Шабалін, галоўны рэдактар «Беларусі» ў 1978–2002 гадах, светлая памяць яму, з захапленнем казаў пра запатрабаванасць часопіса на прасторах былога Савецкага Саюза. Мне не забыць яго эмоцый, калі ён прыводзіў прыклады: толькі ўявіце, які гэта наклад — 30 000 асобнікаў! Так, лічбы зайздросныя ў наш інтэрнэт-час… Дарэчы, гэта менавіта шэф наш, Аляксандр Андрэевіч, вельмі любіў паўтараць фразу пра гісторыю, якая не ведае ўмоўнага ладу. І загалоўкам да нататкаў аддаем яму даніну вялікай павагі.

Унутраная кухня вачыма відавочцаў

Як мы ведаем з дыялектыкі, у культуры, як і ў іншых сферах жыцця, здараюцца перыяды росквіту і заняпаду. Часопіс «Беларусь» як грамадская, культурная з’ява — не выключэнне ў гэтым працэсе.

Разам з Іванам Ждановічам мы прыйшлі працаваць у рэдакцыю ў вельмі складаны для выдання час. Быў 1996 год. У рэдакцыі заставалася толькі тры вопытныя супрацоўнікі: галоўны рэдактар Аляксандр Шабалін, фотамайстар Віктар Жылін і тэхнічны рэдактар Надзея Багамолава. Па розных прычынах выданне было абясточанае: у штаце — ні намесніка, ні адказнага сакратара, ні журналістаў. Не было карэктара, стыль-рэдактара. А мы якраз увосень шукалі працу, бо каб здзейсніць пешае падарожжа ўздоўж дзяржаўнай мяжы Беларусі «Хаджэнне ў трыдзясятае царства» (красавік-жнівень 1996‑га), звольніліся з рэдакцыі часопіса «Роднае слова». І вось аднойчы тэлефануе мне былы калега па тым жа часопісе паэт Алесь Гібок-Гібкоўскі, кажа: «Вас з Іванам запрашаюць на працу ў часопіс «Беларусь». Я ўжо там працую з лета рэдактарам аддзела».

Так мы апынуліся ў рэдакцыі, што месцілася ў будынку па вуліцы Захарава, 19. Івану прапанавалі пасаду намесніка галоўнага рэдактара, мне — адказнага сакратара: досвед такой працы мы ўжо мелі. Ад гутаркі з Шабаліным у нас засталіся самыя цёплыя ўспаміны. Вядома ж, наш будучы шэф рызыкаваў. Ні ён нас, ні мы яго зусім не ведалі. Помніцца, як Аляксандр Андрэевіч сказаў падчас размовы: «Бяру вас, як катоў у мяшку. Гібкоўскі так вас піярыў, што я здаўся. Але, як гаворыцца, рызыка — справа высакародная. Афармляйцеся». Паціснуў абодвум рукі, і мы 7 кастрычніка выйшлі на працу. Стаяла залатая восень, было цёпла і сонечна. Наш з Іванам прасторны і светлы кабінет выходзіў вокнамі на вуліцу Захарава, непадалёк ад плошчы Перамогі. Пазней прыйшла да нас, у той жа кабінет, Людміла Нікалаева ў якасці майго памочніка. Яна яшчэ і рубрыку вяла: «Утульны дом».

Пасля мы даведаліся, што спадабаліся Шабаліну сваёй захопленасцю чым бы там ні было. Як ён потым нам сказаў: прыцягнула вашая адкрытасць жыццю, бляск у вачах… З часам зразумелі: наша сустрэча з Шабаліным была лёсавызначальнай, як цяпер кажуць, кармічнай. (Абышлі Беларусь па перыметры — цяпер тварыце часопіс «Беларусь» знутры…) За гады працы ў рэдакцыі пад яго кіраўніцтвам шмат чаму навучыліся: мяккасці і ў той жа час патрабавальнасці да падначаленых, уменню цярпліва выслухоўваць супрацоўнікаў, быць прынцыповымі, калі таго патрабуе вытворчы працэс…

Вядома ж, я рызыкавала. Досвед працы ў друкаваных СМІ ў мяне быў зусім невялікі: толькі год да нашага падарожжа я ўпарта ўжывалася ў ролю адказнага сакратара ў часопісе «Роднае слова». Але з часам зразумела: той жорсткі досвед мне здорава спатрэбіўся. Галоўны рэдактар Міхась Шавыркін, светлая і яму памяць, быў уніклівы, патрабавальны, заўважаў нават мізэрныя адступленні ад правілаў, прынятых у працы адказнага. Часам здавалася мне: ой-ё-ёй, не вытрымаю напружання. Ну гэткім прыдзірлівым здаваўся мне галоўрэд! Але маючы байцоўскі характар, усё ж трымалася. Памятаю, як часам кідалася даказваць Міхасю Мікалаевічу, што і тут ён не мае рацыі, і тут… Але ж ён стаяў на сваім. І мне даводзілася выконваць тое, што ён патрабаваў, аж да маленькай коскі ў журналісцкім тэксце, альбо ў праекце загаду па рэдакцыі. А дасведчаныя супрацоўнікі, назіраючы той суровы «курс маладога байца», толькі пасмейваліся, маўляў, ці ўпішацца гэты Казярог, які знае сабе цану, у сузор’е «Роднага слова»… Што і казаць, добрая была школа жыцця.

Але «Роднае слова» пасля «Хаджэння…» засталося ў мінулым. Стыль жа кіраўніцтва Аляксандра Шабаліна быў мяккім, інтэлігентным. Ураджэнец палескай Лоеўшчыны, ён валодаў каштоўнай здольнасцю выслухоўваць твае аргументы, абмяркоўваць прапановы, а таксама падтрымліваць творчую ініцыятыву супрацоўнікаў. Калі з чымсьці не пагаджаўся, то прапаноўваў свае варыянты вырашэння пытання. Ніколі не раздражняўся. Ніводнага разу я не бачыла яго нервовым, нават калі цяжка хварэла ягоная мама. У зносінах з ім як з галоўным рэдактарам ходкі тэзіс «ініцыятыва пакаральная» не працаваў. Мы адчувалі сябе свабодна ў добразычлівай атмасферы рэдакцыі: на планёрках і лятучках, калі абмяркоўваўся план чарговага нумара, і калі задумваліся смелыя праекты вокладак. Да прыкладу, на чацвёртай старонцы выйшла неяк фота Дзеда Мароза — без галаўнога ўбора, на ровары.. У ролі Дзеда выступіў — з чыста паголенай галавой — артыст ТЮГа і пісьменнік Анатоль Жук. На адной з першых старонак вокладкі быў прадстаўлены на фота ўсмешлівы Прэзідэнт у клятчатай кашулі: што называецца, у фармаце «без гальштука». У тым часе такое рашэнне магло здацца вельмі адважным. А яшчэ мы з Іванам апублікавалі ў выданні вялікі цыкл матэрыялаў пад рубрыкай «Хрысціянству — 2000». Гэта быў перыяд, калі маладая незалежная Беларусь апраўлялася ад атэістычнай спадчыны. А наколькі нефармальнымі, нечаканымі былі віншаванні да 70‑годдзя часопіса «З барадой» — ад вядомых дзеячаў беларускай культуры і нават Мітрапаліта Філарэта!

Што яшчэ згадваецца з творчых знаходак калег? Аляксандр Андрэевіч неяк напісаў невялічкае эсэ «Апошні абзац». Расказаў адзін з эпізодаў яго працы з першым сакратаром ЦК кампартыі Беларусі Пятром Машэравым. Надзвычай тонка змог перадаць нюансы працы чыноўніка дзяржслужбы такога высокага ўзроўню. Цікавых, неардынарных суразмоўцаў знаходзіў журналіст Уладзімір Панада, спец у эканоміцы. А Іосіф Калюта з Віктарам Жыліным прывозілі з камандзіровак выдатныя фотарэпартажы, якія адлюстроўвалі жыццё беларускай глыбінкі. Здзіўляў размахам мыслення і аналітызму Алесь Гібок-Гібкоўскі ў цыкле артыкулаў «Анатомія жыцця». Ганарыліся мы і супрацай з пісьменнікам Янкам Сіпаковым, вялікім працаўніком. У той час надавалася вялікая ўвага літаратурным праектам: публікаваліся апавяданні, вершы пачаткоўцаў і дасведчаных аўтараў. Пазней, калі калектыў сфарміраваўся, набраў моцы, у яго ўлілася паэтка Валянціна Паліканіна. Яна фактычна толькі ў часопісе пачала асвойваць журналісцкае рамяство і дабілася поспехаў на гэтай ніве.

Ну, і мы самі не адставалі. Актыўна пісалі фактычна ў кожны нумар. Я вельмі любіла сваю рубрыку «Момант шчырасці» — «выбраныя месцы» з гутарак з выдатнымі асобамі краіны. Рабілі (як і цяпер бывае) сумесна з Іванам інтэрв’ю з віп-персонамі, пісалі і нарысы, рэпартажы. Іван, які навучаўся журналістыцы ў Піцерскім універсітэце, папрацаваў у розных СМІ, моцны ў любым жанры. І заўсёды можа даць мне, філолагу па адукацыі, з досведам у тэатразнаўстве, добрыя парады. І я, дарэчы, да іх прыслухоўваюся. Часам і дыскутавала. Памятаю, ён крыху скептычна паставіўся да маёй ініцыятывы: хутка зрабіць рэпартаж з Акадэміі навук з нагоды яе юбілею. Вось, думала я, падахвоцілася ж сама на планёрцы! А Іван папярэджваў: гэта наўрад ці будзе пад сілу табе, гэта азы журналістыкі, якіх ты не ведаеш. Але я той рэпартаж зрабіла! І паказала адразу Шабаліну. То як жа ганарылася тым, што ён мяне пахваліў, не зрабіў нават ніводнай заўвагі! З пераможным выглядам пасля зайшла ў наш кабінет, маўляў, вось табе, Іван, атрымай і распішыся: тваё нявер’е ў мае здольнасці пацярпела фіяска. Так паступова адладжваўся і наш з ім творчы тандэм. Не без шурпатасцяў, зразумела. Я часам магла ўлезці ў яго дыялог з журналістамі, тэксты якіх Іван рэдагаваў. У адным жа кабінеце сядзіш, многае чуеш. А ўсе ж — асобы: кожны таленавіты, а тут яго правяць. Крыўдна ж людзям! Іван мог і патрэбных слоў адразу не знайсці, каб не закрануць пачуцці малодшага па статусе калегі. Часам я змякчала заўвагі Івана, часам магла не зразумець і ўставіць свае недарэчныя «пяць капеек». Ён, вядома ж, бываў тым незадаволены. І мой аргумент, што мы павінны ў калектыве падтрымліваць добразычлівую атмасферу, у той «гарачы» момант, калі гаворка ішла аб прафесіяналізме, Івана не пераконваў. Але, у рэшце рэшт, мы дамаўляліся. Тым і было цікава. І цяпер мы дыскутуем, калі працуем сумесна. Іван, хоць і галоўны рэдактар газеты «Голас Радзімы», але ў часопіс, бывае, рыхтуем разам нейкія інтэрв’ю, іншыя матэрыялы. Наш творчы тандэм пашырыўся да тандэму двух выданняў: часопіса і газеты, у якой таксама юбілей — 65 гадоў з дня заснавання.

Так, кожнага супрацоўніка ў рэдакцыі мы стараліся заўважыць, адзначыць. Таму ў юбілейным нумары за студзень 2000‑га крэатыўна прадставілі ва «Утульным доме» абсалютна ўсіх калег — з іх любімымі кулінарнымі рэцэптамі. Праявілася і мастачка Алена Вашчанка: прыўнесла ў фотаздымкі Віктара Жыліна навагодні антураж. Памятаем і спагадлівасць, і прафесіяналізм тэхслужбаў рэдакцыі: акуратную наборшчыцу Алену Кахноўскую, з’едліва-скрупулёзную Валянціну Самарыну (стылістка, чытала рускамоўную версію выдання), а таксама моцнага карэктара беларускай версіі Зінаіду Надумовіч. І найстарэйшага дасведчанага тэхрэда Надзею Багамолаву з яе памочніцай і кур’ерам Марыяй Пальчык нам не забыць.

Не ўсё адразу гарманічна склалася ў выбудоўванні маіх узаемаадносін з тэхнічнай службай, якая мне падпарадкоўвалася. Заўважала: часам распараджэнні мае ігнаруюцца, ці ўспрымаюцца паблажліва, маўляў, маладая, у прафесіі зялёная… І я рашылася! Сабрала ўсіх супрацоўнікаў і паважліва, але жорстка пазначыла межы дазволенага. У такіх выпадках кажуць: паказала, хто ў доме гаспадар. І, о цуд! Мяне пачалі паважаць. Шабалін ухваліў такія дзеянні. Прызнаюся, і самой мне спадабалася, як склаўся мой дыялог з супрацоўнікамі. Кожны з іх зразумеў, як сапраўды патрэбная на працы, дзе мы праводзім значную частку жыцця, спрыяльная, добразычлівая атмасфера. Мой аргумент «мы робім агульную справу, мы — каманда» — спрацаваў.

Праца адказнага сакратара мне па душы і сёння. Гэта маё, як кажуць. Спачатку няма нічога. Потым услухоўваешся ў інфармацыйны фон часу, у прапановы калег — і заказваеш адпаведныя тэксты, паралельна плануецца нумар. Раней у нас было прынята на лятучцы з галоўрэдактарам і ўсімі супрацоўнікамі план абмярковаць, улічваць прапановы. Наступны этап быў: тэксты рыхтуюцца, рэдагуцца на ўзроўні намесніка рэдактара, потым іх чытае карэктар, стыльрэдактар… Дарэчы, калі ў 2002‑м Аляксандр Шабалін падаў у адстаўку, а Іван у хуткім часе таксама сышоў з рэдакцыі (вырашалася пытанне, хто будзе заснавальнікам выдання), даводзілася і мне пару гадоў рэдагаваць аўтарскія тэксты. На ўласнай шкуры, як кажуць, адчула, як цяжка не пакрыўдзіць аўтара артыкула сваімі праўкамі. І больш зразумела Івана.

Асабліва прыемны для мяне ў працы адказнага момант выбудоўвання нумара, так званая рэжысура, калі казаць мовай тэатра. Вось перада мной «вычышчаныя» тэксты. І я пачынаю іх тасаваць, нібы калоду карт. Паступова яны кладуцца ў патрэбным парадку. Блок — на тэму палітыкі, следам ідзе эканоміка, далей — тэматыка сацыяльная… І так далей да культуры… І вось ён, будучы нумар, як на далоні. Можна ўздыхнуць. А далей — вёрстка. Ты ўжо кантактуеш з вярстальшчыкамі, ідзе падбор ілюстрацый… І так штомесяц. Люблю таксама і той момант, калі ў руках ужо сігнальны асобнік часопіса. Пахне друкарская фарба, прыемна гартаць старонкі. Крыху хвалюешся заўсёды: ці ўсё атрымалася па фарбах… Гэта ж вынік і маёй працы.

Нядоўгі час, каля двух гадоў, працавала я з галоўным рэдактарам — пісьменнікам Алесем Жуком. Гэта быў прафесіянал, які даваў мне поўную свабоду дзеянняў, разумеючы, што ў працы з Аляксандрам Шабаліным я цалкам асвоіла «адказнасакратарскае мастацтва».

У снежні 2004‑га часопіс «Беларусь» увайшоў у склад медыяхолдынга «Советская Белоруссия» (цяпер Выдавецкі дом «Беларусь сегодня»), які тады ўзначальваў галоўны рэдактар Павел Якубовіч. Мы, арыентуючыся і на замежнага чытача, цалкам адмовіліся ад літаратурных тэкстаў, у тым ліку ад паэзіі. Узначаліў часопіс Віктар Харкоў, які зарэкамендаваў сябе ў «СБ» як галоўны рэдактар газеты «The Mіnsk Tіmes». Тое была ў гісторыі выдання асобная старонка. У ліпені 2018‑га выданні «Беларусь. Belarus» і «Голас Радзімы» перавялі пад дах Выдавецкага дом «Звязда», які ўзначальвае дырэктар-галоўны рэдактар Павел Сухарукаў. Так, у творчым тандэме з газетай і працуем, паядноўваючы, калі патрэбна, сілы супрацоўнікаў. Зусім невялікім калектывам прадаўжаем рабіць наш часопіс у фармаце, які адпавядае патрабаванням часу. Да прыкладу, наш карэктар і мая памочніца Аліса Гюнгер чытае, акрамя часопіса, і газету. А таксама піша тэксты. Любоў Малышава, вярстальшчык і дызайнер «ГР», дапамагае ў вёрстцы часопіса, як і Таццяна Старажэнка ў вёрстцы газеты… Іншы раз Іван Ждановіч прачытвае карэктуру часопіса.

Калі паядноўваюцца высокая мэта і твае здольнасці, то ты — у руху, ты — на шляху самаўдасканалення. І няважна, колькі нам гадоў. Бо мэта наша — рабіць сучасны прадукт. Якасны! І мы яго робім. Як адказны сакратар я імкнуся глядзець на нумар, які вярстаецца, вачыма чытача. Уяўляю сябе на яго месцы: вось бяру нумар у рукі… Ці адчуваю пры тым эмацыйную радасць? Вядома, што, перш за ўсё, мы візуальна рэагуем на вокладку, ілюстрацыі, а потым пачынаем учытвацца ў тэксты, калі нас нешта зачэпіць.

Нашае выданне — гэта і наш стыль жыцця ў прафесіі, і ўнікальная магчымасць расказваць, як развіваецца незалежная Беларусь. Гэта і адлюстраванне сённяшняй беларускай ментальнасці. Гісторыя часопіса «Беларусь. Belarus» прадаўжаецца. І тыя, хто прыйдзе пасля нас, таксама, пэўна, скажуць, што яна не ведае ўмоўнага ладу. А можа хто і заўважыць: вось няхай бы яны расказвалі пра тое ці тое вось так… Спадзяюся, іх будзе меншасць.

Пажадаем нам усім добрай памяці аб папярэдніках, якія рабілі часопіс. А нам, хто працуе ў ім сёння — крэатыўных ідэй, доўгага жыцця! Бо не сакрэт: з часам, нягледзячы на лідзіруючыя электронныя ўмовы для існавання СМІ, мы з задавальненнем будзем гартаць як часопісы, так і кнігі з газетамі. Ну нездарма ж, расказваюць, у ЗША цяпер у элітных колах лічыцца правілам добрага тону — падарунак у выглядзе кнігі. Не электроннай!

Пра што мы пішам, няма патрэбы пералічваць. Той, хто чытае часопіс, ведае: мы працуем на вынік, які будзе цікавы чытачу. І мясцоваму, і замежнаму. А самі мы — амаль штодня ў творчым працэсе, які ўсім маім калегам падабаецца.

Валянціна Ждановіч

Фота Івана Ждановіча