Дрэвы помняць... А мы?
Некалі я працаваў настаўнікам у 3-й мінскай школе: больш за трыццаць гадоў дзень у дзень, можна сказаць, хадзіў аднымі і тымі ж сцежкамі, да драбніц ведаў іх. І пры гэтым, трапіўшы зноў, ледзьве пазнаў: выраслі новыя гмахі, а любімы сквер стаў зусім невялічкі. Горш за тое, дрэвам, што засталіся, кажуць, таксама пагражае высечка. Для таго каб спыніць яе, адстаяць сквер, мясцовыя жыхары збіраюцца ў суд, пішуць лісты. Я таксама пішу...
Сквер, які раскінуўся на раздарожжы вуліц Дзекабрыстаў і Парашутнай, прыгожы ў любую пару года. Летам ён звініць ад дзіцячых галасоў, маладыя маці гуляюць тут са сваімі дзеткамі. А калі расцвітаюць ліпы, дык здаецца, што з гаючым мядовым водарам, якім напоена ўсё наваколле, можна піць гарбату...
І цяпер ужо мала хто ведае, што перад вайной сотні дрэў тут пасадзілі вучні трэцяй сталічнай школы. Вось гэтую бярозку, магчыма, Леў Гелер, у 1942-м забіты ў Мінскім гета, а прыгажуні-таполі — Ігар Емяльянчык і Станіслаў Шварц. Першы загінуў у партызанскім атрадзе, другі — у Берліне 12 мая 1945 года... Елачка, магчыма, помніць рукі Ботвіча. У 1943-м ён скончыў Тамбоўскае лётнае вучылішча, і амаль тады ж яго самалёт быў збіты ў жорсткім баі за трыццаць кіламетраў ад горада Славянска...
А вось, побач са сцежкай, яшчэ адно адметнае дрэва. Яму, як выглядае, нейкім асколкам знесла вершаліну, з якой потым белымі свечкамі ўзняліся аж тры ствалы... Гэтае дрэва пасадзіў, магчыма, Герой Савецкага Саюза Казімір Шабан. У яго 23 чэрвеня 1943 года на Курскай дузе быў першы бой, а 3 жніўня таго ж 43-га самалёт падбілі... Лётчык пры гэтым змог пасадзіць яго на тэрыторыі, занятай ворагам, і потым прабіцца да сваіх.
Белгарад, Ахтырка, Сумы, Кіеў, Жытомір — гэта этапы яго баявога шляху. Як і Дзень Перамогі ў чэшскім Брно... А загінуў герой падчас вучэбнага палёту 9 ліпеня 1945 года, спрабуючы выратаваць баявы самалёт. Яго імя цяпер носіць трэцяя школа.
...Названыя тут выпускнікі (і, вядома ж,
не названыя) не паспелі пабудаваць дамы, нарадзіць дзяцей. Яны паспелі пасадзіць дрэвы, якія цяпер, пазіраючы на нас, быццам пытаюцца: ці помнім мы тых, хто загінуў?
Аляксандр Вашчанка, г. Мінск.
«Разважанні вакол аднаго магілёўскага дворыка. Карэспандэнт «Звязды» паспрабавала разабрацца, ад каго залежыць утульнасць нашых прыдамавых тэрыторый і чаму жыхары незадаволены дзеяннямі камунальнікаў».
Падставай для артыкула, змешчанага пад такім загалоўкам («Звязда», 28.12.19), паслужыў зварот у магілёўскі карпункт спадара Юрыя Сязёміна, які роўна год (як прызнаваўся) знаходзіцца ў стане перманентнай вайны з родным ЖЭУ № 12 за дрэвы, што пасля абрэзкі ператвараюцца ў слупы, за перанесеную ў нязручнае месца кантэйнерную пляцоўку для смецця, за сцежкі, за месца для выгулу сабак...
Карэспандэнт газеты на месцы, што называецца, ацаніла і перамогі, і паразы на гэтай «вайне», вынікам чаго стаў названы артыкул.
Пасля яго публікацыі ў рэдакцыю паступіў яшчэ адзін зварот спадара Юрыя Сязёміна.
«Не магу не падзякаваць газеце, і асабліва карэспандэнту Нэллі Зігулі, — піша ён, — за надрукаваны крытычны матэрыял. Галоснасць за кароткі час дапамагла камунальным арганізацыям пераасэнсаваць сваё стаўленне да ўзнятых праблем. На тыя ж звароты, што вельмі радуе, сталі прыходзіць зусім іншыя адказы: прызнаюцца памылкі, прымаюцца меры, прыносяцца прабачэнні і падзякі за маю актыўную пазіцыю. Атрымліваецца, што ўсё не так безнадзейна, як думалася раней, калі чытаў бюракратычныя адпіскі...»
У гэтым клубку камунальных праблем, дадае спадар Сязёмін, да канца яшчэ вырашаныя не ўсе, але, на яго думку, яму ўдасца гэта зрабіць (аднавіць каля дома тую ж кантэйнерную пляцоўку) з дапамогай дэпутацкага корпуса, зваротаў у Міністэрства ЖКГ.
«...Я не з баязлівага дзясятка, — прызнаецца заяўнік, — не магу мірыцца з самавольствам, адкуль бы яно ні зыходзіла. А справядлівасць і свае правы ў любыя часы і пры любой уладзе даводзіцца адстойваць — на сподачку яшчэ ніхто нічога не прынёс і не прынясе».
...Неяк прачытаў у «Звяздзе» артыкул «Мільёны непачутых гісторый» і вырашыў падзяліцца сваёй, бо з усіх тых хлапцоў, з якімі рос, застаўся я адзін. Яны рана пайшлі на той свет, што не дзіва: на долю нашага пакалення
выпала столькі...
Успамінаць гэта страшна, але ж моладзь павінна ведаць, праз што мы прайшлі.
Памятаю сам пачатак вайны. Мне было сем гадоў. Малы, цікаўны, я назіраў за калонамі невядомых машын... І раптам адна з іх скіравала проста на мяне... Я сігануў за бярозу, а немцы зарагаталі.
Праз два-тры месяцы я ўбачыў, як яны вялі групу палонных салдат. Тыя, галодныя, на хаду рвалі буракі і тут жа, сырымі, грызлі іх. Мне шкада было людзей, я кінуўся ў хату, узяў хлеба, каб некаму перадаць. Але маці стрымала мяне — пабаялася, што за гэты ўчынак немцы могуць забіць.
Фашысты ды іх памагатыя і сапраўды гаспадарылі на торфаарцелі, на станцыі Міханавічы, ахоўвалі аэрадром Мачулішчы. А ў лясах ужо з'явіліся партызаны. Яны сталі наведвацца ў наш Кайкаўскі пасёлак, бліжэйшыя да лесу 13 хат, дзе бралі хлеб, што пяклі для іх мая бабуля і цётка (іх абедзвюх потым расстраляюць).
З такімі вось бездапаможнымі людзьмі немцы былі смелыя, а партызан баяліся і, калі з імі пачыналася перастрэлка, у лес не ішлі, — з кулямётаў страчылі па вокнах хат. Нам, малым, мама загадвала тады падаць на падлогу.
А неяк раніцай ворагі ўварваліся да нас у хату і перавярнулі ўсё. Яны шукалі зброю нават у бочцы з агуркамі. Потым людзей пачалі зганяць на ток, але жанчыны не разгубіліся, узнялі сапраўдны лямант, сталі «скардзіцца», што з лесу наведваюцца партызаны — ім жыцця не даюць... Тым разам немцы нікога не забілі.
Калі ж сіламі мсціўцаў была падарвана вадакачка, знішчаны эшалон з боепрыпасамі, адбыліся выбухі на чыгунцы, літасці ад фашыстаў ужо не стала. Яны знішчалі сем'і, з якіх нехта быў у партызанах. Яўгенію Суржыц (у яе ваявалі два сыны) жывую ўкінулі ў студню, расстралялі дзвюх малых сястрычак.
А дату 28 жніўня мы запомнілі на ўсё жыццё. Маці ў той дзень пайшла на жніво, мы, пяцёра дзяцей, засталіся дома. Старэйшая сястра (ёй было адзінаццаць) карміла малодшых на кухні. І тут — моцны гул самалёта, страшэнны выбух і... вялізная дзірка ў сцяне.
Я выскачыў на ганак і ўбачыў, што на мяне ляціць самалёт, страляе — наша хата пачынае дыміцца, гарэць...
Пакуль маці прыбегла з поля, у нас нічога не засталося, і я пасля моцна шкадаваў, што мяне аглушыла выбухам. Калі б не, я таксама змог бы некага вынесці (брацікаў ратавала сястра), ці выратаваць хоць нешта з дабра...
Аднак галоўнае, што выжылі самі. Мама потым сказала, каб мы гэты дзень ніколі не забывалі, бо калі б тая бомба ўпала на некалькі сантыметраў бліжэй, ад нас нічога не засталося б, а так... Мы нават жартавалі, што нямецкаму лётчыку, які крыху прамахнуўся, трэба свечку паставіць.
Яшчэ я бачыў, як немцы расстралялі з аўтаматаў чатырох партызан. Пасля вайны разам з дырэктарам школы мы перапахавалі іх у брацкую магілу побач з 69 іншымі змагарамі.
А наогул за гады вайны ў Кайкаўскім сельсавеце (гэта тэрыторыя трох вёсак) загінула 288 чалавек.
...Помню, вядома ж, і наступленне нашай арміі. Тады салдаты далі мне два брыкецікі гароху, каб маці зварыла супу. Я, шчаслівы, схаваў іх за пазуху, каб ніхто не ўбачыў і не адабраў, але быў такі галодны, што не вытрымаў і адзін брыкецік па дарозе з'еў.
Цяпер не верыцца: на ежу кідаўся, не раўнуючы як галодны сабака. Здаралася, нехта дасць крыху мукі, мама зварыць зацірку. Якое ж гэта свята! Ды што там — галодныя, разутыя і раздзетыя — мы рады былі кожнай бульбіне, пры гэтым, калі прасіў дапамогі нехта з бежанцаў ці пагарэльцаў, маці старалася не адмовіць — дзялілася апошнім...
Першы час пасля пажару (усе нашы пабудовы згарэлі) мы жылі ў калгасным гусятніку, ад холаду хаваліся ў салому.
Потым сям'я Пукальчыкаў уступіла нам маленькі пакойчык. У ім быў ложак, і мы, усе пяцёра дзяцей, клаліся на яго ўпоперак і спалі, хоць які там сон, калі ногі звісаюць долу?
Трохі пазней нам дазволілі заняць аварыйную хату. Страха ў ёй была дзіравая, і, калі ішоў дождж, у нас не хапала посуду, каб збіраць ваду... Нарэшце мы ўзялі крэдыт на будаўніцтва хаты на 10 гадоў. Але чым яго аддаваць, калі ў калгасе за працу амаль нічога не плацілі? Помню, мы ўчатырох (тата-інвалід, мама і я з сястрой) за год атрымалі 40 кілаграмаў жыта. Калі падзяліць іх на ўсю сям'ю, атрымаецца на дзень на чалавека 16 грамаў. Усю бульбу, што вырошчвалі, і тытунь-самасад даводзілася прадаваць. Летам, і таксама на продаж, мы збіралі ягады і грыбы. Іх насілі на кірмаш. Самі жылі на галодным пайку: хлеба мама давала па тоненькай лустачцы...
І ў школу я пайшоў сапраўдным пудзілам — ва ўсім чужым, выпадковым. Нехта аддаў цыганскія жаночыя боцікі... Ды яшчэ і на абцасах. Я насіў, хоць дзяўчынкі з мяне і смяяліся. А пасля мне зрабілі «абноўку»: да старых выкінутых ботаў прыладзілі падэшву з дрэва. Хадзіць у такім абутку было цяжка, затое на сажалцы я адрываўся — абганяў нават тых, хто быў на каньках.
Вось такое ў мяне было маленства, такое жыццё. Яго трэба помніць.
Антон Ліпніцкі, г. Мінск.
Не верыцца, але ж былі часы, калі ў нас ці не ўсё куплялася па талонах, купонах і вялікім блаце, калі народ запасаўся, хто чым мог.
Дык вось зайшоў я неяк дамоў да свайго калегі.
Бачу — у яго ў калідоры нейкі мяшок стаіць.
— Пашчасціла: мех цукру набыў, — адпіхнуўшы нагой ката, пацешыўся гаспадар. — Цяпер надоўга хопіць...
А потым яшчэ і дадаў, што яго сусед купіў быў грэчкі — таксама з мяшок. Праз нейкі час хацеў кашы зварыць, а ў крупах — нейкая трасца завялася... Прыйшлося сваякам-вяскоўцам прадаць: хоць куры з'елі.
— А цукар жа пастаіць? — спытаў у мяне калега. — З ім жа нічога не зробіцца?
— Ну вядома ж, — запэўніў я ды...
Недзе праз месяц яшчэ раз завітаў у кватэру і мяшка ў калідоры ўжо не ўбачыў.
— Дзе дзеўся? — спытаў у калегі.
Той хіба ўздыхнуў:
— Помніш майго ката? Ён нездарма тут круціўся. Мы на гарачым яго злавілі: ён, шэльма, мех памячаў, прычым пастаянна... Жонка сказала, што цукар трэба выкінуць (хоць варта было б ката!). А я — не паверыш — не змог: завёз на лецішча. Можа, хоць на віно скарыстаю?
...Спіртное ў тыя «шчаслівыя» часы я купляў на ўсе талоны, хоць сам і не піў... Дамашняе віно з той пары не п'ю і пагатоў!
Яўген Шастакоў, г. Гомель.
Пошту чытала Валянціна ДОЎНАР
А разам з імі навучанне, сацпакет і нават жыллё.
Беларусь — адзін з сусветных лідараў у галіне здабычы і глыбокай перапрацоўкі торфу.
«Мы зацікаўлены, каб да нас прыязджалі».
