Вы тут

Мікалай Пінігін: Каб ведаў як, сам напісаў бы класную сучасную п'есу


На рахунку рэжысёра і мастацкага кіраўніка Купалаўскага тэатра Мікалая Пінігіна больш за семдзесят спектакляў, і па некаторыя з іх хоць зараз ідзі на вуліцу Энгельса. Хоць, канешне, набыць білет будзе не так проста: Нацыянальны акадэмічны тэатр імя Янкі Купалы, які іграе свой соты сезон, з'яўляецца сёння адным з самых папулярных тэатраў краіны і залу на свае пастаноўкі запаўняе ўмомант. Не так даўно на гэтай сцэне прадставілі абяцаную спадаром Пінігіным прэм'еру «Караля Ліра», пра якую ўсё яшчэ гамоняць у культурным асяродку.

Наперадзе выкананне іншых абяцанняў — публіка чакае пастаноўку шматпакутнай п'есы Янкі Купалы «Тутэйшыя», якая трыццаць гадоў таму, пасля доўгай забароны ўвасобленая Мікалаем Пінігіным у Купалаўскім, у пэўным сэнсе сімвалізавала пачатак новай эпохі. У час, калі тэатр не грыміць прэм'ерамі, а рыхтуецца да будучых, мы сустрэліся з рэжысёрам і пагутарылі пра сучасныя праблемы на сцэне тэатра, беларускую мову і, канешне, «Тутэйшых».


— Спадар Мікалай, паводле вашых слоў, «тэатр павінен разбірацца ў нацыянальных праблемах». Ці ставіць сучасны беларускі тэатр перад сабой такую задачу?

— Свядомасць рэжысёра ці мастацкага кіраўніка падказвае, што рабіць. У мяне асабіста і ў Купалаўскага тэатра, прычым з часоў яго стварэння, такая задача ёсць. Міністэрства культуры рэкамендавала нам трыццаць адсоткаў рэпертуара ставіць па беларускай літаратуры, але гэта нічога не вырашае: людзі і без таго ведаюць, куды ідуць, — кожны вечар на нашай сцэне гучыць беларуская мова, і Купалаўскі ў гэтым сэнсе такі амаль адзіны.

— У рэпертуары Купалаўскага сапраўды не такі вялікі працэнт менавіта сучаснай беларускай драматургіі — як пры гэтым падымаць актуальныя праблемы?

— Беларускія драматургі не пішуць па-беларуску, большасць з іх цікавіць расійскі рынак. Я чытаю амаль усё, што яны ствараюць, але якасць п'есы для мяне важнейшая за тое, хто яе аўтар па пашпарце. Тым не менш на нашай Камернай сцэне ідуць выдатныя спектаклі Рамана Падалякі «Радзіва «Прудок» па кнізе Андруся Горвата і «Першы» ў жанры вербацім, дзе дарослыя ўспамінаюць дзяцінства. Па п'есе Паўла Пражко пастаўлены цудоўны «Ураджай»: вельмі сучасная работа, дзе персанажы гугляць, як збіраць яблыкі. Я ж пераставіў усю беларускую класіку, якая толькі ёсць, і, думаю, яна можа адказаць на сучасныя запыты. «Дзве душы» Максіма Гарэцкага: у беларуса дзве існасці — заходняя і ўсходняя, як з гэтым быць. «Пан Тадэвуш» Міцкевіча: твор пачынаецца з радкоў «Lіtwo! Ojczyzno moja!», закранае Вільнюс, Мінск і Вілейку і нагадвае, што мы — ліцвіны.

— А як з нашым парадкам дня звязаны «Кароль Лір»?

— Па-першае, вартасць мае цудоўны пераклад Юркі Гаўрука, які ў 1960-х адказваў у нашым тэатры за літаратурную частку, пры Сталіне адседзеў восем гадоў, а ўрэшце праз забарону вяртацца пераязджаў з месца на месца на расійскай поўначы. Ён выратаваўся тым, што ў 1930-х яго асудзілі раней, чым астатніх, інакш разам з іншымі расстралялі б. Як былі б расстраляныя Колас і Купала, калі б Сталін не сказаў Панамарэнку: «Слухай, ну пакінь каго-небудзь, дай ордэны, дачы, шафёраў, хтосьці павінен застацца».

А потым — сутнасць чалавека не мяняецца стагоддзямі, да таго ж у беларусаў з іншымі народамі заўсёды знойдуцца агульныя праблемы. Геніяльны літоўскі рэжысёр Эймунтас Някрошус толькі аднойчы паставіў спектакль па літоўскай п'есе, усё астатняе — па класіцы, і ў свой час ён быў брэндам нацыі. (Там усё нармальна з самасвядомасцю, гэта ў нас — праблемы.) «Рэвізор» ідзе на трасянцы, а хіба гэта не праблема краіны?

— Сама па сабе трасянка?

— Сама па сабе. Вы думаеце, мы на трасянцы паставілі ад добрага жыцця? Гэта галоўная праблема Беларусі. У мяне толькі Хлестакоў размаўляе на літаратурнай мове, таму што прыехаў са сталіцы, а ў раёне сваёй мовай пагарджаюць: «пачаму», «патаму» і «ашчушчэніе маментнасці». У гэтым адказ на многія надзённыя пытанні.

Мы не ставім нічога такога, што не звязана з сучаснасцю. У Купалаўскага 98 працэнтаў запаўняльнасці залы — у гэтым сэнсе мы найлепшыя, а значыць, цікавыя беларусам. Я вельмі хацеў бы, каб з'явілася класная сучасная п'еса, калі б ведаў як, сам бы яе і напісаў. У цэлым для развіцця нашай драматургіі трэба, каб беларуская мова вывучалася з дзіцячага садка, каб яна стала мовай вуліцы, каб улада зразумела яе каштоўнасць. Тады з'явіцца рынак.

— І пра што б вы напісалі сваю п'есу? На якія запыты часу, на ваш погляд, тэатр яшчэ павінен адказаць?

— Шэкспір казаў, што тэатр павінен трымаць люстэрка перад прыродай. А я дадаў бы — перад грамадствам і Айчынай: мне цікава зразумець народную душу. Трэба казаць пра тое, чым мы адрозніваемся ад суседзяў, таму, напрыклад, у мяне ў «Тутэйшых» галоўны герой — не свядомы беларус Янка Здольнік, а Мікіта Зносак. Беларусы, каб выжыць, мусілі хавацца ў бульбу: калі на тэрыторыі пануе шведская, нямецкая ці руская армія, хіба можна ёй супрацьстаяць? «Ты хто?» — «Тутэйшы», — праблем няма, а калі не да месца назавешся рускім ці палякам — куля. Гэта адначасова і абраза для нацыі, і спосаб выжывання. Канешне, былі і героі — усе памятаюць толькі тры польска-літоўскія паўстанні — Касцюшкі, 1830-га і 1863 года, а іх было дваццаць чатыры, і ўсё гэта рабілі ў тым ліку мы. Але ў цэлым беларусы таму і выжылі, што ўхіляліся ад навалы. Калі я вучыўся ў тэатральна-мастацкім інстытуце, нас адправілі ў Глыбоцкі раён на бульбу. Мы пайшлі на возера, а там сядзіць дзядок, пасе кароў. Мы пытаемся: «Дзед, ці ёсць у возеры рыба?» — «А куды яна падзенецца?» Мы прасядзелі цэлы дзень — ніводнай паклёўкі. Вяртаемся: «Дзед, ты ж казаў, тут рыба ёсць». — «А адкуль жа ёй узяцца?» Вось ключ да беларускай душы: ён не канфліктаваў, урэшце сказаў: ну, відаць, няма — і што мы з ім зробім? Развярнуліся і пайшлі.

Хвалюе мяне і праблема беларускай мовы. Перад Другой сусветнай вайной, як расказвала сяброўка маёй маці, тут былі адны беларускія школы, у вёсках размаўлялі, зразумела, па-беларуску, а ў Мінску 67 працэнтаў насельніцтва складалі яўрэі. Колас і Купала маглі звяртацца толькі да вяскоўцаў, чаму яны стварылі не шляхетны праект, а вясковы. Ён павінен скончыцца, лапці сваё адпрацавалі, прыйшоў час для праекта ВКЛ і Рэчы Паспалітай. У нас вялікая — праўда, знішчаная Расійскай імперыяй — гісторыя, а быць лапцюжнікам нікому не хочацца.

— То-бок, па вялікім рахунку, сённяшні тэатр мусіць раскрыць беларускую сутнасць.

— Канешне! Чаму «Паўлінка» ідзе ў нас 76 гадоў і зала заўсёды поўная — у ёй ёсць душа народа. У савецкія ж часы з афішы прыбралі жанр спектакля — там было напісана «шляхоцкая гісторыя». Гэта п'еса пра шляхту: у бацькі Паўлінкі тры з паловай валокі, то-бок амаль 70 гектараў зямлі. Да таго ж яны ўніяты ці каталікі, гвалтам пераведзеныя ў праваслаўе: «Як паставяць гэты спранжыновы касцёл, то можна будзе спадзявацца і для нашага брата якога-такога палягчэння». Карацей, уся наша гісторыя, свядомасць, ідэнтычнасць і як яны фарміраваліся, нашы героі, ворагі, здраднікі — усё павінна цікавіць тэатр, і тады складзецца вобраз Беларусі.

— У спектаклі «Талерантнасць» па п'есе Ясміны Рэзы вы дадалі сваю канцоўку з даволі празрыстым пасылам, маўляў, праз еўрапейскую талерантнасць іслам запаўняе Еўропу. Вы праўда думаеце, што для Беларусі гэта актуальна?

— Для Беларусі гэта не так актуальна, як для Заходняй Еўропы, але і нас гэта, можа быць, чакае... Я іранізую з талерантнасці, яна дапамагае бясконцаму навязванню чужых каштоўнасцяў тваёй цывілізацыі. У талерантнасці павінна быць мера. Я люблю Парыж, але сёння на яго вуліцах немагчыма знаходзіцца, ёсць цэлыя раёны, куды не ходзяць самі французы, некаторыя з'язджаюць у іншыя гарады, калі маюць магчымасць працаваць дыстанцыйна. Ужо дайграліся, еўрапейская цывілізацыя стаіць пад пагрозай знішчэння, і я не разумею, чаму кіраўнікі заходнееўрапейскіх краін так сябе паводзяць — пакуль іх рэжуць, кажуць: «Заходзьце, калі ласка».

— А беларусаў вы сапраўды лічыце талерантнымі?

— Беларусы талерантныя, таму што яны фарміраваліся менавіта ў дзяржаве, прычым самай магутнай у Еўропе, — законы ВКЛ сёння вывучаюць у еўрапейскіх універсітэтах. У Вітаўта быў вельмі просты парадак — плаці падаткі і жыві як хочаш, стаў хедары, сінагогі ці мячэці. І ён бачыў вынікі, бо дзяржава багацела. Яўрэі называлі Вітаўта літоўскім Кірам па аналогіі з імператарам, які падарыў ім вялікія свабоды. Да вайны, напрыклад, у нас шмат хто дадаткова ведаў ідыш. Тут ніколі не будзе нейкай ваяўнічасці, бо заўсёды было шмат нацыянальнасцяў, моў і рэлігій.

— Калі гаварыць пра беларускую душу, савецкая спадчына, на ваш погляд, — гэта нешта вонкавае ці ўжо яе частка?

— Цяпер ужо частка, але паслухайце — яўрэі сабраліся ў Ізраілі і нават аднавілі мёртвую мову іўрыт. Безумоўна, савок — гэта жудасная рэч. Тры з паловай тысячы населеных пунктаў на тэрыторыі Беларусі былі перайменаваныя на першамайскія, ленінскія і гэтак далей. Я ў свой час ставіў ірландскага драматурга Браяна Фрыла — наш лёс вельмі падобны да ірландскага, — які напісаў геніяльную п'есу пра тое, як англічане мяняюць ірландскія назвы на англійскія, а тыя пачынаюць паўстанне, бо ў гэтых назвах таксама душа народа. «Рэвізор» — гэта ж у тым ліку савецкая гісторыя. У 1960-х сюды прыехаў Хрушчоў і сказаў, што чым хутчэй Беларусь пяройдзе на рускую мову, тым хутчэй пабудуе камунізм. Былы міністр культуры Расіі Уладзімір Мядзінскі неяк выказаўся: «Што гэта тут у вас беларускія шыльды сталі з'яўляцца?» Міністр культуры кажа суверэннай краіне. Так здарылася, што Беларусь не мела сваёй эліты, бо яе пазабівалі на ўсякіх паўстаннях, Віленскі ўніверсітэт быў закрыты па загадзе Мікалая І, потым прыйшлі рэпрэсіі — і з краіны зрабілі краіначку. Давайце хоць бы размаўляць пра гэта. Але працэс ідзе — ці маглі мы ўявіць, што размаўляць на беларускай мове стане модна? Спакваля ўсё вяртаецца, трэба толькі не перашкаджаць працэсу, а дапамагаць, бо мова і культура ў цэлым — гэта нацыянальная бяспека.

— А наколькі, як вам здаецца, сёння магчыма падтрымліваць культуру?

— Усё вельмі проста: павінна быць воля ўлад. У ЗША, між іншым, няма міністэрства культуры, але ёсць закон, згодна з якім тыя, хто падтрымлівае культуру, плацяць меншыя падаткі. Больш за тое, у грамадстве яны становяцца паважанымі персонамі — гэта ў нас культура разумеецца як нешта, што можа быць, а можа не быць, і мецэнаты ведаюць, што іх дапамога ніяк не будзе ацэнена. Каля ўваходу ў Метраполітан-опера ў Нью-Ёрку вісіць вялізны банер, на якім паказваецца, што, умоўна, Ракфелер на спектакль даў столькі, гэты — столькі, а ўнізе — «Вучань сёмага класа Джо даў дзесяць долараў». Разумееце, падтрымліваючы культуру, яны ствараюць дзяржаву, а значыць, насельніцтва не валіць з краіны, а працуе дзеля яе. Мой сябар з Эстоніі кажа, што ў іх кандыдат у прэзідэнты, які не агаворвае, колькі працэнтаў бюджэту ён мяркуе выдзеліць на культуру, не мае шанцаў быць абраным. Маленькая нацыя павінна ўсведамляць, што праз культуру яна жывая. Але ў Брэхта было: «Спачатку хлеб, а маральнасць потым». У гэтым ёсць праўда: спачатку дабрабыт, а потым тэатр.

— У Купалаўскім плануецца чарговая пастаноўка «Тутэйшых». З вашай першай яе пастаноўкі прайшло трыццаць гадоў — ці памянялася за гэты час нешта ў самаўсведамленні беларусаў і ці застаецца Зносак нашым дакладным партрэтам?

— Спектакль упершыню паставілі ў 1926 годзе і адразу знялі — пэўны час Купала ўвогуле не заходзіў у наш тэатр, ён яшчэ не ведаў, што пачынаюцца чысткі, турмы і расстрэлы. На жаль, п'еса актуальная і будзе актуальная яшчэ вельмі доўга, да сусветнага патопу. Бо Беларусь знаходзіцца паміж двума культурнымі полюсамі — візантыйскім і лацінскім, з рознымі рэлігіяй, этыкай і сістэмай паводзін. Таму Мікіта Зносак выжывае, а што яму рабіць?

— То-бок гэта станоўчы персанаж?

— Не, вядома ж, але я разумею гэтага чалавека. У п'есе «Жыццё Галілея» Брэхта ёсць геніяльная рэч: «Няшчасная тая краіна, у якой няма герояў» — «Не! Няшчасная тая краіна, якая мае патрэбу ў героях». Я дзіка не хацеў зноў ставіць «Тутэйшых», мяне амаль што прымусілі гледачы і сябры. Я паставіў гэты спектакль, калі незалежнай Беларусі яшчэ не было, на будынку ЦК насупраць тэатра яшчэ вісеў савецкі сцяг, але мы чакалі, што нешта мусіць змяніцца. Такое ў лёсе рэжысёра здараецца толькі аднойчы, гэта быў не поспех, а штосьці іншае, каб гэта паўтарыць, трэба вярнуцца ў тыя часы: большасць беларусаў не ведала, што такое незалежнасць і навошта яна, і раптам выходзіць забароненая п'еса Купалы. Спектакль ішоў шаснаццаць гадоў, потым яго закрылі, усё ж забараніць п'есу Купалы ў Купалаўскім — гэта моцная гісторыя. Ну што зрабіць. А потым я зразумеў: за трыццаць гадоў вырасла некалькі пакаленняў людзей, якія ніколі не чыталі «Тутэйшых», а ў тэатр, можа, і прыйдуць. І я прымусіў сябе.

— Што адбывалася пасля той прэм'еры? Ці можна апісаць поспех «Тутэйшых» у пачатку 1990-х?

— Гэта немагчыма. Ніл Гілевіч абдымаў мяне і казаў: «Хлопча, ты сам не разумееш, што стварыў». Не таму што я добры, а таму што творцам закрывалі раты, і раптам на сцэне першага тэатра з'яўляецца гэты спектакль. 90-я ніколі не паўтарыць, для мяне гэта былі найлепшыя гады. Я ведаю, што новых «Тутэйшых» будуць параўноўваць з тымі, і не на карысць новых, але я да гэтага гатовы.

— Вы расказвалі, што ў пэўны момант адчулі сябе беларусам. А што значыць быць беларусам?

— Я адчуў сябе беларусам падчас работы ў Санкт-Пецярбургу — гэта самы еўрапейскі расійскі горад, і ўсё роўна розніца ў менталітэтах для мяне стала відавочная. Калі я працаваў акцёрам у Рускім тэатры, да мяне прыехаў сябар з Чэлябінска. Ён мне кажа: «Слухай, я вашых людзей не разумею». — Я пытаюся: «А што такое?» — «Еду ў грамадскім транспарце, і ўсе маўчаць». — «А што павінна быць?» — «У нас едзеш: тут цябе паслалі, там некаму далі ў морду». Беларускасць — гэта далікатнасць і паэтычнасць, праўда, савок паўплываў на гэты народ, разбурыў рэлігію, пакінуў вёскі без цэркваў. Раней казалі: «Перад людзьмі будзе сорамна», — а цяпер нікому ні перад кім не сорамна...

Гутарыла Ірэна КАЦЯЛОВІЧ

Фота Таццяны ТКАЧОВАЙ

Выбар рэдакцыі

Культура

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».

Грамадства

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.

Культура

Вольга Здзярская: Для мяне мая прафесія — жыццё

Вольга Здзярская: Для мяне мая прафесія — жыццё

Актрыса НАДТ імя М. Горкага — пра шлях да сцэны і натхненне.

Грамадства

«Любоў — галоўнае, што бацькі павінны даць сваім дзецям»

«Любоў — галоўнае, што бацькі павінны даць сваім дзецям»

Тата і мама — два самыя важныя чалавекі ў жыцці кожнага дзіцяці.