«Забраць каня. Прызначыць адказнага за чаргу». Як і чым партызаны дапамагалі мясцоваму насельніцтву

Агульнавядома, што ў перыяд нараджэння і станаўлення партызанскага руху ў тыле ворага асноўнай крыніцай паступлення зброі і боепрыпасаў станавілася для іх акупаваная тэрыторыя. Зброю збіралі на месцах баёў Чырвонай Арміі і захоплівалі ў праціўніка. Вялікую дапамогу партызанам у гэтым аказвала мясцовае насельніцтва. З пачатку вайны жыхары сельскіх вёсак збіралі зброю і рыштунак па палях, лясах, балотах, хавалі, а затым перадавалі партызанам.

Забеспячэнне партызан харчаваннем, адзеннем, абуткам адбывалася таксама за кошт сялянскіх гаспадарак, якія знаходзіліся ў зоне дзеяння партызанскіх фарміраванняў. Мясцовае насельніцтва аказвала неацэнную дапамогу партызанам, забяспечваючы іх звесткамі аб ахове ваенных аб'ектаў ворага, чыгунак і праходжання па іх эшалонаў. Многія жыхары вёсак з'яўляліся праваднікамі, самі ўдзельнічалі ў чыгуначных дыверсіях. Тысячы савецкіх людзей з уласнай ініцыятывы і па заданні партызан выконвалі не менш небяспечную работу сувязных. На працягу ўсяго перыяду партызанскай барацьбы мясцовае насельніцтва стварала ўсе ўмовы для існавання і баявой дзейнасці вялізнай арміі народных мсціўцаў.

Значна менш вядома пра зваротную сувязь — менавіта пра канкрэтную дапамогу партызан насельніцтву вёсак. І ўсё ж такія звесткі ёсць.

У пачатку красавіка 1944 года ЦК КП(б)Б накіраваў дырэктыву падпольным партыйным органам аб правядзенні вясенняй сяўбы ў тыле ворага і аказанні дапамогі мясцоваму насельніцтву з боку партызан. Раённыя камітэты партыі, у сваю чаргу, разаслалі ўказанні камандаванню партызанскіх брыгад. Чэрвеньскі падпольны райкам, напрыклад, у мэтах аказання практычнай дапамогі насельніцтву ў правядзенні сяўбы замацаваў за партызанскімі брыгадамі населеныя пункты раёна. Так, за партызанскай брыгадай «Разгром» замацоўвалася 50 вёсак, за брыгадай «За Советскую Белоруссию» — 35, за брыгадай імя Шчорса — 59 населеных пунктаў.

Партызаны лічылі сваім абавязкам аддзячыць сялянам за іх штодзённую дапамогу, таму ахвотна адгукнуліся і на справе пачалі дапамагаць сельскім жыхарам. У атрадных майстэрнях рамантаваўся сельгасінвентар, адкрываліся кузні, выдзяляліся коні і асабовы склад для ўзорвання зямель.

Варта адзначыць, што партызаны з уласнай ініцыятывы бралі актыўны ўдзел у пасяўных кампаніях яшчэ ў 1942 і 1943 гадах. Так, у красавіку 1943-га камандаваннем партызанскай брыгады імя Аляксандра Неўскага былой Баранавіцкай вобласці ў сялянскія гаспадаркі было накіравана 6 коней і 10 пудоў збожжа. Дванаццаці партызанскім сем'ям было выдадзена 26 пудоў бульбы. Напярэдадні пасяўной кампаніі 1944 года атрадам імя Каліноўскага вышэйназванай брыгады былі размеркаваны коні для апрацоўкі ўчасткаў у вёсках Зубовічы, Дзевергі, Янцавічы, Замошша, устаноўлена чарговасць, аказана дапамога партызанскім сем'ям насеннем: сям'і партызана Казерскага было выдадзена два пуды ячменю, партызана Матусевіча — чатыры пуды бульбы і пуд ячменю і г. д.

2 мая 1944 года Бярозаўскі падпольны райкам КП(б)Б накіраваў камандзірам партызанскіх брыгад дырэктыву з патрабаваннем прыняць усе меры для правядзення пасяўных работ у сялянскіх гаспадарках раёна, «каб як мага больш засеяць збожжа і бульбы не толькі на ўчастках сялян, але і на палях былых калгасаў». Адначасова камандаванню даручалася аказваць сялянскім гаспадаркам дапамогу насеннем, цяглавай сілай, накіроўваць у вёскі па магчымасці байцоў атрадаў і выстаўляць заслоны для аховы сялян, якія працуюць у полі.

Успамінаючы пра гаспадарчае жыццё ў Клічаўскай партызанскай зоне, былы камандзір 752-га партызанскага атрада Герой Савецкага Саюза Віктар Лівенцаў пісаў у сваёй кнізе «Партызанскі край»: «Праязджаючы па раёне, можна было пабачыць аратых, якія ішлі за плугам, а за плячыма ў іх віселі вінтоўкі, за поясам тырчалі гранаты».

Не менш сур'ёзна рашалася пытанне ўборкі ўраджаю. Неабходна было не проста хутка ўбраць ураджай, але і надзейна схаваць, каб ён не дастаўся праціўніку.

Начальнік штаба Палескага злучэння партызан Г. М. Дарошка восенню 1943 года накіраваў загад камандзіру 132-га партызанскага атрада Рыгору Краўцу аб неабходнасці прыняць экстранныя меры, каб не дапусціць вываз акупантамі ўраджаю з вёсак Сялюцічы, Грабаў, Мяходавічы, Бобрык і іншых Петрыкаўскага раёна, дзе праціўнік канцэнтраваў сілы і транспарт для захопу ўраджаю. Камандзіру атрада прадпісвалася ўсім асабовым складам аказаць дапамогу насельніцтву ва ўборцы ўраджаю, пераканаць насельніцтва і адправіць зжатае жыта і ячмень у лес.

У вёсках Забудзькі і Дойнічаў Бабруйскага раёна паліцаі спрабавалі забраць сабраны ўраджай і вывезці ў свой гарнізон. Даведаўшыся пра гэта, два партызанскія атрады 161-й брыгады імя Катоўскага загадзя занялі выгадную пазіцыю, сустрэлі рабаўнікоў агнём з аўтаматаў і кулямётаў і вымусілі іх уцякаць. Як напісаў пра гэта ў дакладной запісцы камандзір брыгады Андрэй Шашура: «Замест хлеба атрымалі немцы кулі».

Падобныя аперацыі праводзілі партызаны і з мэтай захавання сялянскай жывёлы.

Яшчэ ў красавіку 1942 года буйны атрад гітлераўцаў уварваўся ў вёску Стражы Старадарожскага раёна, дзе забраў 80 галоў жывёлы і абрабаваў насельніцтва. Партызанскі атрад імя Чапаева пад камандаваннем Георгія Сталярова арганізаваў на шляху вяртання рабаўнікоў засаду і раптоўным ударам адбіў усю скаціну і нарабаваную маёмасць, якая была вернута жыхарам вёскі.

28 лістапада 1942 года партызанскі атрад імя Фрунзэ, які дзейнічаў у Слуцкім раёне, правёў аперацыю па разгроме нямецкага гарнізона ў вёсцы Вясея. Падчас бою, якім кіраваў камісар атрада Кузьма Прыгуноў, партызаны захапілі 40 кароў і шмат іншых харчовых тавараў, тым самым забяспечылі сябе прадуктамі харчавання на працяглы перыяд і аказалі дапамогу сялянам і сем'ям партызан, раздаўшы ім 30 кароў.

Партызаны 50-й Жыткавіцкай брыгады, ратуючы мірнае насельніцтва ад выгнання ў Германію, сялілі многія сем'і ў размяшчэнні брыгады, дапамагалі ім будаваць зямлянкі, забяспечвалі прадуктамі харчавання. Як паведамляў у данясенні штабу Палескага партызанскага злучэння камбрыг гэтай брыгады, «насельніцтву, якое ўратавалася ад фашыстаў, раздадзена 150 кароў, захопленых пры разгроме нямецкіх гарнізонаў, больш за 20 тон збожжа і іншых прадуктаў».

У лістападзе 1943 года камандзір атрада «Разгром» Уладзімір Чэрмянёў, даведаўшыся ад сваіх агентаў аб намеры акупантаў правесці аперацыю па адабранні жывёлы ў насельніцтва для адпраўкі ў Германію, своечасова папярэдзіў жыхароў вёсак Трубянок, Прыборы, Паддуб'е Смалявіцкага раёна і з дапамогай асабовага складу атрада арганізаваў выган скаціны з названых вёсак углыб лесу.

Не заставаліся без увагі і асабістыя звароты і просьбы сялян да камандавання партызанскіх фарміраванняў. Так, у ліпені 1943 года на імя камандзіра партызанскага атрада «1 Мая» вышэйзгаданай 50-й Жыткавіцкай брыгады Уладзіміра Дзербана паступіла скарга ад селяніна пасёлка Посталы на аднавяскоўца В. Васілеўскага, які даглядаў партызанскага каня і нікому яго не даваў для апрацоўкі зямлі, «а калі дае, дык патрабуе плату, тую, якой у людзей няма, а таму прашу вас забраць у яго каня і аддаць такім людзям, якія сапраўды будуць ставіцца да гэтага сумленна, па-грамадзянску». Камандзір распарадзіўся: «Забраць каня. Прызначыць адказнага за захаванне чарговасці».

Прадметам асаблівага клопату ў партызан былі дзеці. За гады вайны з партызанскіх аэрадромаў у савецкі тыл былі адпраўлены тысячы дзяцей, якія страцілі бацькоў. Толькі ў горадзе Ардатаў Мардоўскай АССР дзейнічалі тры дзіцячыя дамы, выхаванцамі якіх сталі беларускія дзеці.

Дзеля захавання мірнага насельніцтва ў многіх партызанскіх атрадах ствараліся сямейныя лагеры. Толькі ў адной брыгадзе імя Дзяржынскага Брэсцкай вобласці на 1 студзеня 1944 года дзейнічаў 21 сямейны лагер, які налічваў 426 сем'яў з колькасцю 1044 чалавекі, з іх дзяцей — 501 чалавек.

Камандаванне партызанскіх брыгад, партыйныя і камсамольскія арганізацыі адкрывалі пры сямейных лагерах школы, дзе праводзіліся заняткі з дзецьмі. У брыгадзе імя Свярдлова той жа Брэсцкай вобласці працавала шэсць школ, у якіх навучалася 310 дзяцей. У Акцябрскім раёне былой Палескай вобласці ў розны час дзейнічала восем школ. Настаўнікі падбіраліся ў партызанскіх атрадах, заняткі праводзіліся ў невялікіх прыстасаваных памяшканнях, а вясной і летам пры добрым надвор'і — пад соснамі.

Партызанскія ўрачы і сёстры ратавалі жыцці тысячам мясцовых жыхароў — параненым і хворым, маці і нованароджаным. У найцяжэйшых санітарных умовах, пры адсутнасці самых неабходных медыкаментаў, апаратуры і інструментаў праводзіліся хірургічныя аперацыі, аказвалася розная медыцынская дапамога. Напрыклад, распараджэннем камандавання партызанскага атрада імя Кірава, які дзейнічаў у Драгічынскім раёне, была абсталявана амбулаторыя для медыцынскага абслугоўвання сельскага насельніцтва. Медыцынскі персанал атрада штодзень прымаў да 35 чалавек.

У Расонскім раёне ўрачы брыгады імя Сталіна два разы на тыдзень спецыяльна выязджалі ў населеныя пункты для прыёму хворых, у асаблівых выпадках накіроўвалі іх у брыгадны шпіталь.

Своечасовай мерай па захаванні мірнага насельніцтва з'явіліся дзеянні камандавання Асіповіцкай ваенна-аператыўнай групы, якая прыняла рашэнне абясшкодзіць тэрыторыі вакол вёсак ад авіябомбаў, якія былі скінуты нямецкай авіяцыяй падчас карных экспедыцый супраць партызан і не разарваліся.

Неабходна памятаць і цаніць сапраўды высокі патрыятызм жыхароў вёсак, якія ў той час складалі большую частку насельніцтва нашай рэспублікі. Партызаны гэта адчувалі штодзень і таму, як маглі, стараліся абараніць сваіх кармільцаў ад акупантаў, аказаць ім дапамогу ва ўсіх гаспадарчых работах і ўмацаваць у іх душах веру ў перамогу над фашызмам.

Генадзь БАРКУН, гісторык