Нясвіжскія літаратурныя маршруты

З Міра да Нясвіжа выпраўляемся ў чарговую літаратурна- краязнаўчую вандроўку. Там зусім блізка: кіламетраў 30. У каго пасля знаёмства з палацавым комплексам “Мірскі замак” будзе часу — завітайце і ў Нясвіж. А можна й па цэлым дні правесці ў абодвух знакавых месцах, калі ўсё аглядаць няспешна.

Ужо самі вуліцы Нясвіжа гавораць пра “літаратурны характар” старадаўняга месца. Мяркуйце самі: гарадская тапаніміка звязана тут з імёнамі Янкі Купалы, Якуба Коласа (да вуліц дадаюцца й завулкі, названыя ў гонар народных песняроў Беларусі), Францыска Скарыны й Мікалая Някрасава, Адама Міцкевіча ды Уладзіміра Маякоўскага, Максіма Горкага й Андрэя Макаёнка, Міхаіла Лермантава й Фёдара Дастаеўскага, Максіма Багдановіча. Шкада, праўда, што няма ў горадзе пакуль вуліц Адольфа Янушкевіча й Канстанціна Паўстоўскага. Першы з іх нарадзіўся ў Нясвіжы, а рускі празаік лячыўся ў ваенным шпіталі ў Нясвіжы ў Першую сусветную вайну. Літаратурная тапаніміка Нясвіжа так ці іначай, але ж сведчыць, што горад важны для краязнаўства ў звязку як з беларускай, так і з рускай, польскай літаратурамі.

З ураджэнцаў Нясвіжа — польскі літаратар, а таксама польскі ды расійскі чыноўнік Адам Ржэвускі (1760–1825). Нарадзіўся Адам Станіслававіч у замку як родавым маёнтку свайго дзеда (па маці) Міхала Рыбанькі. Ужо ў 27 гадоў быў амбасадарам у Даніі! Пакінуў пасля сябе творы палітычнага характару. Вядомасць мае яго “Запіска пра цараванне караля Станіслава-Аўгуста”, а таксама “Размовы пра царства мёртвых”, “Заўвагі на польскія законы”. Адам Ржэвускі — аўтар і лірычных вершаў, ён перакладаў элегіі, трагедыі старажытнарымскага пісьменніка Альбія Цібула. Увогуле сям’я Адама — партрэт і часу, і двух стагоддзяў у розных праявах расійска-польскіх дачыненняў. Кацярына Радзівіл, унучка палітыка й пісьменніка, стала вядомай для свайго часу літаратаркай. Гэта пра яе як пра пісьменніцу й вялікую авантурыстку расказаў Валянцін Пікуль у гістарычнай мініяцюры “Дама з Гоцкага альманаха”. Адна дачка Адама Ржэвускага, Эвяліна Канстанцыя Вікторыя, некаторы час была жонкай Анарэ дэ Бальзака. (Першым яе мужам быў Вацлаў Ганскі, таму і ў гісторыю жанчына ўвайшла як Эвяліна Га́нская, народжаная графіня Ржэвуская (па-польску Ewelіna Constancja Vіktorіa Hanska, 1801–1882), польская памешчыца й руская падданая. 14 сакавіка 1850 года Бальзак абвянчаўся з Эвялінай у касцёле св. Барбары ў Бярдзічаве, за 5 месяцаў да свайго скону, і ў той жа дзень Анарэ напісаў блізкаму сябру мадам Карро: “Толькі Вы павінны даведацца ад мяне пра шчаслівую развязку вялікай і дзівоснай драмы сэрца, якая доўжылася шаснаццаць гадоў. Тры дні таму я ажаніўся з адзінай жанчынай, якую кахаў, якую кахаю яшчэ больш, чым раней, і буду кахаць да самай смерці. — Рэд.)

Равеснік Адама Ржэвускага — польскі драматург Міхал Іеранім Бжастоўскі, які нарадзіўся ў Нясвіжы ў 1760 годзе. Маршалак Завілейскага павета (1795), у 1801–1805 гадах ён быў на чале шляхты Віленскай губерні. Удзельнік паўстання Тадэвуша Касцюшкі. Аўтар некалькіх драматычных твораў. Найболей вядомая п’еса — “Рыцары Лебедзя — рыцарская драма ў пяці актах, напісаная арыгінальнымі вершамі”. За дзяржаўную, палітычную дзейнасць адзначаны Мальтыйскім ордэнам, кавалер ордэна Белага Арла.

У Нясвіжы ў дамініканскай школе з 1833 па 1836 год вучыўся пісьменнік Уладзіслаў Сыракомля. Заканчваў вучобу таксама ў дамініканскай школе ўжо ў Наваградку: у 1837‑м. Пра тагачасную адукацыю захавалася цікавае дакументальнае сведчанне творцы: “...Нашых дзядоў сцябалі езуіты, нашых бацькоў хвасталі айцы піяры, і мы паспыталі базыльянскай розгі або дамініканскай дысцыпліны. Але няхай за тыя розгі ўшануюць іх нябёсы! Так, здорава яны лупцавалі, калі было за што, але й любілі яны дзяцей сардэчна й шчыра, старанна іх настаўлялі ў навуцы й веры ды строга сачылі за маральнасцю — шмат каго дала нашаму краю іх уважлівая апека”.

Расказваючы пра польскія літаратурныя адрасы ў Нясвіжы, згадаем імя Юзафа Ігнацыя Крашэўскага: “пружанскі Дзюма” напісаў больш за 600 тамоў раманаў, аповесцяў, гістарычных нарысаў! Крашэўскі спалучаны з горадам, бо напісаў раман “Кароль у Нясвіжы”, прысвечаны, як вядома, канкрэтнаму гістарычнаму эпізоду.

Канешне, калі будзе напісана ёмістая, і не фрагментарная літаратурна-краязнаўчая гісторыя Нясвіжа, то ў тым летапісе будуць згаданы імёны можа сотняў паэтаў, празаікаў, драматургаў. І, пэўна ж, бальшыня старонак аповеду будзе спалучана з Нясвіжскім палацава-замкавым комплексам. У сценах замка ўжо ў XX стагоддзі працаваў савецкі санаторый, у які адпачываць прыязджалі многія пісьменнікі. У часе адпачынку ў санаторыі пайшоў на вечны спачын народны паэт Беларусі Аркадзь Куляшоў. У Нясвіжы працаваў доўгі час — з 1945 па 1978 год — настаўнікам беларускай мовы й літаратуры паэт Паўлюк Прануза. Яго імя носіць сёння Нясвіжская цэнтралізаваная раённая бібліятэка. У мясцовым райкаме камсамола працаваў першым сакратаром напрыканцы 60‑х гадоў пісьменнік Уладзімір Ліпскі. Відаць, першая кніга яго нарысаў — “Райкомаўскія будні” — якраз была з “нясвіжскімі адрасамі”.

Ужо ў блізкім да нас часе шмат зрабіла для развіцця нясвіжскага гістарычнага, літаратурнага краязнаўства Клаўдзія Шышыгіна-Патоцкая (1935–2005) — настаўніца беларускай мовы й літаратуры, краязнаўца. Многія ведаюць яе кнігі “Музы Нясвіжа”, “Паданні Нясвіжа”, “Скарбы Нясвіжа”, “Нясвіж і Радзівілы”, “Чорная дама Нясвіжскага замку”.

Нясвіжскі дзяржаўны каледж носіць імя Якуба Коласа: з 2008 года. Калі ж адкручваць гісторыю назад, то з 1984‑га ў горадзе было Нясвіжскае педвучылішча, раней (1944–1956) — педвучылішча імя Якуба Коласа. У 1956‑м тую ўстанову скарацілі, а навучэнцаў накіравалі ў Пінскае педвучылішча. А ў 1875‑м працу распачала Нясвіжская настаўніцкая семінарыя. Сярод яе выпускнікоў — этнограф, бацька Максіма Багдановіча Адам Ягоравіч Багдановіч, Якуб Колас, Кузьма Чорны…

Шкада, што ў Нясвіжы няма пакуль вуліцы Адольфа Янушкевіча: паэт, этнограф, рэвалюцыйны дзяяч нарадзіўся ў 1803 годзе. Дарэчы, наш зямляк — прататып Адольфа ў ІІІ частцы паэмы “Дзяды” Адама Міцкевіча, сябра паэта. Нарадзіўся Адольф Янушкевіч у самім замку, у сям’і небагатай шляхты, якая жыла пры двары Радзівілаў. Хлопчык быў хрышчоны Міхалам-Іеранімам Радзівілам. Адольф Янушкевіч вучыўся ў дамініканскай школе ў Нясвіжы. У 1821–23 гадах быў студэнтам літаратурнага факультэта Віленскага ўніверсітэта. Уваходзіў у тайнае таварыства філарэтаў. Першай публікацыяй Адольфа была сентыментальная паэма “Мелітон і Эвеліна”. Ён прымаў удзел у паўстанні ў лістападзе 1830 года. У часе бою быў паранены, трапіў у палон. Асудзілі паўстанца да смяротнага пакарання, якое замянілі вечнай высылкай. Патрапіў наш зямляк у Табольск, затым у Ішым (поўнач Казахстана). Пасля астрога быў на вольным пасяленні. Выпісаў з родных мясцін уласную бібліятэку. Пасябраваў з Густавам Зялінскім, рускім паэтам і дзекабрыстам А. Адаеўскім. У жніўні 1841 года пераехаў у Омск. Вывучыў казахскую мову. Шмат падарожнічаў па казахскіх (тады яны называліся кіргізкія) стэпах, запісваў казахскі фальклор. У часе экспедыцыі 1846 года склаў “Дзённік паездкі ў Сібір”. Матэрыялы Адольфа Янушкевіча, прысвечаныя Казахстану й казахам, выйшлі асобнымі кнігамі на польскай, рускай ды іншых мовах. Цяпер у гарадах Казахстана — Нур-Султане, Алматы, Усць-Каменагорску — ёсць вуліцы, якія носяць імя нясвіжчаніна. То варта б назваць імем Адольфа Янушкевіча па адной з вуліц у Нясвіжы, Дзяржынску (ён пахаваны на могілках пры вёсцы Дзягільна Дзяржынскага раёна), ды і ў Мінску.

Яшчэ адно літаратурнае імя згадваецца ў звязку з Нясвіжам: у 1881 годзе ў горадзе нарадзіўся Іосіф Бекер. Ён закончыў Сімферопальскую гімназію, быў вольным слухачом Пецярбургскага ўніверсітэта. Працаваў у газетах “Новая жизнь” і “Ленинградская правда”. Друкаваўся ў розных пецярбургскіх, ленінградскіх перыядычных выданнях. Напісаў некалькі кніг — “Вялікая расійская рэвалюцыя” (Вільня, 1920), “Барацьбіты рэвалюцыйнага друку” (Масква, 1929), “Акадэмія Мастацтваў: Гістарычны нарыс” (Ленінград, 1940; у суаўтарстве з І. Бродскім, С. Ісакавым), “Міцкевіч у Пецярбурзе” (Ленінград, 1955).

Літаратурны Нясвіж — гэта імёны, лёсы й шмат каго з яўрэйскіх пісьменнікаў. У 1876 годзе нарадзіўся празаік, перакладчык, драматург Фальк Гальперын. Працаваў настаўнікам у Мінску, Вільні, Варшаве. Напісаў шмат кніг для дзяцей. Уражвае такі факт: Фальк Гальперын выдаў каля 100 (!) кніг на іўрыце ды ідзіш. Нахем Ліпоўскі, які нарадзіўся ў Нясвіжы ў 1874 годзе, заснаваў у Вільні яўрэйскі народны тэатр, напісаў некалькі п’ес. Родам з Нясвіжа таксама яўрэйскія літаратары Макс Рэйзін і Нісан Тураў.

Алесь Карлюкевіч

Нумар у фармаце PDF