Андрэй Кароль: Мастацкі тэкст — больш прамы шлях да чытача

Зусім нядаўна ў Выдавецкім доме «Звязда» выйшаў раман з назвай «Румянец анемона». Увага ў ім засяроджана на гістарычных абставінах фарміравання дыялогу паміж усходняй і заходняй культурамі ў эпоху элінізму. Аўтар Андрэй Кароль — рэктар Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, доктар педагагічных навук — распавёў пра адрозненні ў працы з мастацкім і навуковым тэкстам, шчыльную сувязь паміж здабыткамі эпохі элінізму і сённяшнімі інавацыямі ў педагогіцы, а таксама пра ролю вывучэння літаратуры ў фарміраванні асобы.

— Гэта ваша першая мастацкая кніга. Што стала імпульсам для яе напісання і выдання?

— Хутчэй за ўсё, тут спрацавалі разам некалькі фактараў: і мае навуковыя даследаванні, якія закранаюць даволі цікавы перыяд сусветнай гісторыі — эпоху элінізму, і пэўная аматарская цікаўнасць, бо я з дзяцінства захапляюся гісторыяй.

— Чаму вы засяродзілі ўвагу менавіта на гэтым гістарычным перыядзе?

— Сістэма эўрыстычнага навучання на аснове дыялогу, распрацаваная мной, заснавана на пэўных метадалагічных, філасофскіх, псіхалагічных каранях. З пункту гледжання філасофіі і гісторыі такімі каранямі і з’яўляюцца стасункі, дыялог паміж дзвюма выбітнымі цывілізацыямі культурнага тыпу — заходняй і ўсходняй. Дзе, як не ў эпосе элінізму, калі, па словах Плутарха, перамяшаліся народы ўсходу і  захаду, шукаць гэты найбагацейшы факталагічны матэрыял?.. Пасля распаду імперыі Аляксандра Македонскага ўтварылася некалькі буйных дзяржаў на тэрыторыі Блізкага і Сярэдняга Усходу — дзяржава пталемеяў у Егіпце, дзяржава селяўкідаў на тэрыторыі сучасных Сірыі, Ірана, Палесціны і шэрагу іншых краін. Такія дзяржавы і ўяўлялі сабой цэнтр заходне-ўсходняга дыялогу, бо грэка-македонская культура прынесла на землі, дзе існавала ўласная сістэма вераванняў і традыцый, шмат свайго. Дагэтуль няма адказу на пытанне, што тады адбылося: элінізацыя ўсходу або арыенталізацыя захаду.

З пункту гледжання педагагічнай навукі, у гэтым перыядзе важна зразумець, да чаго прывёў сінтэз палярных культур. Калі браць праекцыю на плоскасць адукацыі, то гэта актыўнасць, дзейнасць вучня, рацыянальныя спосабы спасціжэння свету і  ў  той жа час абсалютна ўсходні тып: ірацыянальнасць, псіхафізіялагічнасць, культы маўчання і гэтак далей.

Адна з маіх прац, якая выйшла ў пачатку 2000-х гадоў, прысвечана дыялогу ўсходняга і заходняга культурнага тыпаў у мадэрнізацыі адукацыі — абагульненне самых розных бакоў жыцця людзей старажытнай эпохі праз тое, як гэта можа быць карысным у стварэнні сістэмы навучання. Давялося даследаваць шмат манаграфій на гэтую тэму. Падалася цікавай ідэя пераасэнсаваць пэўныя выключна гістарычныя падрабязнасці, мала знаёмыя і звычайнаму гісторыку, які не займаецца гэтым перыядам. Змяшэнне народаў Усхода і Захаду — значна большае, чым проста гістарычны перыяд, гэта эпоха, якая абсалютна змяніла свет, той дыялог логікі і вобраза, дзвюх сістэм мыслення, якія, па словах Вернэра Гейзенберга, заўсёды прыводзяць да чагосьці новага. Тады адбылося фарміраванне хрысціянства.

Я намагаўся максімальна падрабязна перадаць гістарычны кантэкст — праз разнастайны побыт. Калі паглыбіўся ў кантэкст, стала вельмі цікава раскрыць псіхалогію дзеючых асоб. Вельмі шмат імёнаў там прыдуманыя, але ёсць і тыя, што сустракаюцца ў гістарычных дакументах. Гісторыя разам з філасофіяй і пэўнай псіхалогіяй працавалі на навуковыя мэты.

— Чаму для адлюстравання гэтай эпохі выбралі менавіта фармат мастацкага твора?

— Я не прафесійны даследчык гісторыі, але захацелася гэта ўсё раскрыць, расфарбаваць і даследаваць праз псіхалогію. Было вельмі цікава паказаць усю гістарычную палітру, не толькі знешнюю, але і ўнутраную, людзей, якія тады жылі.

— Лягчэй было пісаць мастацкі твор, чым навуковыя працы?

— Навука патрабуе строгай дэтэрмінаванасці, усё павінна быць лагічна абгрунтавана. Так сама арганізавана славесна-лагічнае мысленне, гэтым характарызуецца тэорыя атамізму, якая ляжыць у аснове асэнсавання заходняга культурнага тыпу — калі з літар мы складаем словы, са слоў — сказы. Зусім іншы стыль мыслення, пісьма ва ўсходнім успрыманні: рэлятывізм, хвалевая прырода свядомасці, у  якой няма чорнага і белага, бо гэта ўзаемазвязаныя рэчы.

Калі паглыбляешся ў стварэнне мастацкага тэксту, гэта вялікая ломка, бо пераходзіш у зусім іншую палярнасць, пераступаючы праз своеасаблівую бездань, бясконцасць. У роўнай ступені складана пасля вярнуцца, перастроіцца. Але, калі шукаеш нейкага адпачынку, гэта карысна. Хаця і вельмі складана. У мяне змяніўся стыль навуковых артыкулаў пасля таго, як пачаў практыкаваць такія рэчы.

Раман «Румянец анемона» пісаў, калі яшчэ не быў нават кандыдатам навук. Пачаў у 1999 годзе, скончыў у 2003-м. Пасля ўзяў пэўную паўзу і не вяртаўся да гэтага. Успрымаў літаратурную творчасць як хобі, не больш, і ніколі не прэтэндаваў на званне прафесійнага пісьменніка, але разумею, што мастацкая форма данясення любога матэрыялу  — іншы шлях дайсці. Навуковыя тэксты ўтрымліваюць шмат цікавых звестак, але яны існуюць найперш у спецыфічнай, абмежаванай сферы і не дойдуць, хутчэй за ўсё, да звычайнага чалавека. Мастацкі тэкст — больш прамы шлях да чытача. У маім выпадку ён дазваляе праз зразумелую форму рэалізоўваць змест, які мае навуковую спецыфіку. Таму ў канцы 2019 года з’явіліся «Эўрыстычныя казкі: навучанне праз адкрыццё» — вельмі цікавы праект, у якім далёкая ад навукі форма казак раскрывае глыбокія педагагічныя рэчы, канкрэтныя стрыжневыя моманты дыдактыкі праз жыццё персанажаў, якія будуць цікавыя не толькі маленькім чытачам, але і іх бацькам. Ідэя праекта — стварыць такі ланцужок матэрыялаў, пачынаючы ад аўдыторыі самых маленькіх і да самых дарослых, які б утрымліваў пэўныя рэчы, што застаюцца непарушнымі на працягу ўжо тысячагоддзяў і ў той жа час увасоблены ў канкрэтныя інавацыйныя тэхналагічныя сістэмы навучання.

— А якім вы бачыце чытача «Румянца анемона»?

— Вопыт і практыка падказваюць, што не ўсё, што прызначана для дзяцей, будзе запатрабавана толькі дзіцячай аўдыторыяй. Таксама і гэтая кніга. Яна найперш прызначана чалавеку, які хоча падумаць, у чымсьці разабрацца. Фінансавыя, ваенныя, гістарычныя тэмы і працэсы, звязаныя з эпохай элінізму, актуальныя і сёння, таму кожны можа знайсці штосьці цікавае для сябе. Але кніга больш арыентавана на дарослую аўдыторыю, паколькі там закранаюцца даволі сур’ёзныя псіхалагічныя праблемы.

— Што вам бліжэй з мастацкай літаратуры, ці ёсць любімыя кнігі або аўтары?

— Вядома ж, ёсць. Калі казаць пра паэзію, то гэта японская лірыка — «Творы ста паэтаў». Сто шэдэўраў былі аб’яднаны ў 1235 годзе ў адну структуру вядомым паэтам Фудзівара-но Тэйка. Іх можна перачытваць і кожны раз знаходзіць нешта новае, прычым не толькі паэтычныя рэчы, але і псіхалагічныя, гістарычныя, педагагічныя. Другое — Барыс Пастарнак, яго позняя творчасць — «Сестра моя — жизнь», вершы Юрыя Жывага. Проза — шэраг кітайскіх класічных аўтараў. Астатняе — больш пад настрой. Часта даводзіцца сутыкацца, з аднаго боку, з навуковым творам, але, з іншага боку, калі яно напісана ў лёгкай і прыгожай форме, то гэта ўжо і чытацца можа не як навуковы твор. Чытаю з задавальненнем усё, што тычыцца сённяшняй філасофскай прозы, псіхалогіі. Часам пад настрой магу звярнуцца і да вядомых яшчэ з дзяцінства пісьменнікаў, напрыклад Джэймса Фенімора Купера.

— Ці адчувалі вы чый-небудзь уплыў на ўласны мастацкі стыль?

— Хутчэй не. Мне вельмі падабаецца стыль Альбэра Камю, але гэта зусім іншая гісторыя. Я таму і не лічу сябе пісьменнікам, бо не магу сказаць, што вучыўся гэтаму.

— Як вы ацэньваеце ролю вывучэння літаратуры ў навучанні сучасных спецыялістаў?

— Усё мае два бакі. Сёння можна нівеляваць добрыя і правільныя рэчы, загорнутыя ў бліскучую абалонку, калі дзейнічаць неразумна з пункту гледжання тэхналогіі рэалізацыі мэт. У адукацыі можна мець выдатныя прадметы, тэмы і назвы параграфаў, але яны не будуць працаваць так, як і спробы растлумачыць дзіцяці, што ёсць добра і што — кепска. Важна, як гэта рабіць: проста знешне ўздзейнічаць на яго, намагаючыся штосьці змяніць у дзіцячым унутраным свеце або стварыць умовы, у якіх ён сам дойдзе да пэўных высноў. Тут мы сутыкаемся з выразнымі адрозненнямі паміж ведамі і інфармацыяй. Інфармацыя — агульная, яна навокал. Веды — тое, што здабывае сам чалавек, калі ён напаўняе аб’екты свету сваім сэнсам праз дзейнасць. Дзейнасць павінна быць абавязкова. Усё астатняе  — засваенне інфармацыі, пераўтварэнне — спрыяе інфармаванасці, але не веданню. Калі з такім жа падыходам звяртацца да вывучэння літаратуры, то ёсць два шляхі — проста адукоўваць (хаця гэты падыход спараджае галоўнае пытанне «А навошта гэта патрэбна?») або накіраваць навучэнца на тое, каб ён праз сваю дзейнасць — напісанне эсэ, даследаванні — дайшоў да многіх рэчаў. Тады літаратура не стаіць адасоблена, а аказваецца арганічна ўплеценай у працэс, хаця ўсё адно галоўная роля адводзіцца менавіта актыўнасці і матываванасці самога вучня.

Гутарыла Дар’я СМІРНОВА