Васіль Касцючэнка: Мастацтва бессэнсоўнае, калі не закранае душу…

А я згадваю, як на адной з такіх выстаў, дарэчы, якая мела вялікі рэзананс, Васіль Касцючэнка прадставіў цэлы шэраг палотнаў, аб’яднаных канцэпцыяй звароту да вобраза чалавека ў сучасным свеце. Адсюль і назва таго праекта — «Зямляне». Уласна, героямі большасці твораў мастака заўсёды паўстаюць сімвалічныя фігуры, пазбаўленыя, як правіла, традыцыйных рысаў партрэтнасці. Вельмі часта гэта летуценнікі з вялікімі дзіцячымі вачыма. Аўтар нібы шукае вобраз сучасніка — чалавека, які, нягледзячы на ўсе тэхнічныя дасягненні, прагматыку ды імклівы рытм існавання, знаходзіць у жыцці месца для пачуццяў. Поспех мастака ў тым, што ён здолеў праявіць сябе як аўтар, які актыўна рэагуе на падзеі часу, але разам з тым застаецца сентыментальным і лірычным творцам.

А яшчэ з упэўненасцю можна сказаць, што стыль мастака Касцючэнкі ўпісваецца ў сусветную хвалю «новай фігуратыўнасці». У гэтым стылі спалучаюцца элементы беспрадметнасці і рэалістычнага мастацтва. З аднаго боку, фігуратыўны пачатак у творчасці аўтара падпарадкаваны фармальным патрабаванням кампазіцыі. З іншага — плямы на палотнах Касцючэнкі не ператвараюцца ў абстрактныя каляровыя палі, а захоўваюць сувязь з рэальнасцю: зялёны застаецца колерам травы, чырвоны — сонца, празрыста-блакітны азначае прыналежнасць да воднай стыхіі. Менавіта гэтая матэрыяльнасць колеру, як сакавіты барвовы кавун у працы «Лета», надае вобразам Касцючэнкі паўнакроўнасць, робіць эфектнае візуальнае ўражанне.

Працы, прадстаўленыя на той выставе, былі розныя па настроі: ад напружана-драматычных — «Стрыманае імгненне», «Укрыжаванне», «Ружовае святло», пабудаваных на спалучэнні кантрасных колераў, да гарманічна-ўраўнаважаных, выкананых у адной светлай танальнасці. Аднак яго аўтарскі тэмперамент найбольш праяўляецца якраз у дынамічных колеравых спалучэннях — чырвонага з зялёным, зялёнага з ружовым, — блізкіх да стылістыкі сучаснага мастацтва.

Але жывапіс Касцючэнкі застаецца далёкім ад кідкай мовы рэкламы, і кантрасты на яго палотнах заўсёды кампазіцыйна згарманаваныя. У каларыстыцы і вобразным напаўненні яго твораў адгадваюцца шагалаўскія матывы. Як правіла, гэта тонкая стылізацыя пад наіў, прысутнасць рознакаляровых чалавечых фігур, сілуэтаў жывёл — кароў і коней, што сведчыць пра прыналежнасць мастака да славутай віцебскай школы (у 1974 годзе Васіль Касцючэнка скончыў мастацка-графічны факультэт Віцебскага педінстытута).

Безумоўна, цікавасць уяўляе і серыя гарадскіх пейзажаў Касцючэнкі, у якіх аўтар тонка ўлавіў і здолеў арыгінальна перадаць дух беларускай сталіцы. Для гэтых работ характэрны пазітыўны настрой у адлюстраванні аблічча мегаполіса, адчуванне маладой бурлівай энергетыкі горада. Па сутнасці гэтая серыя — сапраўдны ўнёсак у распрацоўку мастацкага брэнда Мінска.

Асобную старонку ў творчасці аўтара займаюць палотны на хрысціянскія сюжэты («Прычасце», «Радаўніца», «Сустрэча»), якія нагадваюць кранальныя шэдэўры народнага іканапісу. Аўтар выяўляе ў гэтых работах не столькі рэлігійную паслядоўнасць, колькі традыцыйны міфалагічны светапогляд славянскіх народаў, у аснове якога — земляробчы каляндар з гадавым цыклам святаў. Мастак узнаўляе непаўторную сакральную атмасферу кожнага з іх. Гэта асабліва адчуваецца ў работах «Прадчуванне Вялікдня», «Каляды».

Для творчасці Касцючэнкі апошняга часу характэрны зварот да вялікіх фарматаў, што нагадвае пра досвед прадстаўнікоў абстрактнага экспрэсіянізму з іх імкненнем растварыцца ў жывапіснай стыхіі.

Зрэшты, аб канцэптуальнасці работ Васіля Касцючэнкі можна казаць шмат. Я ж прыгадваю ўжо даўнюю яго выставу «Знак вады» ў мінскім Музеі сучаснага выяўленчага мастацтва.

Так, вада — адна з стыхій Сусвету. Без яе, бясспрэчна, не было б жыцця на зямлі. Не, Васіль Касцючэнка зусім не ўзяўся тады ўзмацняць гэтую ісціну. У сваім творчым цыкле ён толькі па-свойму інтэрпрэтаваў жыватворную сілу прыроды. Але тады экспазіцыя зрабіла эфект нечаканай залевы ў сонечнае надвор’е. Настолькі гэта было нязвыклым. І ў той жа час прадказальна. Аўтар сваімі працамі прымусіў шырэй адкрыць вочы на найважнейшы эквівалент быцця.

Вада — катэгорыя глабальная. Чалавецтва ўсвядоміла яе каштоўнасць. І забіла трывогу. Навукоўцы занепакоеныя тым, што на палюсах Зямлі растаюць ледавікі. Вада сыходзіць…

У Беларусі шмат рэк і азёр з прэснай вадой, яна залягае ў нетрах. Нейкія краіны багатыя нафтай, прыродным газам, каменным вугалем. У нас багацце — вада. І Васіль Касцючэнка вырашыў гэта своечасова адзначыць, падкрэсліць. Каштоўнасць вады ён паказваў на кантрасце са спякотай. Уласна, небывалая спякота годам раней з ляснымі пажарамі, засухай і падштурхнула мастака зрабіць цэлую серыю работ аб вадзе як аб жыватворным сімвале жыцця.

Аўтар адзначае значнасць вады ў штодзённасці быцця. Але нават простай назвай адной з работ — «Людзі, якія п’юць ваду» — ён узвышаў свой прадмет творчасці. А можа толькі ненадакучліва адзначаў той факт, што стыхія вады, як і наша жыццё, непрадказальныя. Вада цячэ як і само жыццё.

Па Васілю Касцючэнку вада — гэта катэгорыя і маральная. Клапоцячыся аб гэтай прыроднай дадзенасці, чалавек праяўляе пільнасць, думаючы пра выжыванне будучых пакаленняў.

Вядома ж, усе свае ідэйныя намеры мастак выказвае выяўленча. Па працах Васіля Касцючэнкі адчуваеш, што для аўтара важна знайсці і свой уласны духоўны стрыжань, вызначыць сутнасць чалавечай прыроды, выявіць правілы адносін з наваколлем. У працах, разлічаных на ўдумлівага гледача, Васіль малюе свет з дапамогай звычайных жыццёвых асацыяцый. Але ён нябачна пераадольвае матэрыяльнасць і прымушае ўключаць падсвядомасць у сваіх завочных суразмоўцаў.

Так, многае грунтуецца на ўспрыманні. І толькі адчувальнасць прадмета можа выклікаць тыя ці іншыя думкі, эмоцыі, дазволіць казаць аб лініі творчасці на аснове ўбачанага і запалага ў душу. У выпадку з Васілём Касцючэнкам гэта адбылося пасля знаёмства з яго работамі. Менавіта яны далі штуршок для дыялогу з самім аўтарам.

— Усё ж такі хацелася б удакладніць: што вы ўкладваеце ў сваю творчасць? Мастак, як вядома, далёка не заўсёды малюе проста рэч, якую ён бачыць цяпер, сёння.

— Я лічу, што мастак, паэт, пісьменнік — гэта ўсё блізкія па духу людзі, толькі кожны з іх па-рознаму выказвае сябе. Я часта задумваюся над гэтым пытаннем. Чаму часам ёсць, што сказаць, часам не? Прафесія мастака — гэта лёс. Бо чалавек хоча данесці людзям свежую думку. Мастаком рухае неабыякавасць да рэчаіснасці. І мае выставы «Знак вады», «Зямляне» — гэта маё стаўленне да свету. Так проста ніхто тэмы мастаку не дае. Ён разважае, думае, прыходзіць да нейкай высновы і выказвае гэта ў сваіх працах. Мастацтва было заўсёды — больш, менш, але было. І чым яно разнастайней, тым цікавей. Я ўяўляю сабе мастацтва як вялікі жывы арганізм. Да яго прыляпляецца адно, другое, але дрэннае адваліцца, застанецца добрае. Асабіста я лічу, што трэба захаваць сябе, заставацца самім сабой. І калі ты будзеш шчыра рабіць сваю справу, як ты яе адчуваеш, калі нешта атрымалася, то яно будзе і іншым цікавае. Так, я ведаю, што гледачы не заўсёды ўспрымаюць тое, што я хацеў сказаць. Але часцей усё ж разумеюць і прымаюць. Ім гэта падабаецца.

— Для вас удзел у выставах з’яўляецца важным?

— Безумоўна. Бо як мы маем зносіны? Толькі праз выставы.

— Вашы працы выкананы ў манеры, якую нельга ў поўнай меры назваць рэалістычнай, хоць вы, як адукаваны мастак, напэўна ўмееце адлюстраваць тое, што бачыце, у рэалістычнай форме. Чаму ж вы адышлі ад рэалізму, а знаходзіце нейкія іншыя формы для выражэння сябе ў сваіх працах?

— А што такое рэалізм? Я іду па вуліцы, я бачу лес, я адчуваю пах, я хаджу па зямлі… У мяне нейкі настрой, у душы — нейкія эмоцыі. Калі зняць фотаапаратам лес — ён будзе проста лесам. Але ж акрамя выяўленчасці ёсць яшчэ нешта іншае ў прыродзе. Ёсць адчуванне не толькі ўбачанага, яшчэ ёсць адчуванне асацыяцый. Усё залежыць ад таго, што ты хочаш зрабіць. Хочаш намаляваць шчасце? Але гэта ж катэгорыя нябачная, хоць яна і ёсць. Чаму гэта не зрабіць. У свой час я падышоў да тэмы вады вельмі нават рэалістычна. А як раскрыць адносіны паміж людзьмі? Мы бачым: сядзяць два чалавекі. Яны сядзяць і ім прыемна. Чаму я не магу гэта намаляваць? Бо фарбы і адрываюць, і набліжаюць. Як разумець рэалізм? Я лічу, што паўтарыць тое, што мы бачым, немагчыма. Можна наблізіцца, знайсці нешта новае ў гэтым. А проста капіраваць прыроду немагчыма.

— Які абагульняючы вобраз вашых работ?

— Напэўна, хочацца перадаць тое, як я сам адчуваю тую ці іншую сітуацыю. Зараз мы з вамі сядзім, размаўляем — машына праехала, пэндзлік зваліўся. Гэта ёсць час. Хочацца паказаць той час, дзе ты жывеш. А тэмы — гэта падстава для разважанняў. Але гэта не галоўнае. Галоўнае, каб думка была глыбокай, каб яна мела нейкую вагу.

— Вы лічыце, што праца павінна быць прыгожай?

— Не абавязкова. Адзін чалавек мне сказаў: у цябе занадта прыгожыя працы. Для яго гэта прыгожа, а я лічу, што яны яшчэ не дасканалыя. Што ўкладваць у паняцце «прыгожа»? Для мяне «прыгожа» — гэта гармонія фарбаў, дзе не трэба нічога мяняць. Дзе трапіў дакладна. Але гэта адно. А другое: каб дайшло да іншых тое, што я думаю. Гэта вялікая справа — мець пачуццё кампазіцыі, пачуццё рытму. Гэта выдатна, але гэта яшчэ не ўсё. Многіх мастакоў не відаць таму, што яны не прывыклі самастойна працаваць.

— Вы ўдзельнічалі ў выставах, ездзілі са сваімі працамі за мяжу. Наколькі карысны гэты досвед?

— Я лічу, мы будзем цікавыя тады, калі будзем самабытныя.

— Што ў вашых творчых планах? Ці вы лічыце, што ўжо дасягнулі ў сваёй творчасці піка і вам над чымсьці галаву ламаць не трэба?

— Маё меркаванне такое: калі чалавек лічыць сябе майстрам, гэта ўжо дрэнна. Завучаная схема, завучаныя рэчы не дадуць толку. Пастаянна трэба ўдасканальвацца, шукаць, змагацца і не быць абыякавым. Чалавек нацэліўся на нейкі кірунак і ў гэтым развіваецца. Трэба працаваць. Я ўпэўнены, што межаў дасканаласці няма. Чаго хацелася б? Ды проста больш заявіць аб сабе ў сваіх працах.

Хтосьці з крытыкаў аднойчы сказаў: «Моцным бокам славянскага мастака з’яўляецца нявызначанасць». Адсутнасць рацыянальнай выверанасці, жаданне спазнаць навакольны свет на эмацыйным узроўні — менавіта гэтыя якасці, у першую чаргу, уласцівыя і мастаку Касцючэнку. Ён больш цэніць недасказанасць, чым канчатковасць сваіх меркаванняў. І там, дзе мастак вызваляецца ад рацыянальнай «пабудовы» палатна, лёгка ўбачыць імпульсіўныя акорды актыўных каляровых плям… Сюжэтная канва амаль раствараецца, адбываецца своеасаблівая дыфузія, дзе ў поўнай меры праяўляе сябе Яго Вялікасць Жывапіс.

Васіль Касцючэнка з пакалення тых беларускіх мастакоў, якім удалося пазбегнуць уплыву псеўдаакадэмічнай традыцыі. «Фігуратыўнасць у яго карцінах не губляецца, хутчэй яна здабывае іншы сэнс: яна «ўпісваецца» ў кантэкст кампазіцыі як арганічны маляўнічы кампанент. Насычанасць палатна вялікімі лакальнымі каляровымі плямамі можа выклікаць некаторыя алюзіі з жывапісам фавістаў, аднак мне бачыцца іншая матывацыя: засваенне еўрапейскага досведу — з аднаго боку, а з другога — рэалізацыя тых магчымасцяў, якія ні ў якай меры не можа даць досвед акадэмічнага жывапісу», — так піша пра творчасць Васіля Касцючэнкі мастацтвазнаўца Мікалай Паграноўскі.

Варта адзначыць і яшчэ адну асаблівасць творчай манеры Васіля Касцючэнкі. У яго творах маляўнічая стыхія стрымліваецца часам адным лакальным колерам — часцей за ўсё гэта бывае чырвоны. Градацыі чырвонага могуць бясконца вар’іравацца і плаўна нібы «перацякаць» з аднаго палатна ў іншае. Экспансія чырвонага — гэта своеасаблівы камертон па многіх маляўнічых працах. Часам гэта ўспрымаецца як нейкая серыя, якая дае магчымасць мастаку паслядоўна раскрыць «тэму чырвонага» ў розных варыяцыях.

— А чым, на вашу думку, выклікана тая акалічнасць, што не так шмат людзей сёння цікавяцца мастацтвам? Пытаннем працягваю дыялог з гаспадаром у яго майстэрні.

— Так заўсёды было: не многія цікавіліся мастацтвам. Проста, мабыць, свет так уладкаваны.

— А наколькі сучасны мастак, які павінен і тварыць, і жыць у гэты час, ідзе на кампраміс паміж тым, што яго прадукт павінен рэалізавацца, і паміж творчасцю, у якой вы, магчыма, не павінны ўлічваць гледача як спажыўца?

— Гэтая тэма вельмі складаная. Часам спрабую рабіць працы для канкрэтнага заказчыка. Я не разумею, як для спажыўца можна рабіць дрэнна? А наогул ёсць загадка: дзе тое, што зроблена не на спажыўца?.. Суаўтар, з якім мы афармлялі Каталог беларускіх мастакоў, сказаў неяк: трэба знайсці тое, чым браць гледача, чым яго зацікавіць. Але кожны, мяркую, павінен гэта рабіць па-свойму.

— Вы разважалі над тым, хто вы для гледача? Бо форма павінна сумяшчаць і сэнс.

— Пытанне ў тым, што камерцыя, а што мастацтва? Проста працу прадаць і сапраўдны жывапіс — гэта зусім розныя рэчы.

— А як жа тады крытэрыі ацэнак, якія вызначаюць аўкцыённы продаж?

— У аўкцыёнах працы беларускіх мастакоў таксама ўдзельнічалі. Але звычайна арт-дылеры займаюцца тым ці іншым аўтарам тады, калі хочуць на ім зарабіць. Крытэрыі ацэнак, вядома, існуюць. Як ёсць нямала мастакоў, якіх не ведаюць не таму, што яны нецікава пішуць, а таму, што іх мала паказваюць.

— Можна сцвярджаць, што беларускія мастакі ярка заявілі аб сабе ў свеце?

— Чаму не! Вось Барыс Забораў заявіў пра сабе. Шагал? Калі прыехаў у Германію, прывёз цэлы вагон работ, але яны былі не запатрабаваныя. Толькі ў Францыі яго падтрымалі. Гэта лёс. Але шанец ёсць у кожнага.

— Пра беларускую школу жывапісу ў якой меры можна казаць?

— Я шмат дзе пабываў: у Германіі, Швецыі, Люксембургу, Францыі… Мы не падаемся белай варонай. У свой час Масква зрабіла вялікі ўплыў. Пастаянна ездзілі ў Вільнюс, калі маладыя былі: там мастацтва было сучаснае і вельмі цікавае. У нас шмат навучальных устаноў. Да мяне прыязджаў мастак з Наўгародскай вобласці Расійскай Федэрацыі, у іх там адно вучылішча, а тэрыторыя як Беларусь. У нас — па-іншаму. У нас ёсць Школа.

— Вы ўдзельнічалі ў выставах, ездзілі са сваімі працамі за мяжу. Наколькі карысны, каштоўны гэты досвед?

— Я ўсё ж лічу, мы будзем цікавыя тады, калі будзем самі па сабе самабытнымі.

— У свой час вы сталі лаўрэатам Спецыяльнай прэміі Прэзідэнта ў намінацыі «Выяўленчае мастацтва»…

— Так, прэмія за ўнёсак у развіццё беларускага мастацтва. 2007 год у мяне быў асабліва плённым. У афармленні Нацыянальнай бібліятэкі прымаў удзел, насычанай была выставачная дзейнасць.

— Што дае вам падсілкаванне ў творчасці? Вашы працы заснаваныя на жыцці ў гэтай краіне і яе нацыянальных асаблівасцях? Ці пра вас маглі б сказаць: ён — мастак інтэрнацыянальны?

— Як бы мы ні хацелі, што б ні казалі, але мы выхоўваліся на нашых мэтрах у выяўленчым мастацтве: на творчасці народных мастакоў Міхаіла Савіцкага, Леаніда Шчамялёва, Гаўрыіла Вашчанкі… Гэта зрабіла свой адбітак. Нешта памяняць — па-мойму, складана. Так, у свой час мы сталі часцей бываць за мяжой, самі адкрыліся. Вядома, на сусветнае мастацтва аглядку робіш. Але больш за ўсё бярэш, вядома, у Беларусі. Бо тут жывеш, маеш зносіны. І тэмы атрымліваюцца тыя, якія часцей за ўсё заснаваныя на тутэйшай рэальнасці. А калі ўзяць студэнтаў, якім цяпер па 20 гадоў, то я баюся, каб не згубілася сувязь пакаленняў. Я вельмі гэтага баюся. Калі мы ўступалі ў Саюз мастакоў, было адчуванне, што ўсё ж такі многае атрымалася. Цяпер такой веры ў маладых мастакоў не надта шмат. Я не кажу, што яны не вельмі здольныя. Проста ім трэба даць магчымасць паверыць у свае творчыя сілы. А яшчэ важна, каб яны ўмацаваліся ў адчуванні сваёй неабходнасці.

— Адным словам, вас хвалюе пытанне захавання традыцый?

— Безумоўна. А традыцыі — гэта калі дапамагаюць маладым. Гэта павінна быць. Каб мы — і яны.

Мастак са своеасаблівым разуменнем свету і сваёй творчай філасофіяй. Гэта вызначэнне вельмі дакладна падыходзіць да Васіля Касцючэнкі. Калегі характарызуюць яго як жывапісца, неабыякавага да жыцця. Напэўна і таму, што рэальнасць у яго працах мае шмат градацый, адценняў, нюансаў. Нездарма ў той жа выставе «Знак вады» кожная карціна станавілася фрагментам адзінага цыклу, у якім асэнсоўвалася паняцце гармоніі свету. Але абсалют для яго — не застылая ісціна. Пад ім ён разумее свет у цэлым. Іншая справа, што з дапамогай жывапісу можна імкнуцца выказаць сваё стаўленне да яго. У гэтым і ёсць творчая пазіцыя канцэптуаліста Васіля Касцючэнкі.

Веніямін Міхееў

Фота аўтара