Жыццё ў мільёнах адлюстраванняў. Расказваем аб сёлетніх намінантах Нацыянальнай літаратурнай прэміі

Літаратура ў Беларусі заўсёды мела асаблівае значэнне. Гэта моцны падмурак, на якім фарміравалася грамадства на нашай зямлі. Нават не асабліва паглыбляючыся ў стагоддзі, дастаткова спытаць у любога сучасніка, якіх знакамітых беларусаў ён ведае. З вялікай верагоднасцю, як мінімум траціну гэтага спіса будуць складаць імёны пісьменнікаў. Хутчэй за ўсё, не сучасных.

Сучасная літаратура мае меншую папулярнасць у грамадстве. Гэта ўжо не столькі праблема, колькі прыкмета часу — сёння людзі чытаюць менш кніг. Але пісьменнікі працягваюць сваю працу. І яе і цяпер, як і стагоддзі таму, нельга ўспрымаць проста як абстрактны від мастацтва. Літаратура мае грамадскае значэнне, бо, па-першае, гэтае грамадства адлюстроўвае, па-другое, з’яўляецца часткай іміджу сучаснай Беларусі. У гэтым ракурсе становяцца аднолькава значнымі ўсе сферы літаратурнай дзейнасці: непасрэдна пісьменніцтва, даследаванні, пераклады і г. д.

Таму нядзіўна, што склалася традыцыя: у Дзень беларускага пісьменства адзначаюць найлепшыя кнігі, напісаныя ў Беларусі за мінулы год. Раней да свята кнігі было прымеркавана абвяшчэнне лаўрэатаў Нацыянальнай літаратурнай прэміі, але з мінулага года імёны пераможцаў становяцца вядомы раней, за некалькі тыдняў да ўрачыстага ўзнагароджання.

Сёлета ў Нацыянальнай літаратурнай прэміі першы юбілей: яна праводзіцца з 2015 года. Тады яна ўручалася ў шасці намінацыях. Першымі лаўрэатамі прэміі сталі Уладзімір Саламаха за аповесць «І няма шляху чужога» («Лепшы твор прозы»), Тамара Краснова-Гусачэнка за зборнік паэзіі «Встреча» («Лепшы твор паэзіі»), Ганна Скаржынская-Савіцкая за кнігу казак «Надзейка-чарадзейка» («Лепшы твор для дзяцей і юнацтва»), Наталля Голубева за цыкл сцэнарыяў для перадач «Обратный отсчет» («ОНТ») («Лепшы твор драматургіі»), Дзяніс Марціновіч за кнігу «Жанчыны ў жыцці Уладзіміра Караткевіча» («Лепшы твор літаратурнай крытыкі і літаратуразнаўства») і Міхаіл Шыманскі за кнігу нарысаў «Мы этой памяти верны» («Лепшы твор публіцыстыкі»). Заснавальнікамі прэміі выступаюць тры міністэрствы  — інфармацыі, адукацыі, культуры, а таксама Саюз пісьменнікаў Беларусі.

Мэты найбуйнейшай дзяржаўнай прэміі па літаратуры вызначаны так: падтрымка развiцця беларускай мастацкай лiтаратуры i творчасцi пiсьменнiкаў Рэспублiкi Беларусь, стымуляванне стварэння iмi новых высокамастацкiх твораў у галiне паэзii, прозы, драматургii, публiцыстыкi, лiтаратурнай крытыкi i лiтаратуразнаўства для дарослых, дзяцей i юнацтва, папулярызацыя кнiгi i чытання ў грамадстве.

Да ўдзелу ў конкурсе запрашаюцца аўтары (або аўтарскія калектывы складам не больш за чатыры чалавекі) арыгінальных мастацкіх твораў на рускай або беларускай мове, якія былі ўпершыню выдадзены ў выглядзе асобных кніг або надрукаваны ў СМІ ў Беларусі на працягу года, які папярэднічае ўручэнню прэміі. Таксама патрабаваннем конкурсу з’яўляецца грамадскае прызнанне твораў, пра якое, паводле Палажэння аб правядзенні прэміі, сведчаць колькасць і змест водгукаў у СМІ і пісьмовых водгукаў ад чытачоў, пераклады твора, запатрабаванасць у кнігарнях і бібліятэках.

Цяпер прэмія ўручаецца ў сямі намінацыях, адпаведных мэтам конкурсу. Адзначаюцца найлепшыя кнігі прозы, паэзіі, публіцыстыкі, драматургіі, літаратурнай крытыкі і літаратуразнаўства, твораў для дзяцей і юнацтва, а таксама дэбютныя кнігі. Дарэчы, намінацыя «Лепшы дэбют» уручаецца толькі з  2017 года. Перамога ва ўсіх намінацыях прадугледжвае выплату грашовых прэмій — 100 базавых велічынь для ўсіх намінацый, акрамя «Лепшага дэбюту» (грашовае ўзнагароджанне складае 50 базавых велічынь).

У 2020 годзе пераможцаў шэсць. Справа ў  тым, што ў намінацыі «Лепшы твор драматургіі» было прадстаўлена толькі адно выданне. Астатнія намінацыі аказаліся значна больш папулярнымі: у намінацыі «Лепшы твор паэзіі» да конкурсу было дапушчана дванаццаць кніг, у намінацыі «Лепшы твор прозы» — трынаццаць, на званне «Лепшай кнігі публіцыстыкі» таксама прэтэндавалі трынаццаць выданняў. Але найбольш намінантаў налічвае раздзел «Лепшы твор для дзяцей і юнацтва» — дваццаць адна кніга. «Лепшы твор літаратурнай крытыкі і літаратуразнаўства» вызначалі з трох прэтэндэнтаў, а «Лепшы дэбют» — з чатырох.

Першапачаткова на прэмію было пададзена каля 80 кніг, але экспертны савет дапусціў да разгляду журы не ўсе выданні.

Пераможцы гэтага года сталі вядомыя яшчэ 18 жніўня. У кожнага з іх было дастаткова часу, каб маральна падрыхтавацца да ўзнагароджання, якое адбудзецца ў Бялынічах падчас Дня беларускага пісьменства, а ў чытачоў — магчымасць прачытаць кнігі, названыя найлепшымі творамі беларускай літаратуры 2020 года.

«Галоўная мэта Нацыянальнай літаратурнай прэміі — прыцягненне цікавасці чытачоў да кніг Бацькаўшчыны, бо ў іх адлюстраваны беларуская мова, нацыянальны характар і любоў да Радзімы. У  кожнай з шасці намінацый прадстаўлены найлепшыя творы сучасных аўтараў. Гэта паказвае, што ідзе развіццё нашай літаратуры», — адзначыла падчас прадстаўлення пераможцаў першы намеснік старшыні Саюза пісьменнікаў Беларусі Алена Стэльмах.

 Намінацыя «Лепшы твор прозы»

Пераможцам у намінацыі «Проза» названы Уладзімір Сцяпан з кнігай «Хвалі», выдадзенай і прадстаўленай да конкурсу выдавецтвам «Мастацкая літаратура».

Уладзімір Сцяпан спалучае ў сваёй працоўнай біяграфіі некалькі відаў мастацтва: мае мастацкую адукацыю і  досвед у гэтай галіне, працаваў на беларускім тэлебачанні ў  творчым аб’яднанні «Тэлефільм», дзе выступаў не толькі як мастак, але і як вядучы і аўтар праграм, сцэнарыст дакументальных і мастацкіх фільмаў.

 Пачатак літаратурнай дзейнасці прыпадае на 1982 год, калі яго творы ўпершыню з’явіліся ў друку, дарэчы, на старонках газеты «Літаратура і мастацтва». З тых часоў вершы з’яўляліся амаль ва ўсіх літаратурных выданнях Беларусі, у некалькіх калектыўных зборніках. Аўтар уваходзіў у літаратурную суполку «Тутэйшыя».

Хаця Уладзімір Сцяпан пачынаў, як і многія, з вершаў, але сёння ён вядомы найперш як майстар прозы. На рахунку пісьменніка — зборнікі «Адна капейка», «Вежа», «Сам-насам», два раманы, напісаныя ў суаўтарстве з Максімам Клімковічам, — «Цень анёла» і «Тэолаг» і інш. Апошнія выдадзеныя кнігі Уладзіміра Сцяпана — зборнік хайку «Папяровая шапка», што выйшла ў 2018 годзе ў «Бібліятэчцы часопіса “Дзеяслоў”», і кніга-пераможца Нацыянальнай літаратурнай прэміі — «Хвалі».

«Хвалі» — зборнік прозы, які складаюць мастацкія апавяданні і цыклы мініяцюр, што хутчэй адносяцца да нон-фікшн. У зборніку выявіліся галоўныя рысы творчасці Уладзіміра Сцяпана: майстэрства менавіта кароткай прозы, уменне перадаць у мінімуме слоў максімум сэнсу, «выяўленчасць», візуальнасць вобразаў, своеасаблівая кінематаграфічнасць.

Мастацкія тэксты ў зборніку рэалістычныя і праблемныя, засяроджаныя на актуальных для сённяшняга грамадства пытаннях, што выдатна спалучаецца з самім жанрам кароткай прозы. Так сюжэты атрымліваюцца вастрэйшымі — без марнавання часу і слоў на экспазіцыю і дакладнае апісанне вобразаў.

Але ж большая частка тэкстаў — гэта тыя самыя лірычныя мініяцюры, у якія аўтар запакоўвае найбольш цікавыя і каштоўныя кавалачкі аўтабіяграфіі. Рэдкая аўтабіяграфія атрымліваецца неэмацыянальнай. Толькі ад майстэрства аўтара залежыць, ці будуць гэтыя эмоцыі спрацоўваць на стварэнне атмасферы, раскрываць характары і значэнне падзей або толькі забіваць прастору тэксту і перашкаджаць сюжэту. Уладзімір Сцяпан праблем з авалоданнем эмоцыямі не мае.

Насамрэч узнагароды і павінны падкрэсліваць майстэрства лаўрэата.

Намінацыя «Лепшы твор паэзіі»

Найлепшай кнігай паэзіі прызнаны зборнік «Застаюся назаўсёды...» Валерыя Грышкаўца, выдадзены і прадстаўлены да конкурсу выдавецтвам «Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі».

Валерый Грышкавец — пісьменнік і журналіст з цікавай і шматграннай біяграфіяй, аўтар паміж рускім і беларускім культурным кантэкстам і літаратурнай традыцыяй. Скончыў Вышэйшыя літаратурныя курсы ў Літаратурным інстытуце імя Горкага, з’яўляецца членам Саюза пісьменнікаў Беларусі і Саюза пісьменнікаў Расіі, яго вершы друкаваліся і ў беларускіх, і ў расійскіх літаратурных выданнях, сярод якіх — «Литературная газета» і  часопіс «Наш современник». «Застаюся назаўсёды...» — ужо восьмая кніга паэта. Дзве папярэднія — зборнік эсэ і дзённікаў і зборнік выбраных вершаў і  артыкулаў — выходзілі ў 2018 годзе ў Екацерынбургу. Акрамя асабістай творчасці, Валерый Грышкавец мае некалькі кніг перакладаў: кніга «Паэзія Брэстчыны» і творы польскага пісьменніка Рышарда Капусцінскага пераствораны на рускую мову.

Валерый Грышкавец таксама вядомы як журналіст, аўтар палемічных артыкулаў пра грамадскае і літаратурнае жыццё Беларусі. Шмат гадоў пісьменнік прысвяціў працы ў Брэсцкай абласной газеце «Заря» уласным карэспандэнтам па Пінску і Пінскай вобласці. Акрамя гэтага, паэт з’яўляецца аўтарам гімна горада Пінска.

Цяперашняя ўзнагарода дапоўніць шэраг дасягненняў пісьменніка: ён з’яўляецца лаўрэатам Літаратурнай прэміі імя Андрэя Платонава (1998), гадавых прэмій часопісаў «Масква» (1997), «Нёман» (1991) і «Беларуская думка» (2004), Брэсцкай абласной прэміі імя Уладзіміра Калесніка (2007). У 2011 годзе Валерый Грышкавец атрымаў літаратурную прэмію «Залаты купідон», якая лічыцца своеасаблівай папярэдніцай Нацыянальнай літаратурнай прэміі, за найлепшую кнігу года ў намінацыі «Пераклад».

«Застаюся назаўсёды…» — зборнік твораў выбраных вершаў Валерыя Грышкаўца, яго журналісцкіх артыкулаў і эсэ пра кнігі і пісьменнікаў, якія паўплывалі на яго паэтычны і агульначалавечы светапогляд.

Намінацыя «Лепшы твор публіцыстыкі»

Найлепшай прызнана кніга Ігара Пракаповіча «Пастаўшчына», якая выйшла ў серыі «Падарожжа па родным краі» выдавецтва «Беларусь» і прадстаўлена да конкурсу Віцебскім абласным аддзяленнем Саюза пісьменнікаў Беларусі.

Ігар Пракаповіч — пісьменнік, педагог і краязнаўца, узнагароджаны літаратурнай прэміяй часопіса «Маладосць» (1994) і літаратурнай прэміяй імя Уладзіміра Караткевіча (2015). Акрамя гэтага, з’яўляецца пераможцам конкурсу «Настаўнік года — 2009» і мае званне «Чалавек года Віцебшчыны 2009».

Пад яго аўтарствам выпушчана ўжо больш чым 50 кніг прозы, паэзіі і публіцыстыкі. Ігар Пракаповіч скончыў геаграфічны факультэт БДУ, спецыялізаваўся на фізічнай геаграфіі. Пасля заканчэння ўніверсітэта вярнуўся на радзіму і працаваў настаўнікам. У 1999 годзе скончыў магістратуру па спецыяльнасці «Агульная педагогіка» і падрыхтаваў кандыдацкую дысертацыю па тэме «Арганізацыйна-педагагічныя асновы пабудовы сістэмы краязнаўчай работы ў агульнаадукацыйнай школе».

Асноўны кірунак літаратурнай творчасці І. Пракаповіча — паэзія. Ён дэбютаваў у друку ў 1986 годзе ў пастаўскай раённай газеце, у 1993 годзе выдаў першы зборнік «Рэха малітваў» і працягвае пісаць вершы дагэтуль. Краязнаўствам Пастаўскага раёна аўтар займаецца з пачатку творчай дзейнасці: першая кніга «Фізічная геаграфія Пастаўскага раёна» выйшла ў 1994-м.

У кнізе «Пастаўшчына» чарговы раз спалучыліся два галоўныя захапленні Ігара Пракаповіча, якія ён захоўвае на працягу многіх гадоў: літаратура і  краязнаўства. Кніга можа стаць даведнікам-правадніком па невядомых або малавядомых мясцінах, помніках прыроды, гісторыі і культуры Пастаўшчыны. Аўтар расказвае і пра знакамітых людзей Пастаўскага раёна. У кнізе сабраны трыццацігадовы досвед вывучэння гэтай мясцовасці, якой аўтар прысвяціў сваю даследчыцкую дзейнасць.

Магчыма, кніга Ігара Пракаповіча справакуе павышэнне турыстычнай цікаўнасці ў бок Пастаўшчыны. Дзякуючы такім кнігам у чытачоў з’яўляецца магчымасць вандраваць, не сыходзячы з месца, адкрываць розныя мясціны Беларусі, як старонкі кнігі. Але любоў, з якой напісана «Пастаўшчына», лёгка можа стаць матывацыяй для чытачоў убачыць прачытанае на свае вочы.

Намінацыя «Лепшы твор для дзяцей і юнацтва»

Найлепшы твор тут хутчэй скіраваны менавіта на дзіцячую аўдыторыю і з’яўляецца прыкладам таго, з якой фантазіяй пісьменнікі і выдаўцы рэалізоўваюць задачу папулярызацыі чытання сярод дзяцей.

Гэта кніга Кацярыны Хадасевіч-Лісавой «Ключ ад Вялікай Каштоўнасці», выдадзеная ў Выдавецкім доме «Звязда» і прадстаўленая да конкурсу Мінскім абласным аддзяленнем Саюза пісьменнікаў Беларусі.

Аўтарка добра ведае, як будаваць камунікацыю з дзецьмі, па-першае, таму, што гэта — далёка не першая з яе дзіцячых кніг. Яна з’яўляецца лаўрэатам Рэспубліканскага конкурсу «Найлепшы твор 2012 года» ў галіне дзіцячай літаратуры, Мінскай абласной прэміі ў  намінацыі «Дзіцячая і падлеткавая літаратура» (2015).

Па-другое, прыцягваць увагу дзяцей і перадаваць ім інфармацыю — яе праца (Кацярына ХадасевічЛісавая — настаўніца малодшых класаў).

Яна пачала пісаць даволі рана, у 10-гадовым узросце, а дэбютавала ў друку ў 1996-м у часопісе «Першацвет». З тых часоў яе творы з’яўляюцца ледзь не ва ўсіх літаратурных выданнях Беларусі і ўваходзяць у многія калектыўныя зборнікі. З-пад пяра пісьменніцы выйшла ўжо каля 20 кніг, дзве траціны з якіх — дзіцячыя. Аўтарка часта сустракаецца са сваёй аўдыторыяй у школах, бібліятэках, летніках. Яе сын стаў прататыпам для некаторых герояў кніг.

«Ключ ад Вялікай Каштоўнасці» — кніга незвычайная. Гэта кніга-квэст. Яна дазваляе чытачу стаць адным з галоўных герояў гісторыі, пабудаванай на беларускай міфалогіі. Аўтарка стварае з міфалагічных істот вобразы для сучаснай казкі, крыху змяняе ім характары і знешнасць, робіць дзеючымі асобамі прыгодніцкага падарожжа, якое чакае маленькіх чытачоў. Асілак і Прыгажуня выпраўляюцца шукаць ключ ад Вялікай Каштоўнасці ў Злавесны лес, Ведзьміна балота і Таямнічае возера. Што за Каштоўнасць схавана ў скарбонцы, дзе насамрэч трэба шукаць ключ ад яе, чытачы змогуць даведацца, далучыўшыся да герояў.

Гэта далёка не першы эксперымент Кацярыны Хадасевіч-Лісавой з дзіцячымі кнігамі. Дастаткова згадаць хаця б інтэрактыўную кнігу «Вухуцік», у якую было два «ўваходы» — для дзяўчынак і для хлопчыкаў. Але зразумець, як працуе кніга-квэст, што вядзе не па рэальным горадзе, а па чароўнай краіне, складана. Але «Ключ ад Вялікай Каштоўнасці» здольны «адчыніць» і фантазію чытачоў.

Намінацыя «Лепшы твор літаратурнай крытыкі і літаратуразнаўства»

Колькасць прэтэндэнтаў на перамогу была невялікай, але гэта цалкам зразумела: звязана са спецыфікай жанру. Найлепшай кнігай літаратуразнаўства і літаратурнай крытыкі названа «Магія слова» Івана Саверчанкі, выдадзеная і прадстаўленая да конкурсу выдавецтвам «Мастацкая літаратура».

Іван Саверчанка — доктар філалагічных навук, літаратуразнаўца і  палітолаг. З 2015-га года ўзначальвае філіял «Інстытут літаратуразнаўства імя Янкі Купалы» Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі.

Яго асноўныя навуковыя інтарэсы звязаны з гісторыяй і тэорыяй літаратуры, гісторыяй Беларусі, сучаснымі пытаннямі дзяржаўнасці і міжнароднымі адносінамі. Іван Саверчанка з’яўляецца лаўрэатам прэміі імя Ф. Багушэвіча Беларускага ПЭН-цэнтра (1999), літаратурнай прэміі «Залаты купідон» (2012), Міждзяржаўнай прэміі «Зорка Садружнасці» (2017). Працы даследчыка ў большасці прысвечаны знакавым асобам беларускага Рэнесансу і беларускай літаратуры XVI—XVII стст.

«Магія слова», такім чынам, з’яўляецца своеасаблівым канцэнтратам даследаванняў аўтара, бо змяшчае гістарычныя творчыя партрэты многіх яскравых дзеячаў беларускага пісьменства XII—XVII стст. Усебакова разгледжаны і ацэнены ўнёсак гэтых майстроў слова ў пашырэнне тэматычных і жанравых гарызонтаў беларускай літаратуры. У кнізе таксама раскрываюцца мастацкія стратэгіі, творчы метад і ідэйныя пошукі пісьменнікаў-інтэлектуалаў часоў Готыкі, Рэнесанса і Барока.

Узнагароджанне аўтара такой кнігі ў Дзень беларускага пісьменства падаецца даволі сімвалічным.

Намінацыя «Лепшы дэбют»

Вылучаецца сярод астатніх тым, што ў ёй (няважна, прадстаўлены тут твор паэзіі, прозы або публіцыстыкі) імёны намінантаў нярэдка яшчэ невядомыя чытачам, а біяграфіі гэтых аўтараў даволі кароткія.

Перамога ў  намінацыі «Лепшы дэбют» Нацыянальнай літаратурнай прэміі часта бывае другім значным эпізодам у гэтых біяграфіях.

Узнагарода ў гэтай намінацыі ўручаецца ўсяго толькі чацвёрты год. Папярэднімі пераможцамі сталі Маргарыта Латышкевіч за кнігу «Яблыкі» (2017), Юлія Алейчанка за кнігу «Пад чароўным шкельцам» (2018) і  Станіслава Умец за кнігу «Сэрца Сакры» (2019). Сёлетні лаўрэат працягвае чаргаванне прозы і паэзіі сярод пераможцаў. Найлепшым дэбютам 2020 года названы зборнік Вольгі Нікіценкі «Сузор’е птушкі», выдадзены ў  «МінКаПрынт» і прадстаўлены да конкурсу Мінскім гарадскім аддзяленнем Саюза пісьменнікаў Беларусі.

Маладая паэтка скончыла Ліцэй БДУ і цяпер навучаецца ў Мінскім дзяржаўным лінгвістычным універсітэце на перакладчыцкім факультэце.

У 2018 годзе стала пераможцай Фестывалю цікавай паэзіі «Сабака Керуака» ў Санкт-Пецярбургу (3 месца). Таксама з’яўляецца лаўрэатам міжнароднага літаратурнага конкурсу «Першацвет» (2019). Вершы Вольгі былі прадстаўлены ў некалькіх калектыўных зборніках, а ў пачатку 2020-га пры падтрымцы Мінскага гарадскога аддзялення СПБ выйшла яе асабістая кніга «Сузор’е птушкі». Рэдактарам выступіў Мікола Шабовіч.

«Сузор’е птушкі» — зборнік наіўных рамантычных вершаў, поўных захаплення прыродай, філасофскіх разваг на тэмы, якія заўсёды хвалююць маладых. Месцамі ён падаецца занадта эмацыянальным, часам — даволі разнародным, але функцыю дэбютнага зборніка — стварыць уяўленне пра стыль канкрэтнага аўтара — цалкам выконвае. Вольга яшчэ шукае сябе ў літаратуры, але ўжо з упэўненасцю кажа пра тое, што яе лёс належыць паэзіі. Хаця гэта не адзінае захапленне аўтаркі — яна малюе і  сама стварыла ілюстрацыі і вокладку для сваёй першай кнігі.

«Сузор’е птушкі» — ідэальная дэбютная кніга: узнёслая, настроем накіраваная ў далёкую светлую будучыню.

Вядома, што любая прэмія або конкурс у сферы мастацтва так ці інакш не могуць быць цалкам пазбаўлены суб’ектыўнасці. Але ўзнагарода такога ўзроўню дакладна выконвае свае мэты — падтрымлівае творцу, заахвочвае да далейшай прадуктыўнай творчасці і павышае цікаўнасць грамадства да кніг, названых найлепшымі ў беларускай літаратуры за мінулы год.

Ганна ІВАНОВА