Вы тут

Дарожная карта для навукоўцаў


Сучасны свет уступіў у эпоху імклівых інавацыйных перамен. Трансфармацыі ва ўсіх сферах эканомікі патрабуюць ад навукі актыўнага пошуку, прарыўных ідэй і хуткай матэрыялізацыі задум. Сярод апошніх буйных сусветных дасягненняў беларускіх навукоўцаў варта асабліва вылучыць штучнае вырошчванне органаў і тканак для «рамонту» чалавечага арганізма, стварэнне наналекаў і мікраробатаў, якія выконваюць маніпуляцыі ва ўнутраных органах чалавека, з’яўленне штучнага інтэлекту, праўзыходзячага чалавечы, суперновых кампазіцыйных матэрыялаў і касмічных сістэм, электрамашын, якія кіруюцца з дапамогай сэнсорыкі і думак, разумных гарадоў і вытворчасцяў. Менавіта ў гэтых галінах беларуская навука знаходзіцца на перадавых пазіцыях, а дзесьці і лідзіруе.


Фота БЕЛТА

Сёння беларускія трансплантолагі займаюцца заменай органаў і тканак і аднаўленнем функцый чалавечага арганізма. Біёлагі і медыкі актыўна працуюць з ДНК і ўжо навучыліся рэдагаваць геном чалавека. Фізікі і інфарматыкі, якія працуюць над штучным інтэлектам, навучылі машыны размаўляць, чытаць, мець зносіны. Матэрыялазнаўцы ствараюць унікальныя шматфункцыянальныя кампазіцыйныя матэрыялы. Машынабудаўнікі распрацоўваюць найноўшыя электратранспартныя сродкі і кампаненты, якія змяшчаюць эксклюзіўныя ноу-хау. Электроншчыкі атрымліваюць высокаканкурэнтныя лазеры і схемы, запатрабаваныя і ў ЗША, і ў Японіі. Заслуга айцішнікаў і матэматыкаў — наймагутнейшыя суперкамп’ютары для апрацоўкі вялікіх масіваў дадзеных. Палярнікаў — айчынная база ў Антарктыдзе разам з вядучымі краінамі і даследаванні, якія не саступаюць па навізне прызнаным лідарам. Знакавай распрацоўкай з’яўляецца і наша касмічная сістэма дыстанцыйнага зандзіравання Зямлі. Яна забяспечвае патрэбы многіх міністэрстваў і ведамстваў і дазволіла параўнальна невялікай Беларусі стаць касмічнай дзяржавай.

На думку старшыні Прэзідыума Нацыянальнай акадэміі навук Уладзіміра Гусакова, сёння беларускія навукоўцы сталі раўнапраўнымі партнёрамі з сусветнай навукай. Яны ўдзельнічалі ў эксперыментах па стварэнні і выпрабаванні адроннага калайдэра ў Швейцарыі. Геаграфія сумесных даследаванняў і распрацовак — ад Японіі да ЗША, не кажучы ўжо пра Кітай, Расію і ЕС. Усе зацікаўленыя працаваць з Беларуссю, прызнаюць высокі ўзровень яе навукі. Тут не толькі захавалі навуку былога Савецкага Саюза, але аптымізавалі яе, стварылі шэраг новых прыярытэтных напрамкаў, забяспечылі базу ўстойлівага росту. Лідары шэрагу найноўшых школ і напрамкаў добра вядомыя. Напрыклад, у сферы найноўшых нанатэхналогій гэта акадэмік Сяргей Чыжык, квантавых даследаванняў і распрацовак — акадэмік Сяргей Кілін, геномных трансфармацый і экспрэсіі генаў — акадэмік Аляксандр Кільчэўскі, транспланталогіі органаў і тканак — член-карэспандэнт Алег Румо, анкахірургіі — член-карэспандэнт Сяргей Красны…

Цяпер цяжка ўявіць, што некалькі дзесяцігоддзяў таму сітуацыя была кардынальна іншая. Асабліва драматычным і разбуральным для айчыннай навукі быў перыяд пасля развалу Савецкага Саюза. Навукоўцы адразу пазбавіліся буйных савецкіх заказаў, а такім чынам, і фінансавання. Рэспубліканскі бюджэт папоўніць гэтыя страты быў не ў стане. Навукоўцы апынуліся ва ўмовах элементарнай адсутнасці сродкаў. Маладыя, здольныя і таленавітыя масава з’язджалі за мяжу. Многія сыходзілі ў камерцыю. Лабараторыі спынялі працу.

— Наваяўленыя рэфарматары прапаноўвалі айчынную навуку перабудаваць на заходні лад і нават Акадэмію навук — яе цэнтр і мозг — зрабіць клубам навукоўцаў, а інстытуты «раздаць», — успамінае Уладзімір Гусакоў.

— Гэта прывяло б да літаральнага знікнення не толькі інстытутаў, цэлых навуковых напрамкаў і школ, але і ў цэлым нацыянальнай навукі — паказвае прыклад краін, дзе такое адбылося. Кіраўнік НАН Беларусі ўпэўнены: калі б гэта мела месца ў Беларусі, мы ўжо ніколі не змаглі б адрадзіць айчынную навуку і па ўсіх ключавых інавацыях пляліся б у хвасце свету, спадзяючыся на куплю навукаёмістых замежных тэхналогій. Толькі вось невядома, за які кошт.

— Канец развалу быў пакладзены ў 1994–1995 гадах, калі абраны народам Прэзідэнт сказаў: беларускай навуцы і Акадэміі навук быць! Надаў Акадэміі статус нацыянальнай і забяспечыў прыняцце цэлага шэрагу законаў і ўказаў, якія ствараюць усе неабходныя ўмовы для ўстойлівага развіцця, — нагадвае цяперашні старшыня прэзідыума Нацыянальнай акадэміі навук.

Дарэчы, адной з першых, калі не самую першую, малады Прэзідэнт у 1994 годзе наведаў менавіта Акадэмію навук. Пасля працяглай размовы навукоўцы ўздыхнулі з палёгкай. Зразумелі: цяжкі перыяд прайшоў і можна далей актыўна працаваць на стварэнне, рэалізуючы свае задумы, выконваючы навуковыя праграмы, нарошчваючы кампетэнцыі. Прэзідэнт рашуча адхіліў усялякія радыкальныя рэформы навукі, якія прыводзяць да яе злому, калі ўсё трэба пачынаць з нуля. Прапанаваў шлях удасканалення, аптымізацыі і паэтапнага развіцця.

У адказ на давер дзяржавы і стварэнне спрыяльных умоў навукоўцы кардынальна павысілі сваю выніковасць.

Нацыянальная акадэмія навук Беларусі цяпер шчыльна ўзаемадзейнічае з вядучымі галінамі і прадпрыемствамі краіны. Прыняла на сябе абавязацельствы па шырокаму навуковаму абслугоўванню і забеспячэнню аграпрамысловага комплексу — асноўныя гатункі раслін, пароды жывел, найноўшая тэхніка, інавацыйныя тэхналогіі. Цесна супрацоўнічае з Міністэрствам аховы здароўя ў распрацоўцы электроннага рэцэпту, стварэнні адзінай камп’ютарызаванай сістэмы медперсаналу, праграмных комплексаў, пастаўцы ўнікальных лекаў, даследаваннях у галіне ствалавых клетак. Наладзіла кааперацыю з Міністэрствам адукацыі — распрацоўка электроннай карткі навучэнца, сумесная падрыхтоўка падручнікаў, адкрыццё шматлікіх філіялаў кафедраў у інстытутах НАН Беларусі, актыўны ўдзел вучоных Акадэміі навук у выкладанні ва ўніверсітэтах…

Уласна кажучы, канкрэтных прыкладаў у кіраўніка Нацыянальнай акадэміі навук нямала. У прыватнасці, актыўна працуе сумесны Навуковы савет з БЕЛАЗам — разлікі на трываласць і даўгавечнасць, спецыяльныя маркі сталі, сістэмы вібраманіторынгу і мадэлявання кіравання, з МАЗам — цэлая серыя сумесных здабыткаў: ад дызайну да праектавання і разлікаў, навукова-вытворчы цэнтр «БМЗ — НАН Беларусі» — новыя сталі і сплавы. З шэрагам прадпрыемстваў створаны сумесныя галіновыя лабараторыі.

Што тычыцца такой сферы як генерацыя найноўшых мікраэлектронных і опта-электронных тэхналогій, то тут адноўлена навукова-вытворчае аб’яднанне «Оптыка, оптаэлектроніка і лазерная тэхніка», дзе ўжо атрыманы ўнікальныя вынікі. Створаны міжгаліновы інавацыйна-прамысловы кластар па мікра-, опта- і ЗВЧ-электроніцы, куды ўвайшлі прадпрыемствы «Інтэграл», «Планар», навукова-даследчы інстытут радыёматэрыялаў, такія вышэйшыя навучальныя ўстановы як БДУ, БНТУ, БДУІР і шэраг іншых удзельнікаў. У рамках кластара з’явілася магчымасць інтэграваць навуковы патэнцыял і матэрыяльныя рэсурсы. Гэта дазволіла распрацаваць сістэму датчыкаў і модуляў рабатызаванага гледжання, стварыць ўзоры магутнай кропкавай крыніцы белага святла, атрымаць найноўшыя інтэлектуальныя сістэмы аўтаматызацыі і рабатызацыі шматмэтавага прызначэння.

У сферы развіцця касмічнай дзейнасці НАН Беларусі сумесна з навукова — вытворчым прадпрыемствам «Пеленг» і іншымі навуковымі арганізацыямі працуе над стварэннем найноўшага спадарожніка з субметровым дазволам, гэта значыць у 0,35–0,5 метра. А гэта на сёння лепшае сусветнае дасягненне.

У краіне створана база і для паспяховага росту біятэхналагічнай галіны. У Нацыянальнай акадэміі навук, у прыватнасці, дзейнічае дзяржаўнае навукова-вытворчае аб’яднанне «Хімічны сінтэз і біятэхналогіі», куды ўвайшлі розныя зацікаўленыя прадпрыемствы. Заключаны дагавор і наладжана цеснае ўзаемадзеянне з беларускай нацыянальнай біятэхналагічнай карпарацыяй. Акадэмія навук узяла на сябе яе навуковае забеспячэнне. Толькі ў 2019 годзе выраблена біятэхналагічнай прадукцыі на суму каля мільярда рублёў.

У галіне геннай інжынерыі створаны цэлы кластар геномных даследаванняў, які распрацоўвае і ўкараняе ўнікальныя тэхналогіі для персаналізаванай медыцыны, крыміналістыкі, спорту высокіх дасягненняў, сельскай гаспадаркі, аховы навакольнага асяроддзя. Разгарнуў працу Цэнтр ствалавых клетак па дыягностыцы і лячэнні пацыентаў з сур’ёзнымі захворваннямі шэрагу органаў, у тым ліку ў галіне COVІD‑19. Пачата распрацоўка спецыялізаванай вакцыны.

Галоўнае, лічыць Уладзімір Гусакоў, павялічыць выніковасць, стварыць кампетэнцыі і лідзіраваць у свеце па ключавых прыярытэтах. Перад сусветнай навукай цяпер практычна няма перашкод, яна можа выконваць неймаверныя па складанасці даследаванні. Бліжэйшая рэальнасць — штучны інтэлект, які стане пранізваць ўсе сферы жыцця і дзейнасці. Ахопліваць не толькі вытворчасць, але і ўсю разнастайнасць паслуг.

— Мы таксама павінны тут быць у лідарах, — бачыць рэальную перспектыву старшыня прэзідыума Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. — У гэтым плане ў нас ёсць дарожная карта — Стратэгія развіцця навукі і тэхналогій да 2040 года, дзе пастаўлена мэта стварыць не толькі ІT-краіну, але і «Беларусь інтэлектуальную». На практыцы гэта разумныя сістэмы ў любой галіне.

Як следства, далейшае ўдасканаленне і развіццё Акадэміі навук і ўсёй навукі краіны. Навукоўцы — за стварэнне і за ўпэўненасць у заўтрашнім дні.

Аляксей Фядосаў

Выбар рэдакцыі

Грамадства

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.

Культура

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».