Дваццаць тысяч лье пад уражаннем

Кожнае слова мае адно ці некалькі значэнняў, замацаваных у тлумачальным слоўніку. У кожнага слова ёсць адмысловыя шляхі, якія выводзяць яго з межаў звыклага карыстання: незвычайныя граматычныя формы і спалучэнні, сугуччы, зніклыя карэнныя сэнсы. Вальжына Морт у эсэістычнай прадмове да паэтычнага зборніка Юлі Цімафеевай «ROT» піша: «Мы думаем пра паэзію як голас, узняты над штодзённым голасам». Але здаецца, што гэты голас гучыць не над, а па-за штодзённасцю, што ніякага «над» напраўду не існуе і сёння немагчыма высветліць палажэнне паэтычнай мовы. У прасторы, пра якую ідзе гаворка, такія паняцці адсутнічаюць.

Прадмова паступова складае вельмі канкрэтную і разгорнутую схему для разумення структуры верша. Даволі карысная практыка для аблягчэння чытацкага жыцця.

Шматлікія нюансы назвы таксама раскрываюцца ў прадмове Вальжыны Морт, якая адразу задае параметры глыбіні, каб нырэц на беразе мог ацаніць, ці вытрымае ён такое паглыбленне.

Кніга з самага пачатку рыхтуе чытача, быццам задае экспазіцыю, расстаўляе пачатковую сцэну спектакля: хоку пра лісце травы, прадмова, прысвячэнне «Тым, хто навучыў мяне гаварыць». Па апошнім узнікае асацыяцыя з Ганнай Ахматавай, і радок чытаецца як супраціў: «Тыя, хто па-сапраўднаму вучаць гаварыць, не шукаюць спосабаў прымусіць маўчаць». Невядома, ці ёсць тут насамрэч гэты кантэкст. Але на такой думцы дэшыфроўка спыніцца, толькі калі няўважліва прачытаць прадмову.

Зборнік адкрывае тэкст з назвай Mother tongue. «Мамін чырвоны язык...» Чытач адразу трапляе ў краіну падвойных сэнсаў. Немагчыма проста перакласці назву і чытаць тэкст, не ўлічваючы са школы «беларускую матчыну мову», што засела ў галаве. Згадваю, як у першым класе настаўніца адчытвала мяне, калі на пытанне «Без чаго чалавек не можа камунікаваць?», я адказала «язык» замест «мова».

Юля Цімафеева, магчыма, шмат карыстаецца асабістым вопытам як матэрыялам для тэксту. Счытваецца гэта хутчэй інтуітыўна, па эмацыянальнай насычанасці вершаў і частых згадках матыву памяці.

У адным з вершаў цэнтральны вобраз — брудныя анучы крыўдаў, пра якія аўтарка (ці гераіня) кажа: «Мае няхай павісяць яшчэ». Гэта яшчэ адна з  форм адлюстравання памяці. Некаторыя з гэтых ануч паэтка адмывае ад нудных дакладнасцей і перашывае ў лялькі-вершы, часам іх даводзіцца сшываць паміж сабой, часам — рабіць з іх заплаткі.

Яшчэ адна рыса паэтыкі — наданне з’явам і пачуццям фізічнай адчувальнасці, абалонкі, да якой можна дакрануцца.

Звярам, якіх я любіла,

ніколі не будзе трыццаць.

У памяці я пахавала

іхнія косткі і іхні брэх,

даўкі пах іхняй поўсці

і два шэрагі белых смочак

між задраных угору лапаў.

І сама я

дзяўчынкай жывой

пахаваная ў іх,

закапаных недзе,

галовах ці ў іх,

з’едзеных некім,

галовах, я таксама

з’едзеная.

Памяць — у пераспелых яблыках, у засохлых без слёз крыжах, роднасць — у тоўстых косах, пупавіне валосся. Часта сустракаецца канкрэтная структура метафары: два назоўнікі, назоўны і родны склон, па схеме «лісце травы». Такая пабудова — спосаб абвастрыць, найбольш канкрэтызаваць паняцце, але і пакінуць яму зразумеласць, адным краем прывязаць да штодзённай мовы, з якой у большасці выпадкаў непазбежна і расце любая іншая, у тым ліку паэтычная, а другі канец дацягнуць да ўнутранага свету тэксту. Мікраметафары ажыўляюць і абжываюць наваствораны свет макраметафары.

Яшчэ адна неад’емная частка экасістэмы тэксту — гукапіс, часам — яскравы, заўважны, часам унутраны, быццам інтуітыўны. Тэкст у Цімафеевай — менавіта працэс, наратыў, перацяканне са стану ў стан або павольны рух камеры ад адной кропкі да іншай.

Высокая значнасць гукапісу акрэслена не толькі матывамі языка-рота, але і шматлікімі мовамі, якімі карыстаецца паэтка, што адбіваецца на яе светаадчуванні і, адпаведна, тэкстах. Тут заўважны падыход да цэлага свету як да моўнай з’явы, у якой гукі ўстанаўліваюць унутраныя сувязі, а сам тэкст становіцца спробай параўнаць, памірыць сваю ўнутраную прастору са знешняй. Час у гэтай прасторы  — як шахматная дошка, падзеі на ім можна адвольна перастаўляць.

Стыхія гэтага зборніка, безумоўна, — зямля. Вальжына Морт у прадмове называе Юлю Цімафееву паэткай чарназёму. У тэкстах сапраўды шмат зямлі, шмат агародаў, і працэс росту аднолькавы ў чалавека, расліны і каменя, са слоў знімаецца абалонка і застаецца чыстае зерне.

Сябе аўтарка ўпісвае ў тэкст праз цела, таксама праз фізічна адчувальнае.

Але, нягледзячы на цялеснасць і шматлікае «я», паэтка, здаецца, своеасабліва дэперсаналізуе вершы. Гісторыя пра растварэнне сябе ў нечым большым, яскравейшым, мацнейшым прасочваецца і ў «Цырку», і ў «Мне ніколі не стаць сапраўднай».

Крык

Пакуль ты не крыкнеш,

з усёй сілы,

у чорную прорву

сябе,

ты не пачуеш,

як там глыбока

і як там пуста. Магчыма, калі паэт запаўняе ўсю прастору вакол сябе сваім светаадчуваннем, унутранай прасторай, ён можа згубіць у ёй сябе.

Зборнік «ROT» можна чытаць як суцэльную гісторыю або вандроўны даведнік, маршрут. Шлях ляжыць праз тэрыторыі памяці, рэчаіснасці і працы. У апошніх тэкстах аўтарка сваімі сюжэтаметафарамі намацвае рысы, спосабы патлумачыць сутнасць сваёй працы і  моўнага існавання. Як праз тоўстую мяккую тканіну  — бар’ер, які скрадвае вострыя дэталі формы. Але паэтка працягвае апісваць загадкавую псіхічную з’яву творчага працэсу максімальна зразумела і дакладна. Калі справа тычыцца паэзіі, гэтыя словы маюць кардынальна розныя значэнні.

На cтаронцы 80 чытач сустракаецца з адзінай аб’ектыўнай прычынай аддзяляць «жаночую паэзію» ад «мужчынскай». Жанчыны ў літаратуры раздзіраюцца на часткі паміж сваім унутраным і рэальным — целам, сям’ёй, справамі, бо жанчына праз рэпрадуктыўную фізіялогію і гендарнае выхаванне аказваецца мацней прывязанай да гэтага. Так раскрываецца фактар, які ўзмацняе патрэбу ў  прымірэнні светаў, пошук спосабу ўпісаць свой светапогляд у рэчаіснасць, не губляючы ні ў  адным, ні ў другім. Вечны ў паэзіі танец рэальнага і ўяўнага, які часта становіцца матэрыялам для тэкстаў.

Дзіўнае падарожжа: фінальная кропка змяшчаецца недзе паміж дзвюма крайнімі каардынатамі, дадзенымі табе на беразе. Магчыма, так бывае толькі на такой глыбіні, дзе канкрэтныя лічбы не працуюць.

Дар’я СМІРНОВА