Гэта сёння не будзе перабольшваннем казаць, што мастацтва Міхаіла Рагалевіча закранае самае патаемнае ў душах людзей — генетычнае імкненне беларусаў да духоўнай чысціні, захапленне прыгажосцю жыцця і годнасцю чалавечай асобы ў ім. Але ж цяжка нават уявіць, што мастак, якому лёсам было наканавана прайсці праз неверагодныя выпрабаванні, які маленькім дзіцём застаўся круглым сіратой у перадваенны час, здолее захаваць у сваёй душы веру ў чалавека і чалавечнасць, ды яшчэ скажа пра гэта ва ўвесь голас сапраўднага таленту жывапісца.
Адкуль чэрпаў духоўную энергію і сілы мастак? Можа даваў іх ручнічок, вышыты конікамі, уся спадчына, што засталася ад бацькоў. Нездарма бачым яго намаляваным на многіх творах Рагалевіча. А, можа, натхняў адзіны захаваны здымак маці — зусім юнай дзяўчыны з доўгімі прыгожымі валасамі і светлымі вачыма. Некалькі карцін мастак прысвяціў менавіта ёй.
Мастак апеў у сваіх карцінах ціхі, складаны, часам супярэчлівы, аднак шмат у чым напоўнены народным аптымізмам і ўнутранай прасветленасцю побыт былых сялян, якія пераехалі на пастаяннае жыхарства з вёскі ў горад. Рагалевіч першы, і, мабыць, адзіны ў асяроддзі беларускіх мастакоў глыбока і паслядоўна, з году ў год, раскрываў гэтую тэму, кажучы з дапамогай жывапісу пра тыя дасягненні духоўнай культуры, якія прыўнёс у гарадскі побыт сельскі беларус напоўнены традыцыямі культ сямейных адносін, аптымізм светаўспрымання, дабрыні ў адносінах да людзей. Першыя творы на гэтую тэму мастак пачаў паказваць на рэспубліканскіх вернісажах яшчэ ў 1960‑я гады, калі большасць яго калег, часта саромеючыся сялянскага паходжання, прысвячалі свае творы адлюстраванню індустрыяльных працэсаў. Тэма душэўнасці, велічнай прыгажосці чалавечых узаемаадносін з’явілася адной з вядучых у творчасці Міхаіла Рагалевіча.
Яго мастацкая дзейнасць адметная і тым, што ён першы сярод беларускіх мастакоў пачаў даносіць праз мастацтва праўду аб трагедыі народа, якую сам перажыў у часы рэпрэсій у даваенныя гады. Гэта былі даволі камерныя карціны, якія раскрывалі старонкі асабістай біяграфіі, асабістай трагедыі Рагалевіча і яго бацькоў, боль якой не сціхаў ні на хвіліну. Але разам з тым гэта былі праўдзівыя, пакутлівыя смелыя крокі да вялікай праўды.
Без сумневу, гэта — адзін з самых глыбокіх па сэнсе творчасці і выяўленчай вобразнасці мастакоў сучаснасці. Відавочна і тое, што яго карціны нясуць у сабе сутнасць беларускага менталітэту, сканцэнтраваную на прыярытэце сям’і і сямейных адносін у жыцці чалавека.
І зусім не здарма, што першая персанальная выстава Міхаіла Рагалевіча ў 1983 годзе стала сенсацыяй. Тады амаль увесь Палац мастацтва ў Мінску занялі яго карціны. Калі дакладней, больш за сотню жывапісных работ і прыкладна столькі ж графічных лістоў (толькі частка яго творчых дасягненняў) запоўнілі энергіяй вобразаў і фарбаў прастору двух паверхаў самага вялікага ў краіне выставачнага павільёна. Гэта быў нябачаны да таго часу ў сценах галерэі інтэлектуальны «феерверк-перфоманс» гармоніі яркіх эмоцый, глыбокіх пачуццяў і перажыванняў — пранізлівая споведзь мастака перад суайчыннікамі.
Да той выставы пра яго пісалі мала: такое мастацтва не ўкладвалася ў адшліфаваныя гадамі прадстаўленні сацыялістычнага рэалізму і стэрэатыпы ацэначных стандартаў. Але на час экспазіцыі ў грамадстве ўжо пачыналі ўзнікаць іншыя настроі. І дзіўная рэч — творчасць Міхаіла Рагалевіча атрымала належную падтрымку. Пасля Мінска яго выстава з поспехам экспанавалася ў Маладзечне і Магілёве, Гомелі і Віцебску. Прэса адгукнулася на падзеі публікацыямі разгорнутых артыкулаў-рэцэнзій. Захопленыя водгукі, у прыватнасці, надрукаваў штотыднёвік «Літаратура і мастацтва». Высокая крытычная ацэнка Рагалевіча была адэкватнай яго творчасці, якая сваёй чысцінёй і адкрытасцю, давернай гутаркай з гледачом, простым стаўленнем да жыцця ўспрымалася як глыток свежага паветра, як нешта нязвыклае, але вельмі патрэбнае. Тады ж часопіс «Мастацтва» ў адным з нумароў распавядаў пра творчасць Рагалевіча ледзь не на ўсіх сваіх старонках — гісторыя неверагодная, якая не паўтарылася больш ні разу! Столькі ўвагі аднаму мастаку ніколі раней не надаваў і Нацыянальны мастацкі музей: маштабная выстава «Песня жыцця» размясцілася там на двух паверхах. Магла быць і больш, але сабраць у адным месцы ўсе знакавыя палотны аказалася справай праблематычнай.
Так, ён быў наіўным і адважным. І калі першым у беларускім мастацтве падняў тэму сталінскіх рэпрэсій, і калі аднаўляў на палатне побыт новых гараджан, якія перабіраліся з вёскі разам са сваімі дзедаўскімі звычаямі і даверлівай адкрытасцю. Пісаў рыжагаловых немаўлятаў, закаханых на кані, які падняўся на дыбкі, незлічоныя яблыні і яблыкі, даўгашыіх жанчын з букетамі руж — толькі не партрэты правадыроў і не індустрыяльныя пейзажы. Ні ў пару «развітога сацыялізму», калі гэта было ўсеагульнай практыкай, ні пазней, калі іранізаваць над адыйшоўшай эпохай і яе каштоўнасцямі не паспрабаваў рэдка хто з творцаў. Мастацтва Рагалевіча ацэньвалася і пераацэньвалася шматразова. У тым ліку, у самым літаральным, грашовым сэнсе, хоць ён сам прынцыпова не прадаў ніводнай працы ў прыватныя рукі. Толькі лічаныя палотны і толькі дзяржмузеям, прычым тут жа пісаў — не, не копіі, хутчэй, варыянты карцін, якія пайшлі ў музейныя фонды. З пункту гледжання адных, быў геніем, іншыя лічылі яго навукам — нават не на падставе адукацыі, абмежаванай дыпломам Мінскага мастацкага вучылішча, а па манеры пісьма, стылізаванага пад прымітыўнае народнае мастацтва з яго яркімі фарбамі і непасрэднасцю вясковых дываноў — «маляванак». Па прастадушнаму імкненню расказаць пра ўсіх, каго любіць, не баючыся выглядаць сентыментальным. Аднак нічые іншыя палотны не аднаўляюць мінулае так відавочна і дакументальна. Нягледзячы на ўмоўнасць малюнка, усе бытавыя дэталі на карцінах Міхаіла Рагалевіча дакладныя і пазнавальныя, пейзажы канкрэтныя, а партрэт-ныя вобразы гранічна падобныя з людзьмі, якіх ён адлюстроўваў. Людзьмі не выдуманымі — заўсёды рэальнымі і любімымі.
Да кожнай са сваіх карцін ён рабіў мноства эскізаў і накідаў. І пакінуў нашчадкам велічэзную колькасць графічных работ, у разы большую, чым жывапіс.
— Яго графіка — асобная планета, — перакананае мастацтвазнаўца Таццяна Гаранская. — Па ўзроўні яе цалкам можна параўнаць з узрушаючымі малюнкамі Врубеля, напрыклад. Настолькі яны віртуозныя. Рагалевіч сапраўды быў прафесіяналам высокага класа. І прайшоў каласальны творчы шлях, нарадзіўшыся як мастак у эпоху «суровага стылю». Хоць у яго ранніх працах мы бачым яркія рысы экспрэсіянізму: усе пачуцці аголеныя, фарбы драматычныя, насычаныя.
Сваю жонку ён маляваў гэтак жа часта, як Мадыльяні сваю музу Жанну Эбютэрн, толькі рукі на ўсіх жаночых партрэтах Рагалевіча іншыя: неэлегантныя, натруджаныя. Самога сябе асацыяваў часам з Ван Гогам — дарога да мастацтва і прызнання ў яго выйшла такой жа доўгай.
Так, сям’я для Рагалевіча была каштоўнасцю абсалютнай. Але рэальны пачатак жыцця рыжавалосага хлопчыка быў зусім іншым, чым на большасці палотнаў, якія ён напісаў, стаўшы мастаком. Прычына, па якой яго бацьку прысудзілі да расстрэлу, а маці — да высылкі ў Сібір, для Міхаіла засталася таямніцай — яму самому тады не споўнілася і года. Абодва былі са старадаўніх дваранскіх родаў, але ўсё, што засталося іх сыну — некалькі фатаграфій і вышыты конікамі ручнік. Праз гады ён не раз упісаў гэты ручнік у прастору сваіх светлых работ. Ужо пасля таго, як бацькоў апраўдалі, кампенсавалі кошт дома, аднятага ў іх у 1930‑я. На гэтыя грошы Рагалевіч пабудаваў кааператыўную кватэру, перабраўся ў яе з сям’ёй з барака і абзавёўся першай майстэрняй — прама ў сябе дома. Аднак ужо праз некалькі гадоў, успамінала яго дачка Людміла Працкевіч, быў гатовы ад усяго адмовіцца:
— Сям’ю татава мастацтва не карміла, і ў 1978-м мы сабраліся на Сахалін. На заробкі. Амаль усё было гатова — кватэра здадзена, кантэйнеры сабраныя. І раптам, ужо ледзь не на парозе ён атрымлівае ліст з прапановай уступіць у Саюз мастакоў. Усе рэчы тут жа распакавалі. Мы так нікуды і не з’ехалі. Уступленне ў Саюз мастакоў для таты было важней за любыя грошы.
Яго самога задавальняла ўсё і адсутнасць усяго. Фанатычныя мастакі, як правіла, людзі непатрабавальныя, а Міхаіл Рагалевіч быў дакладна адным з такіх. Нават мог дазволіць сабе іншае, аддаваў перавагу наліваць суп у адну і тую ж алюмініевую міску. Усё сваё жыццё. Хоць гэта, хутчэй, было не проста дзівацтва.
Халодныя камяні і бурныя сібірскія рэкі ў сваіх ранніх пейзажах Міхаіл пісаў з натуры. Працуючы на чыгунцы, скарыстаўся правам выбраць раз у год любы бясплатны маршрут і паехаў туды, дзе прайшло яго ранняе дзяцінства. У першую ссылку Ганне Рагалевіч, маці будучага мастака, дазволілі адправіцца разам з сынам. Там ён сур’ёзна захварэў, але нейкім цудам яна змагла вярнуцца з ім дадому. У 1937‑м — новы арышт, сын апынуўся ў дзіцячым доме. З казённых сцен ён збег, доўга бадзяжнічаў, аднак да канца вайны здолеў-такі дабрацца да родных — сям’і брата бацькі, расстралянага ў тым жа 1933-м. У іх садзе тады багата квітнелі яблыні…
Да мастацкага вучылішча Міхаіл Рагалевіч паспеў набыць не адну прафесію. Працаваў у ліцейным цэху, экскаватаршчыкам, рэйкаўкладчыкам. І з прыгажуняй-жонкай пазнаёміўся далёка не ў рамантычнай абстаноўцы, а на будоўлі, дзе абодва працавалі. Яго муза была вельмі зямная, вельмі надзейная. З ёй у Міхаіла з’явілася тое, што было для яго важней за ўсё: сям’я і магчымасць стаць мастаком. Увесь побыт гэтая муза ўзяла на сябе. А яе партрэты і іншыя карціны Рагалевіча сталі з’яўляцца на ўсіх выставах. Праўда, званняў ён так і не дачакаўся, і паўнавартасная майстэрня з’явілася далёка не адразу.
Зрэшты, Таццяне Гаранскай было куды прывесці студэнтаў, каб пазнаёміць іх з мастаком, творчасць якога літаральна бянтэжыла сваёй шматпланавасцю:
— Большую частку свайго творчага жыцця Міхаіл Рагалевіч правёў у Інстытуце фізікі Нацыянальнай акадэміі навук, дзе працаваў на такой смешнай пасадзе, як мастак-афарміцель. Але дзякуючы гэтаму ў яго распараджэнні апынуўся амаль цэлы паверх, дзе былі і кабінет-майстэрня, і сховішча для карцін, і ўдзячная аўдыторыя. Там Рагалевіч стварыў цэлую галерэю партрэтаў прадстаўнікоў беларускай навукі свайго часу, а ў холе інстытута пастаянна экспанаваліся яго працы, якія ён увесь час мяняў. Толькі не прадаваў — прыбытку ад сваёй творчасці ён ніколі не шукаў.
Міхаіл Рагалевіч пісаў партрэты як звычайных навуковых супрацоўнікаў, так і знакамітых прафесараў, акадэмікаў. Многія з гэтых работ экспанаваліся на рэспубліканскіх групавых і персанальных выставах мастака, некаторыя былі набыты музеямі. Асаблівасць твораў у тым, што яны раскрываюць погляд мастака на работнікаў навукі як на людзей, з аднаго боку — звычайных, а з другога — часта безабаронных перад жыццём і яго бытавымі праблемамі. Але кожнага са сваіх герояў мастак надзяляў архаічна-зямной прыгажосцю, што не мае нічога агульнага са свецкімі ўяўленнямі, а звязана з фізічнай і духоўнай неардынарнасцю прататыпаў карцін. Праз ёмістыя мастацкія вобразы творца атаясамляў блізкіх і дарагіх сэрцу людзей і сябе таксама з выявамі прыроды, якую пісаў шмат і пранікнёна.
Вобраз працавітай жанчыны Міхаіл Рагалевіч таксама выпісаў тонка і шчыра, як важны акцэнт уласнага мастацтва. У такіх карцінах як «Беларусачка», «Сапраўднае» гэты вобраз паўстае самадастатковым, адасобленым ад тэматычных цыклаў. У іншых — пранізвае сямейны цыкл работ і нясе ў сабе касмічнае пачуццё павагі і захаплення годнасцю жанчын-работніц («Гаспадыня», «Вечар», «Раніца», «Пойдуць жаць»). Гэта становіцца відавочным, калі праглядаеш спадчыну графічных твораў мастака, дзе захаваліся серыі малюнкаў, зробленых на тэмы «тая, якая шые», «тая, якая вяжа», «тая, што мые», «тая, што варыць», «тая, што жне» і падобныя… Кожны з іх — узор віртуознага малявання, выразна выяўленага характару натуры, моцнай энергетыкі рысак і тонавых плям.
Зыходзячы з гэтага разумееш, што жывапісныя творы — толькі бачная частка айсберга каласальнага творчага патэнцыялу Міхаіла Рагалевіча. Мастак любуецца фігурай, рухамі, гармоніяй жанчыны ў яе адвечных занятках і справах. У асобных карцінах мастак падымае жанчыну да манументальнай велічы, у іншых — надае ёй вобразныя характарыстыкі багінь старажытнай міфалогіі, што «пралі ніткі жыцця» або «ўрачыста перабіралі пацеркі часу». Менавіта тыя творы, дзе мастак выразна, знакава паказаў гледачу нешта патаемнае, глыбока схаванае ў жанчыне, але па-сапраўднаму годнае праслаўлення, з’яўляюцца прыкметнай творчай спадчынай Рагалевіча.
Вобраз жанчыны-працаўніцы, захавальніцы сямейнага цяпла дамінаваў у карцінах Рагалевіча на працягу доўгага перыяду. Але паступова мастак аддае перавагу жанчыне як знаку хараства, яе незямнога тварэння.
Працэс ідэалізацыі вобраза жанчыны разгортваўся на працягу ўсяго творчага шляху Міхаіла Рагалевіча. Менавіта таму многім здаецца, што мастак пісаў адну і тую ж мадэль, і ў гэтым ён сугучны з Батычэлі або Мадыльяні. Сапраўды, прататыпаў яго жаночых партрэтаў было няшмат — жонка, дачка і маці. Зрэшты, быў яшчэ адзін сінтэзаваны, выведзены як формула вобраз — Муза.
Найбольш ідэалізаваныя жаночыя вобразы — Ганна ў карціне «Антон і Ганна», у сюжэце пра закаханых у «Дрэве Жыцця», у пэўнай ступені ў творы «Які цудоўны свет», дзе мастак апаэтызаваў вобраз дзяўчынкі, што нават не бяжыць, а парыць над зямлёй з кветкай у руцэ. Нарэшце, адбылося і само ўшэсце ў сюжэце карціны «Дзень нараджэння». Але вызначальны падзел паміж рэальным, жыццёвым вобразам жанчыны ці дзяўчыны і наданнем яму незямной, касмічнай значнасці адбылося на этапе творчага спасціжэння мастаком вобраза маці, якая загінула ў сталінскіх лагерах яшчэ ў часы дзяцінства Міхаіла. Ён шматкроць, нібы абраз, пісаў яе партрэт, узіраючыся ў маленькую, цудам ацалелую фатаграфію з пашпарта, на якой была бачная маладая жанчына з прыгожымі кучаравымі валасамі — Ганна Рагалевіч-Аленская. Так з’явілася серыя партрэтаў «Мая мама», пазней — карціны «Маці ў далёкім краі» і «Успаміны», прасякнутыя высокім драматызмам.
У карціне «Успаміны» з’яўляецца яркая метафара, якая потым не знікала з шэрагу дамінуючых архіпелагаў у мастацтве Рагалевіча, — куст барвова-чырвоных руж. Выява гэтай кветкі з вострымі шыпамі асацыявалася мастаком з нясцерпным болем і яго памяццю, а таксама з памяццю цэлага народа аб горычы многіх страт у часы войнаў у кожнай беларускай сям’і.
Ціхі, сціплы, нават сарамлівы — такім Міхаіла Рагалевіча запомнілі многія. Але калекцыянерам ён адмаўляў настойліва. А калі захварэў, жонка спалохалася. Не за лёс яго вельмі вялікай калекцыі жывапісу, якую незразумела куды было падзець — за яго самога. Ён ужо наўрад ці разумеў, што адбываецца вакол, а яна ўсё спадзявалася яго вылечыць. І прадавала карціны не гандлюючыся. Ніхто — ні дзеці, ні сябры мужа — не адважыўся ёй запярэчыць.
«Пра час і пра сябе» — так ён назваў адну са сваіх пазнейшых работ. Два дрэвы на абрыве моцна счапіліся галінамі. Аднолькава безабаронныя пад напорам ветру, хоць карані аголеныя пакуль толькі ў аднаго. Жонка перажыла яго ненадоўга. Аднак карціны апынуліся мацней часу.
Як і вобраз яблыні, які, без перабольшання, стаў не толькі пунктам адліку творчасці Міхаіла Рагалевіча, але і яго своеасаблівым брэндам. Мастак напісаў дзясяткі твораў з квітнеючымі садамі і панарамамі вясны. Малюючы яблыні ў колеры, ён шукаў ўласную душу ў абнаўленні прыроды. Для яго гэта была магчымасць духоўнай рэлаксацыі, бо сам пражыў складанае і шмат у чым трагічнае жыццё.
Так, Міхаіл Рагалевіч часта задумваў карціну як метафару для чалавека, якому, як таму дрэву, даводзіцца быць у пастаянных ваганнях паміж зямлёй і небам, паміж існаваннем і жыццём. Каб жыць, а не існаваць, і дачакацца чыстага неба, трэба шукаць апору, перш за ўсё духоўную, лічыў мастак.
Паколькі мастацтва Міхаіла Рагалевіча у аснове сваёй аўтабіяграфічнае, з ім добра спалучаецца назва аднаго з галоўных твораў жывапісца — «Аб часе і аб сабе». На беразе ракі разгортваецца драма: адно з двух дрэў, што аддаліліся ад агульнай купкі сабе падобных, апынулася на краі абрыву і вось-вось ўпадзе ў бурлівы паток ракі, карані і ствол ўжо завіслі ў прасторы. Але яго надзейна ўтрымліваюць стромкія галінкі суседняга дрэва. Яны, нібы абняўшыся, моцна перапляліся, і, здаецца, жудасныя хмары навальніцы пачынаюць разыходзіцца, а паміж імі выявіўся і зіхаціць доўгачаканы прарыў чыстага неба…
Веніямін Міхееў
Фота аўтара
Друкуецца ў часопісе «Беларусь.Belarus»
З усіх куточкаў Беларусі.
Яе песні займаюць першыя радкі ў музычных чартах краіны, пастаянна гучаць на радыё і тэлебачанні.
