Напярэдадні ХХVІІІ Мінскай міжнароднай кніжнай выстаўкі-кірмашу карэспандэнты «ЛіМа» наведалі сталічныя выдавецтвы, каб азнаёміцца з кніжнымі навінкамі і выданнямі, якія пабачылі свет раней, але будуць прэзентаваны ў межах падзеі. Пад вокладкамі — творы для шырокага кола чытачоў усіх узростаў: ад самых маленькіх, якія толькі вучацца чытаць, да сталых аматараў прыгожага пісьменства. Супрацоўнікі выдавецкіх устаноў распавялі, у чым унікальнасць той ці іншай кнігі.
Розныя дарогі ў гісторыі
«Міжнародная кніжная выстаўка для ўсіх выдаўцоў — нагода падвесці вынікі мінулага года», — адзначыла дырэктар выдавецтва «Беларуская энцыклапедыя імя Петруся Броўкі» Вольга Ваніна падчас прэс-канферэнцыі ў Доме прэсы. Яна распавяла, што з асноўных кірункаў працы выдавецтва можна выдзеліць тры групы.
Першая — кнігі, звязаныя з гісторыяй. Асаблівае месца ў дзейнасці выдавецтва займае гісторыя Вялікай Айчыннай вайны, таму да 75-годдзя Вялікай Перамогі было выдадзена шмат кніг. Серыя «Беларусь памятае: у імя жыцця і міру» ў 2020 годзе дапоўнілася кнігай «Сузор’е герояў зямлі беларускай», прысвечанай салдатам і афіцэрам, партызанам і падпольшчыкам, якія смеласцю і самаахвярнасцю служылі сваёй Радзіме ў часы вайны, а таксама ўнікальным выданнем «Савецкія святы і партызанскія парады на тэрыторыі Беларусі ў гады Вялікай Айчыннай вайны», падрыхтаваным доктарам гістарычных навук Аляксеем Літвінам.
Другая серыя «Беларускай энцыклапедыі», прысвечаная ваеннай гісторыі, мае назву «Беларусь. Трагедыя і праўда памяці». У ёй збіраюцца матэрыялы пра самыя балючыя пункты на гістарычнай карце — канцэнтрацыйныя лагеры, гета, спаленыя вёскі. Летась у серыі выйшлі кнігі «Азарычы — дарога смерці» і «Асіповічы: трагічныя старонкі». Вольга Ваніна звярнула ўвагу на тое, што праца над серыяй працягваецца, цяпер ідзе падрыхтоўка матэрыялаў па гета ў Глыбокім.
Адным з вынікаў плённага супрацоўніцтва аўтараў выдавецтва з Фондам кінафотафонадакументаў стаў фотаальбом Івана Сацукевіча пра аднаўленне Мінска пасля вайны. Гісторык і экскурсавод сабраў эксклюзіўныя медыяматэрыялы і параўнаў іх з сучасным выглядам горада. Кніга «Мінск: з руін да квітнення» падае мноства цікавых фактаў, невядомых большасці мінчан.
Адзін з найважнейшых шляхоў паказу гісторыі — праз біяграфіі канкрэтных асоб. Асаблівы праект выдавецтва ў гэтым кірунку — серыя «Асветнікі Беларусі», прызначаная школьнікам, але цікавая і іншым колам чытачоў. Тут сабраны біяграфіі і творчыя ўнёскі знакамітых беларусаў мінулага: ад першадрукароў да навукоўцаў і пісьменнікаў. На кніжнай выстаўцы таксама плануецца прадставіць працы гісторыка Наталлі Голубевай, у якой выйшла ўжо дзве кнігі ў «Беларускай энцыклапедыі». Сёлета пісьменніца прадставіць выданне «Надзея Грэкава. Міхаіл Малінін. Час памятаць» — адлюстраванне біяграфіі і дзейнасці адзінай жанчыны, што здолела заняць пасаду старшыні Вярхоўнага Савета БССР у вельмі няпростыя для краіны часы — 1938—1949 гады. Не толькі сухія факты — пісьменніца стварыла вобраз моцнай і ўплывовай жанчыны, перадала яе характар, а таксама вывела гісторыю кахання Надзеі Грэкавай і яе мужа генерала Міхаіла Малініна.
Выдавецтва працягвае работу над персанальнымі энцыклапедыямі. Гэты год быў прысвечаны выданню «Уладзімір Караткевіч». Збіральнікі пастараліся адлюстраваць уплыў творчасці выбітнага пісьменніка на многія сферы мастацтва ў Беларусі. Акрамя біяграфічнага і гістарычнага матэрыялу, значная частка энцыклапедыі адведзена разборам творчых метадаў Караткевіча, яго ўнікальнай мове.
Другі кірунак дзейнасці выдавецтва звязаны з мастацтвам. У супрацоўніцтве з Нацыянальным гістарычным музеем выйшаў альбом графікі мастакоў 1920—30-х гадоў мінулага стагоддзя пад назвай «І рай, і боль на Песеннай зямлі…» Гэта ўнікальныя мастацкія і этнаграфічныя матэрыялы, створаныя падчас экспедыцый у розных рэгіёнах Беларусі. Яшчэ адно выданне — «Акварэлі» — энцыклапедыя па гісторыі акварэльнага жывапісу пад аўтарствам Уладзіміра Рынкевіча — сабрала 65 імёнаў і больш за 200 ілюстрацый. Сумесна з Нацыянальным мастацкім музеем выдавецтва падрыхтавала кнігу «Зямля і неба Фердынанда Рушчыца». Гэта альбом, выдадзены да 150-годдзя мастака, заснавальніка пейзажнай школы Беларусі. У ім сабраны архіўныя фотаздымкі і больш за 100 выяў мастацкіх твораў.
Трэцяя тэма, якая знайшла адлюстраванне ў выданнях «Беларускай энцыклапедыі», — духоўныя кнігі. Да 550-годдзя Жыровіцкай іконы Божай Маці выйшла кніга «Жыровічы: пад святым пакровам». Тут сабраны матэрыялы пра гісторыю горада, у тым ліку духоўную. Да Дня пісьменства, што ў мінулым годзе праходзіў у Бялынічах, была выдадзена кніга «І Маці Божай памалюся…», прысвечаная гісторыі горада, суіснаванню розных канфесій у ім, з’яўленню і далейшаму лёсу знакамітай Бялыніцкай іконы. Кніга «Храм-Помнік зямлі Беларускай» — пра Усіхсвяцкі храм у Мінску — сімвал памяці пра ўсіх беларусаў, якія сталі ахвярамі войнаў, рэпрэсій і іншых цяжкіх гістарычных падзей на нашай зямлі і за яе межамі. Выданне змяшчае шмат звестак пра архітэктурныя рашэнні і гісторыю стварэння храма, мерапрыемствы, што тут праходзяць. Як адзначыла дырэктар, пазнаёміцца з выданнем на кніжнай выстаўцы — унікальная магчымасць, бо яго няма ў вольным продажы.
Акрамя згаданых, «Беларуская энцыклапедыя імя Петруся Броўкі» прадставіць дзясяткі кніг, якія выйшлі ў дзіцячых серыях. Такія розныя па тэматыцы, выданні аб’ядноўваюць галоўныя прынцыпы працы выдавецтва — дакладнасць гістарычных звестак і цікава выкладзены матэрыял.
У краіне дзівосаў
«Надышоў першы дзень вясны. Прыляцела птушка і села на акно — быў такі казачны момант, што адразу падумалася пра казкі. І захацелася рэалізаваць усё кніжкай — так і нарадзілася ідэя серыі казак «12 месяцаў», — расказаў дырэктар выдавецтва «Мастацкая літаратура» Алесь Бадак. Пад вокладкай серыі сабраны павучальныя гісторыі, якія лёгка запамінаюцца, дапамагаюць з дабрынёй глядзець на свет і заўважаць у ім найлепшае.
Кніжак сёння прадаецца для дзяцей шмат: і народная казка, і аўтарская, і выданні маладых аўтараў. Каб у гэтым кніжным моры не згубіцца, трэба шукаць арыгінальнае, нейкую сваю «фішку». І ў серыі «12 месяцаў» незвычайнае ёсць. Гэта адлюстравалася і ў назве, і ў афармленні. Так, у годзе 12 месяцаў, а ў месяцы — 30, 31, 28 альбо 29 дзён.
— Ідэя палягала ў тым, каб гэтыя кнігі можна было чытаць цэлы год штодзень, па адной гісторыі за вечар. Адной з задач серыі было паказаць найлепшыя ўзоры казачнай літаратуры, як беларускай, так і літаратур свету. На кожнай старонцы выдання стаяць лічбы дзён месяца. А яшчэ ўнікальнасць выданняў у тым, што нашы мастацкія рэдактары да казак, што прадстаўлены ў серыі, пастараліся адшукаць ілюстрацыі знакамітых беларускіх мастакоў. Ёсць сярод малюнкаў тыя, што рабіліся ў 30—40-х гадах мінулага стагоддзя. Мы імкнуліся паказаць, як на працягу доўгага часу мянялася кніжная ілюстрацыя, таму што кожнае пакаленне і пісьменнікаў, і мастакоў прыўносіць у афармленне нешта сваё: такім чынам адлюстроўваецца свой час. Так, хто збярэ хаця б некалькі кніжак серыі, можа пабачыць, чым адрозніваліся выявы звычайных жывёл, напрыклад, зайца, вавёркі, ваўка, што маляваліся ў сярэдзіне мінулага стагоддзя, ад тых, што малююць сучасныя маладыя мастакі. Гэта цікава і маленькім чытачам.
На пытанне, ці чытае пісьменнік казкі цяпер, ён прызнаўся, што казачны жанр — яго ўлюбёны:
— Захапляюся адчуваннем, калі чытаю, слухаю альбо нешта гляджу. Напрыклад, пастаноўку ці фільм, дзе ёсць нешта казачнае: казкі ж бываюць не толькі для дзяцей. Ёсць і тыя, што спадарожнічаюць мне на працягу ўсяго жыцця. Напрыклад, «Аліса ў краіне цудаў» — адна з любімых. Для каго яна: дзяцей? Дарослых? Люблю чытаць філасофскія, пазаўзроставыя казкі…
Знакавыя асобы, неўміручыя творы
Да юбілею Івана Мележа ў «Мастацкай літаратуры» пабачылі свет два выданні.
Славуты раман «Людзі на балоце» — адзін з самых знакавых у беларускай літаратуры за ўсю яе гісторыю. Раман у свой час зрабіў рэвалюцыю: ён настолькі прыцягваў увагу, што ўжо ў часопісным варыянце ствараў чэргі ў бібліятэках! І праз год пасля публікацыі, калі выйшаў асобным выданнем, імгненна знік з паліц кніжных крам. Пісьменніку ў межах аднаго твора ўдалося паяднаць сур’ёзную літаратуру і разлічаную на масавасць. Тут вельмі цікава закручаны сюжэт, але разам з тым многае прымушае задумацца над шматлікімі сур’ёзнымі праблемамі, над гісторыяй беларускай вёскі і ўвогуле Беларусі. Гэта твор, што ставіць вельмі шмат пытанняў, на якія кожнае пакаленне шукае свае адказы. Раман, які не старэе.
Другая кніга выйшла ў серыі «Жыццё знакамітых людзей Беларусі» — «Іван Мележ, пясняр Палесся». Укладальнікам выдання стаў Мікола Мятліцкі, зямляк Івана Мележа. Мікола Мятліцкі лічыў гэтага пісьменніка сваім духоўным настаўнікам.
— Было надзвычай цікава знаёміцца з рукапісам кнігі. Некаторыя ўспаміны сталі для мяне адкрыццём. Многіх фактаў біяграфіі я не ведаў, не ведаў і пра няпростае жыццё Мележа, — распавядае Алесь Бадак. — Чытаючы ўспаміны пра пісьменніка, асэнсоўваеш па-іншаму і тое, што ён стварыў. А калі чытаеш самі творы, то цікавасць да іх падштурхоўвае больш даведацца і пра пісьменніка. Успамінаў у нас выдаецца не так і шмат. Час сыходзіць, і ўсё менш застаецца людзей, якія ведалі таго ці іншага класіка. Так, Мележа не стала ў 1976 годзе, і калі паспрабаваць падлічыць, колькі можа быць гадоў яго сучаснікам, якія былі з ім знаёмыя, то ім будзе далёка за 60. З сапраўдных сяброў пісьменніка засталіся адзінкі, таму нашай задачай і з’яўляецца збіраць, фіксаваць і выдаваць, каб пакінуць усе сведчанні нашчадкам: для іх Мележ і яго пакаленне — ужо гісторыя, да якой нельга фізічна дакрануцца…
Не застаўся незаўважаным і Іван Шамякін, таксама сёлетні класік-юбіляр. Дарэчы, на выстаўцы будуць прадстаўлены не толькі яго кнігі, што выходзілі ў «Мастацкай літаратуры», але і рэчы, дакументы з сямейнага архіва: іх прадаставілі да выстаўкі яго дзеці. А да юбілею пісьменніка ў серыі «Залатая калекцыя беларускай літаратуры» выдадзены раманы «Трывожнае шчасце» і «Слаўся, Марыя» — самыя аўтабіяграфічныя творы пісьменніка. І ў гэтым іх каштоўнасць: праз вобраз галоўнага героя можна больш даведацца пра самога пісьменніка, праз вобразы жанчын можна скласці ўяўленне пра спадарожніцу жыцця творцы, якая была яго сябрам, дарадцам у літаратурных пытаннях.
Літаральна днямі пабачыў свет 19 том (Лісты. Частка І) выдання 25-тамовага Збору твораў Уладзіміра Караткевіча. У кнізе выкарыстаны матэрыялы з асабістых архіваў пісьменніка і сябра Фларыяна Няўважнага, з фондаў БДАМЛіМ. Тэксты і каментарыі да іх падрыхтавалі Анатоль Верабей і Генадзь Кажамякін. Эпісталярная спадчына класіка дапамагае зразумець многія моманты яго жыцця і творчасці. Несумненна, уважлівы чытач знойдзе тлумачэнні пэўных месцаў у мастацкіх творах пісьменніка. Лісты, сабраныя пад вокладкай, адрасаваны бацькам, родным і блізкім, літаратарам, сябрам і знаёмым: Якубу Коласу, Уладзіславе Луцэвіч, Аляксандру Бялецкаму, Максіму Танку і некаторым іншым.
Адкрываецца кніга лістамі, якія пісаў Уладзімір яшчэ ў юнацтве, будучы школьнікам. Многія з іх ілюстраваны яго ўласнымі малюнкамі.
Адно з найцікавейшых выданняў, што нядаўна выйшла, — кніга вершаказаў Алеся Разанава «Маланка жне, гром малоціць». Гартаючы зборнік, не перастаеш здзіўляцца, наколькі простыя рэчы натхняюць паэта на паглыбленне ў іх метафізічную прыроду і яе даследаванне — гэта прадметы побыту, якія заўжды пад рукой, прыродныя з’явы, якія назіраеш штодзень.
Для цікаўных і няўрымслівых
Выдавецтва «Народная асвета» парадавала юных чытачоў, якія палюбілі серыі кніг, прызначаныя для пашырэння ведаў аб розных падзеях і з’явах.
Так, серыя кніг пісьменніцы Ірыны Токаравай «Прыгоды» папоўнілася выданнем «Гадзіннік, альбо Цім у Мірскім замку» («Часы, или Тим в Мирском замке»). Гэта працяг прыгод Ціма і яго сяброў па часе. Малодшыя дашкольнікі разам з героямі кнігі адправяцца пры дапамозе гадзінніка ў Мірскі замак, апынуцца ў далёкім мінулым і змогуць стаць сведкамі таго, як замак будаваўся, і пабачыць, як жылі яго насельнікі ў розныя эпохі. Дзеці змогуць паўдзельнічаць у небяспечных прыгодах у гады войн і нападзенняў на замак. А таксама разгадаць таямніцу: што за прывіды насяляюць замак, аб чым занатавана ў многіх легендах.
Адметнай з’яўляецца і серыя для падлеткаў: «Тусоўка. bу». У ёй пабачыла свет ужо 6 кніг. Гэта розныя гісторыі: і фантастычныя, і пазнавальныя.
Нядаўна серыю папоўніла кніга Аляксандры Хамянок «Эскімоскавы гісторыі». Назва яе паходзіць ад прозвішча галоўнага героя — Лёшы Эскімосава. Яго расповеды пра тое, як ён станавіўся дарослым. Ён цікаўны і назіральны. Ён даведваецца пра свет праз сям’ю і сяброў, святы і розныя здарэнні, звяртаючыся да свайго ўнутранага «я» і да таго, пра што ён марыць. Гэта замалёўкі з жыцця хлопчыка, у якога пастаянна заняты бацька і з рознымі «дзівацтвамі» маці, празмерна клапатлівая бабуля. А яшчэ на яго нечакана звальваецца… першае каханне! Алёша не проста разважае пра ўсё, што з ім адбываецца, але і старанна запісвае ў нататнік… Толькі так ён «расце», уздымаецца над сабой ранейшым. Дарэчы, апавяданні гэтыя ўвайшлі ў шорт-ліст VІІ Міжнароднага літаратурнага конкурсу твораў для дзяцей і юнацтва «Карнейчукоўская прэмія». Плануецца, што пісьменніца Аляксандра Хамянок будзе ўдзельнічаць у аўтограф-сесіі ў межах Міжнароднага кніжнага кірмашу.
Нядаўна і ў серыі «У кантакце» (аўтар Ліна Багданава) выйшлі кнігі для дзяцей для 6, 8 і 12 гадоў. Тут разглядаюцца праблемы, якія ўзнікаюць у дзяцей адпаведнай узроставай катэгорыі. Парады герою даюць усе: маці, бабуля ды іншыя, а ў канцы расповеду гісторыю разбірае псіхолаг: «разрульвае» сітуацыю і тлумачыць, як на яе рэагаваць. У адным з расповедаў — поўны хлопчык, з якога здзекваюцца аднакласнікі, іншая гісторыя — пра першае каханне, яшчэ — пра хваробу блізкага чалавека.
Аўтар серыі Ліна Багданава — прафесійны псіхолаг, яна і ў сетцы «УКантакце» вядзе адпаведную суполку. У анатацыях яе кніжак пазначана назва суполкі, у якой любы можа спісацца з аўтарам, падтрымліваць сувязь з псіхолагам і распавесці пра свае праблемы. І, натуральна, атрымаць падтрымку і парады. Нядаўна аўтар Ірына Токарава прыдумала новую серыю для дашкольнікаў пад назвай «Шафа» («Шкаф»). Серыя прыгодніцкая, усе гісторыі захапляльныя, і ў кожнай з іх ёсць свая «навука» для маленькага чытача: як і чым карыстацца, як з чым абыходзіцца і г. д. У кніжачак гэтай серыі закругленыя старонкі, каб малыя выпадкова не параніліся. Героі гісторый — розныя інструменты, посуд, прадметы гігіены, алоўкі — усё тое, што стварае побыт сям’і і з чым дзіця павінна ўмець абыходзіцца, разумець, для чаго патрэбна тая ці іншая рэч.
Цуды зямлі беларускай
У выдавецтве «Беларусь» нядаўна пабачыла свет двухмоўнае падарункавае выданне альбомнага характару Армена Сардарава «Храм. Традыцыі сусветнай і беларускай архітэктуры». Пісьменнік разглядае архітэктуру храмаў як найважнейшую частку духоўнай культуры чалавецтва. Традыцыі гэтай з’явы палягаюць у тым, што храмавае жыццё зазвычай злучала людзей, нават незалежна ад іх веравызнання і этнічнай прыналежнасці. Асабліва традыцыі былі моцнымі на беларускай зямлі, дзе побач будаваліся і цэрквы, і касцёлы, і сінагогі, і мячэці. Адметнасцю выдання з’яўляецца багаты ілюстрацыйны матэрыял, сюды ўвайшлі і фотаздымкі аўтара, зробленыя ім у 24 краінах свету.
У выдавецтве рыхтуюцца да прэзентацыі і іншага выдання-альбома, што можа стаць добрым падарункам у бібліятэку як айчыннага чытача, так і замежнага госця: гэта трохмоўная кніга «Напалеон Орда», складальнікам і аўтарам тэкстаў якой стаў Алесь Суша. У выданні выкарыстаны гравюры знакамітага мастака з фондаў Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі. Гартаючы кнігу, можна пабачыць, як выглядалі гарады, што ўваходзілі ў склад Вялікага Княства Літоўскага, некаторыя з якіх цяпер з’яўляюцца беларускімі, у мінулыя стагоддзі. Даецца падрабязны спіс работ мастака. Акрамя таго, Алесь Суша распавядае пра тое, як зараз захоўваецца памяць пра знакамітага суайчынніка.
Яна БУДОВІЧ, Дар’я СМІРНОВА
Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».