Краязнаўчыя вандроўкі па Ігуменшчыне

Каб са сталіцы выправіцца ў вандроўку па Ігуменскім павеце, трэба набрацца цярпення і вызначыць, куды ж плануем дарогу. На Уздзеншчыну?.. Частка яе таксама належала колішняму Ігуменскаму павету. У Смалявічы — іншы зусім кірунак. Можна паехаць на Беразіно, зазірнуўшы спярша ў Чэрвень — колішні павятовы Ігумен… Але ж мы давайце зусім абмяжуем нашу вандроўку і, пакінуўшы тлумны Мінск, скіруем свой шлях на Пухавічы. Па дарозе зазірнём у Дукору. А назад будзем вяртацца праз Чэрвень. Не забудзем пры гэтым заехаць у Смілавічы.

Чатыры старажытныя мястэчкі. Адно калісьці было павятовым горадам, зараз — раённы цэнтр Чэрвеньшчыны. Два іншыя — Дукора і Пухавічы — звычайныя вёскі. Праўда, з прэтэнзіяй на першынство ў краі. Пухавічы на пачатку 1920-х гадоў былі нават раённым цэнтрам. Але ўжо ў 1925 годзе мясцовая раённая сталіца з адпаведнымі ўстановамі пераехала ў суседнюю Мар’іну Горку. Хіба што Смілавічы сталі гарадскім пасёлкам…

Дык з якімі імёнамі, прыналежнымі да гісторыі на многія вякі, звязаны згаданыя паселішчы?..

Дукора. Актрыса Таццяна Бандарчык, пісьменнік Васіль Гарбацэвіч, мовазнаўца Марыя Жыдовіч… Іх век спрычыніўся да маляўнічага і шматаблічнага жыцця, калі мястэчка было ў эпіцэнтры сацыяльных і грамадскіх падзей на Міншчыне. Калі палац і сядзіба Оштарпаў, а затым Гартынгаў  прымалі ў сябе губернскую эліту. Зараз відаць толькі некаторыя сляды той былой архітэктурна-ландшафтнай славы. Праўда, шмат што дапамагае ўявіць музейны комплекс «Дукорскі маёнтак», стваральнікі якога ўзнавілі адзінокую вежу каля ранейшага ўезду ў панскую сядзібу, надалі пэўнага каларыту старому парку… Ёсць і адноўлены, адрамантаваны флігель з тых даўніх часоў. Калісьці некалькі гадоў у ім месціўся Пухавіцкі раённы краязнаўчы музей, заснаваны Васілём Мікітавічам Свістуном, вядомым у краі збіральнікам гістарычнай памяці. Адбылося, дзякуючы стварэнню «Дукорскага маёнтка», і некаторае вяртанне гістарычнай памяці ў яго сцены. Другі паверх флігеля адведзены пад невялікія музейныя залы…

Мо з часам успомняць у гэтых залах і землякоў-дукарчан. Як, прыкладам, пра Марыю Андрэеўну Жыдовіч. Няпроста пачынаўся яе шлях у навуку. У 1938 годзе скончыла Мінскі педагагічны інстытут. З 1943 года працавала ў Беларускім дзяржаўным універсітэце. З 1946 па 1959 — у Інстытуце мовазнаўства Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. У 1958 годзе абараніла доктарскую дысертацыю. У 1959 вярнулася ў родны ўніверсітэт, стала прафесарам. Вывучала гісторыю беларускай мовы. У 1969 годзе выдала першую частку манаграфіі «Назоўнік у беларускай мове». Марыя Андрэеўна — адна з укладальніц «Слоўніка гаворак цэнтральных раёнаў Беларусі». Асаблівыя заслугі М. Жыдовіч — у збіранні дыялектных слоў. У 1970 годзе выдавецтва БДУ выпусціла першы «сшытак» мінска-маладзечанскіх гаворак. Марыя Андрэеўна — сярод укладальнікаў. Са 116 адрасоў, дзе ўпісаны словы і выразы, загадкі, фразеалагічныя спалучэнні, — восем пухавіцкіх паселішчаў. І, канешне ж, родная для М.А. Жыдовіч Дукора, а таксама суседнія Харавічы. Ды і блізкія, недалёкія да Дукоры, да Пухавіччыны паселішчы — Турэц, Рудня…Чытаю «дукорскія» фразеалагізмы — ёмкія, каларытныя, сакавітыя…Здаецца, словы праменяць, іскрацца, настолькі шматабсяжны змест у занатаванага. «Як пакорміш, так паедзеш». «Шыць аўсяным штыхам». «Хоць плач, хоць скач». «Хто пытае, той не блудзіць». У Дукоры запісана і такое: «Свая сярмяжка няцяжка».

...Наслухаўшыся дукорскай гаворкі, усё ж выправімся ў Пухавічы. Гэта зараз паселішча абмінае дарога на Бабруйск і Гомель. А некалі тракт ішоў праз саменькае мястэчка, яшчэ за гады да асфальту засцеленае брукаванкай з камення. І нават я з 1970-х гадоў памятаю тую брукаванку. Праўда, ужо не на цэнтральнай, а цяпер — Савецкай вуліцы, якая і тады была заасфальтавана. Каменне адбівала сонечныя восеньскія зайчыкі па вуліцы Кастрычніцкая, непадалёку ад месца, дзе ў XIX і на пачатку XX стагоддзяў ладзіліся кірмашы.

Пухавічы, дзе школа працуе ажно з 1863 года, выправілі ў вялікае жыццё шмат цікавых людзей. Нагадаю імёны толькі некаторых з іх: акадэмік Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі доктар медыцынскіх навук Арнольд Смеяновіч (зусім нядаўна пайшоў з жыцця), генерал-лейтэнант Яўген Мікульчык, кандыдат сельскагаспадарчых навук Аляксандр Матоха, кандыдат эканамічных навук Мікалай Свірыдаў, доктар палітычных і кандыдат філасофскіх навук прафесар Санкт-Пецярбургскага ўніверсітэта Мікалай Лабуш, яго родны брат — акцёр-купалавец Аляксандр Лабуш… З Пухавічамі звязаны імёны пісьменніка Алеся Пальчэўскага, военачальніка, двойчы Героя Савецкага Саюза Якава Смушкевіча, лётчыка Героя Савецкага Саюза Мікалая Шута і нават заснавальніка легендарнага «Хору Турэцкага»…

З Пухавіч вяртаемся на Блонь, а далей праз Турын — у Чэрвень, старажытны Ігумен. Тут да паслуг турыста — і краязнаўчы музей, і раённая бібліятэка, дзе працуюць цікаўныя да роднай гісторыі людзі, дзе штогод ладзяцца краязнаўчыя чытанні. А пасля намаганнямі бібліятэкараў, аддзела культуры райвыканкама выдаюцца адмысловыя зборнікі матэрыялаў тых чытанняў. Чэрвень — радзіма паэта-сатырыка Міколы Вяршыніна. Недзе на старых Ігуменскіх могілках пахаваны рускі мемуарыст 19 стагоддзя Асінкрыт Ламачэўскі. У 1865–1868 гадах ён быў мінскім губернскім паштмайстрам. У адстаўку па лініі штацкай выйшаў у званні сапраўднага стацкага саветніка. У 1869–1870 гадах — міравы пасрэднік Ігуменскага павета. …З Чэрвеня, калі ехаць па «магілёўцы», мы і патрапім у Смілавічы. Тут нас чакае сустрэча са старажытным паркам, палацам, які некалі належаў Манюшкам, затым Ваньковічам. Зараз у Смілавічах працуе музей Хаіма Суціна, які з’яўляецца ўраджэнцам паселішча. Рэдка згадваецца ў дачыненні да Смілавіч імя славутай актрысы Фаіны Ранеўскай. А між тым яе родавыя карэнні — якраз на Ігуменшчыне. Бацька актрысы — Гірш Хаімаў Фельдман — мяшчанін мястэчка Смілавічы Ігуменскага павета. На пачатку дваццатага стагоддзя Фельдманы валодалі многімі будынкамі, свіранамі, аптовай крамай і нават параходам «Святы Мікалай» у Екацярынаслаўлі, а затым у Екацярынадары. А спярша ўсё ж былі Смілавічы…З гістарычнай памяткі пра Смілавічы канца XIX стагоддзя: «…95 двароў, 500 жыхароў, дзейнічалі валасное праўленне, 3 праваслаўныя царквы, мусульманская мячэць, касцёл, 3 яўрэйскія малітоўныя дамы… паводле перапісу 1877… прыёмны пакой на 2 ложкі для хворых…» Сёння ў гарадскога пасёлка Смілавічы — зусім іншая гісторыя, зусім іншыя адметнасці. Але па-ранейшаму старыя жыхары мястэчка ўважлівыя да сваёй гісторыі, помняць і старыя вулачкі, і многія падзеі. Гэта падштурхоўвае да спадзяванняў, што поруч з музеем Суціна ў Смілавічах павінен быць і агульны краязнаўчы музей. Тым болей, што пачатак пакладзены. У СШ № 1 Смілавіч доўгі час намаганнямі найперш колішняга дырэктара Івана Паўлавіча Ярашэвіча вялася вялікая краязнаўчая, пошукавая праца.

Алесь КАРЛЮКЕВІЧ