Вялікдзень, Вялічка… ці, Хто такія «велачорнікі» і як вадзіць «танкі»?

02.05.2021 00:00
Грамадства

Вялікдзень, Пасха, Паска — галоўная падзея царкоўнага календара, найстаражытнае і найважнейшае хрысціянскае свята. Тыдзень Святога Вялікадня называецца Велікодным, вялікім і радасным. Першы дзень Пасхі ў беларусаў называецца Вялікдзень, альбо, як яго яшчэ называюць, Вялічка.

Вялікдзень не мае сталай даты адзначэння, нягледзячы на тое, што цэлы шэраг такіх гадавых свят, як Вербніца, Радаўніца, Ушэсце, Сёмуха, залежаць ад яго. Адзначаецца ён у першую нядзелю пасля веснавой поўні, якая наступае пасля веснавога раўнадзенства.

У дахрысціянскія часы ў гэты дзень адзначалі свята ў гонар сонца, абуджэння прыроды, бо пачыналіся «вялікія дні» палявых работ. Адсюль і першапачатковая назва — Вялікдзень, на які адбываліся магічныя абрады для забеспячэння плоднасці жывёлы, урадлівасці зямлі.

Перадвелікодны тыдзень — падрыхтоўка да свята

Падрыхтоўка на Вялікадня адбываецца на працягу ўсяго Вялікага пасту, але найбольш актыўна сярод большасці насельніцтва — у апошні тыдзень, пачынаючы з Вербнай нядзелі.

У Чысты чацвер абавязкова наводзілі чысціню, каб увесь год было чыста: прыбіралі ў доме і ў двары, мылі свойскую жывёлу, каб яна была дужая.

Людзям таксама трэба было абавязкова да сонечнага ўсходу вымыцца ў лазні, каб не хварэць. Лічылася, што гэта абмыванне дапамагала вылячэнню і засцерагала ад скурных хвароб. Існавала прыкмета: калі ў пятніцу дзяўчына ўстане раненька і памыецца халоднай вадой, то яна захавае сваю скуру летам белай і чыстай, бо «загара» не прыстане.

У Чысты чацвер уначы замешвалі цеста для пірагоў. У Вялікую суботу гатавалі пячэнні, саленні, варэнні і іншыя стравы на ўсе тры першыя дні свята, бо варыць у святочныя дні грэшна. Абавязкова ў Чысты чацвер, Вялікую пятніцу ці суботу ўранку пяклі пірагі, у суботу ранкам фарбавалі цыбульнікам і распісвалі ўзорамі (найчасцей воскам) яйкі. Калі ў хаце нехта памёр на працягу апошняга года, то яйкі не фарбуюць. У Стаўбцоўскім раёне Міншчыны, напрыклад, не фарбуюць, калі памёр нехта з роду, увогуле.

Увечары ў суботу ішлі ў царкву на ўсяночную службу. Яшчэ са старажытных часоў склалася традыцыя праводзіць Велікоднае богаслужэнне ўначы. З сабой бралі кошык са стравамі, якія свянціліся пасля службы: велікодны куліч, фарбаваныя яйкі, нешта малочнае (сыр, тварожная пасха), соль, мяса.

Першы дзень Вялікадня

Калі вярталіся з царквы дамоў, то разгаўляліся яйкам. Потым снедалі іншай святочнай ежай, якой надавалася вялікае рытуальнае значэнне. Так, чырвонае яйка з’яўляецца адным з галоўных атрыбутаў святочнага стала: ім заўсёды распачынаецца застолле. Сімволіка яго старажытная: яйка лічыцца ўвасабленнем пачатку жыцця. Фарбаванне велікодных яек у чырвоны колер мае на мэце ўзмацніць гэты пачатак, вылучыць яго. Ужыванне чырвоных яек з’яўляецца сімвалам далучэння да радасці ў сувязі з уваскрашэннем Хрыста. Кожную раніцу на працягу ўсяго светлага тыдня прынята было перш за ўсё есці свянцоную ежу, пасля снядання ці абеду яе нельга было каштаваць — гэта лічылася грахом. Рэшткі велікоднага стала прынята было закопваць на загонах з надзеяй, што гэта выратуе пасевы ад граду.

Свянцоную ежу абавязкова пакідалі да Радаўніцы, каб з ёй ісці на могілкі.

У першы дзень Вялікадня нельга рабіць нічога па гаспадарцы: секчы, пілаваць, пячы, асабліва да абеду. Лічылася, што ў гэты дзень нельга пазычаць агонь, інакш усё багацце будзе перанесена ў дом таго, хто мае патрэбу ў агні.

На першы дзень Вялікадня не дазвалялася ніякіх асаблівых увесяленняў, і ўсе імкнуліся быць дома. Казалі, «увесь год будзеш цягацца, калі на першы дзень пацягаешся». Разгавеўшыся ў сябе дома, гаспадары не наведвалі ў першы дзень суседзяў яшчэ і таму, што хто-небудзь з апошніх мог падумаць, што такія госці «жабруюць», гэта значыць, не маючы ў сябе «свянцонага», жадаюць паесці яго ў заможных суседзяў. Уся сям’я, за выключэннем дзяцей, сядзела ў сябе дома, апрануўшы святочнае адзенне.

Пачынаючы з Велікоднай ночы і на працягу сарака наступных дзён прынята было «хрыстосавацца»: адзін аднаго віталі словамі «Хрыстос уваскрос!». У адказ казалі: «Сапраўды ўваскрос». І тры разы цалаваліся.

Валачобнікі і валачобніцтва

Галоўны святочны рытуал Вялікадня, які ўласцівы толькі беларусам, а таму з’яўляецца нашай спецыфічнай фальклорнай адметнасцю — валачобніцтва.

Валачобнікі абыходзілі двары, славілі Бога, віншавалі гаспадароў дома і іх дзяцей, жадалі ім здароўя і добрага ўраджаю, спявалі ў іх гонар валачобныя песні. За гэта гаспадары частавалі іх булкамі, яйкамі, каўбасамі.