Пісьменніца Алена Папова: Ёсць слаі жыцця, нашмат больш глыбокія, чым любое ўяўленне

«Тэатр, як вядома, мае звычай зацягваць у сябе людзей, як зачараваны лес». Думаецца, праўдзівасць гэтага радка з рамана «Вялікае падарожжа Малой» пацвердзіць аўтарка Алена Папова. Ведаюць яе не толькі як драматурга, чые п'есы ідуць па ўсім свеце, перамагаюць на прэстыжных міжнародных конкурсах, але і як адметнага празаіка. «Таямнічы код прозы Алены Паповай» — гучала ў загалоўку адной з рэцэнзій.

Мы сустрэліся з Аленай Георгіеўнай, каб абмеркаваць таямнічыя коды жыцця і літаратуры.

— Ці заўсёды аўтар можа прадказаць лёс сваіх твораў?

— Вельмі цяжка прадказаць. Тым больш цяпер. Грамадства яшчэ не асэнсавала новую інфармацыйную рэальнасць, усё ў ёй перамяшана. Камерцыйнае мастацтва, высокае... У «Цік-току» ў хлопчыка, у якога змест ролікаў — «два прытопы, два прыхлопы» — восем мільёнаў падпісчыкаў. І пры гэтым я са здзіўленнем даведваюся, што мае п'есы актыўна ставяцца ў дзясятках маладзёжных студый... Значыць, з некім супадаю.

— Можна супаставіць, як падчас перабудовы на рынак хлынула плынь масавай літаратуры, раней недаступнай, — і мы разгубіліся... Не адразу пачалі фільтраваць, што сапраўды вартае. Бо ўсё, што не сацрэалізм, не пра заводы і калгасы, — ужо было добра.

— Але тады адкрыліся шлюзы і для такой літаратуры, як Гросман, Рыбакоў... Не лічу, што гэта шэдэўры, але свядомасць яны мянялі. Проста мы дасюль знаходзімся ў эпосе перамен. Нічога яшчэ не вызначана, можна арыентавацца толькі на ўласны густ. Напрыклад, чую: «вялікі Салжаніцын»... Ён не вялікі пісьменнік, пры ўсёй павазе. Трыбун, магутная асоба... Маштаб ахопу, суперажывання чалавечай пакуце... У выніку моцная кніга, кепска напісаная. Бо літаратура — гэта ўсё-ткі феномен мовы і стылю. Гэта нешта іншае, чым публіцыстыка і нават мастацкае эсэ. Пад'ём над светам на больш метафарычным, метафізічным, філасофскім узроўні.

— Вы верыце ў гамбургскі рахунак у літаратуры?

— Вядома! А як іначай? Усё павінна стаяць на сваіх месцах... Людзі ўсё-ткі жыццё аддавалі, крывёй плацілі за тое, каб ствараць... У нас вельмі мала крытыкі, мала чытача. І чытачу ў асноўным трэба нешта простага ўзроўню: прыгоды, жаночыя раманы. Калі б зараз з'явіўся Кафка ці Пруст, наколькі б ён быў папулярны? Цяжка знайсці свой голас. Ёсць сапраўды адораныя людзі, якія, з аднаго боку, хочуць выказаць сябе, а з іншага — хочуць і неяк трапіць у танальнасць свету, і прымаюць правілы гульні. Згадаць таго ж Сарокіна, бліскучага стыліста, Пялевіна... Я добра стаўлюся да «паўпапсы», той жа Акунін цудоўна зрабіў свой праект... Але гэта праект. Я ніколі не скажу, што гэта літаратура ў маім разуменні гэтага слова.

— Стварыць пазнавальны літаратурны вобраз, як удалося Акуніну, — вялікая ўдача.

— Так, гэта няблага. Таму не магу сказаць, што, напрыклад, да Роўлінг трэба ставіцца паблажліва. Яна навучыла дзяцей па ўсім свеце чытаць, у яе цудоўная фантазія... Але Толкіен для мяне больш буйная фігура. Увогуле, прасцей гаварыць пра літаратуру мінулага — пра сучасную пакуль рана. Адзін немец-філолаг сказаў мне: «Вы ведаеце, зараз столькі пішуць у Германіі і такая колькасць кніг выходзіць, што мы пакуль не разабраліся». А ўяўляеце — у маштабах свету? Ёсць спецыялісты, але яны тэндэнцыйныя. Усе падзеленыя: вы за тых, вы за гэтых... А мяне цікавіць толькі адно: чаго варта напісанае? Я дарую ўсё аўтару... Калі гэта літаратура. Бачу ў пастах пісьменнікаў на «Фэйсбуку» іх разгубленасць... Усё-ткі я вельмі шмат гадоў займалася тэатрам і разумею стан чалавека нават па яго інтанацыі. Літаратура сышла з першых месцаў у свядомасці грамадства. І людзі, якія яшчэ нядаўна валодалі вялікай аўдыторыяй, адчуваюць, што яны сцяліся, скурчыліся. І гэта я кажу аб знакавых імёнах.

— Чытач, які вырас на блогах, не ведае, як атрымліваць асалоду ад самога стылю — яму патрэбны захапляльны сюжэт...

— Валодаць майстэрствам пабудовы сюжэта — найвышэйшы пілатаж. Нават у Галівудзе не ўсе гэта ўмеюць. Кепска, што ўпаў прэстыж літаратуры. Цяпер працуюць у ёй адзінкі. Хоць не магу сказаць, што нікога вартага не засталося. Павел Пражко ў драматургіі добра працуе, ужо нават фестывалі яго імя ладзяць, спадзяюся, пяройдзе на прозу. Дасылаў ён мне некалі свае апавяданні, вельмі цікава, ёсць пачуццё слова.

— Ці лёгка перастройвацца з драматургіі на прозу і наадварот, ці гэта паралельныя рэйкі?

— Цяжка сказаць... Напэўна, усё-ткі пераключаеш нейкую танальнасць. Проза — гэта больш свабоды. Часам проста нейкая самнамбулія...

— Бывае, што пачынаеце пісаць, а героі зводзяць сюжэт у нечаканы для вас бок?

— Заўсёды. Гэта самае цікавае. Гэта як падарожжа. Ведаю, здараецца і па-іншаму... Асабліва ў мужчын-літаратараў. Мужчыны — зануды. У іх часам не проста планы, — у іх літаральна сетка будучага твора, дзе ўсё падрабязна распісана. Божа, мяне б ніхто не змусіў гэтыя дровы сячы... Цікава, калі ты не ведаеш, што будзе далей.

— Плачаце над сваімі п'есамі, калі пішаце?

— Рэгулярна. Абавязкова ў канцы ў мяне ўвесь час пачынаюцца рыданні. А Максім Горкі губляў прытомнасць, такі здаровы мужык з Волгі... Ну, ён увогуле быў уразлівы.

— Ды яшчэ нібыта, калі апісваў, як яго героя забіваюць нажом, на ягоным целе з'явіўся след ад таго віртуальнага нажа.

— Ну, гэта хутчэй прыдумана... Але падобнае магчыма. Я ў гэта веру. Я, канешне, не люблю «возвышенных кретинов», пра якіх Пісараў пісаў, тым не менш нешта такое... містычнае ў працы пісьменніка ёсць. Напрыклад, вось у вас бывае нянавісць да чыстага аркуша? У мяне бывае. Праз сілу падыходзіш да стала...

— Гэта нармальна — прымушаць сябе пісаць?

— Нармальна. Як расказваў Макаёнак, жонка Шамякіна, каб змусіць мужа пісаць, давала таму ежу і замыкала ў кабінеце.

— Ну, у той час напісанае было сродкам да існавання ўсёй сям'і. А сёння — хобі, за якое не плацяць.

— Усё адно, праца празаіка — гэта праца, якую трэба выседзець. Леў Талстой колькі разоў перапісваў «Вайну і мір»? У Дастаеўскага на гэта не было часу, ну дык у яго і які ж тэкст каструбаваты.

— На гэты конт я кажу студэнтам: пераймаць вялікіх бескарысна, бо ў іх недахопы зрабіліся адметнасцямі...

— Так, адзінае, што можна параіць сёння маладому аўтару, — гаварыць сваім голасам. На полі мастацтва можна быць дастаткова вольным. Ёсць слаі жыцця нашмат больш глыбокія, чым любое ўяўленне. Бездань чалавечая. Савецкая цэнзура — вось калі перашкаджалі. Для мяне мастацкая рада — гэта была такая мігрэнь... Дзве гадзіны паміраеш. Часам былі шыкоўныя мастацкія рады... Толькі п'есу пасля не ставілі. У любых варунках застаецца мова вобраза, мова падтэксту... Мастак заўсёды можа выказаць тое, што ён хоча.

— І ўсё гэта майстэрства можа аказацца бескарысным, бо людзі вядуцца на тое, што не трэба расшыфроўваць. Сёння ў шоу-бізнесе мода на фрыкаў, на тых, хто здольны на такую шчырасць, якая раней, можа, успрынялася б як дурасць.

— Я ўжо згадвала хлопчыка-ціктокера, у якога восем мільёнаў падпісчыкаў... Яго завуць Даня Мілохін. Ён разбагацеў у сямнаццаць гадоў. Зусім неадукаваны. Рос у дзіцячым доме, прыёмныя бацькі вельмі простыя. Дробныя рысы твару, раскаваны... Не сказаць, каб артыстызм... Дае грошы прыёмнаму бацьку на бізнес, апранаецца ў шыкоўныя брэндавыя рэчы... Ён быў ва Урганта на перадачы. Выйшаў: «Я вось тут сядзеў, вас слухаў, вы там нешта нібыта дасціпнічалі, але ж гэта не смешна!» І Ургант зніякавеў. Я сустракаюся з тым, што баяцца людзі моладзі... Калі дзіця з трох гадоў лепш разбіраецца ў мабільніку, чым яго маці, у яе з'яўляецца страх перад незразумелым. Але, думаю, пройдзе гадоў дваццаць, і ўсё ўсталюецца. Бо, па сутнасці, нічога не мяняецца пад месяцам. Але ёсць законы замбіравання натоўпу. Выйдзе раней абвяшчальнік на плошчу: «Чума ў горадзе!», і ўсе пачынаюць бегаць, як курыцы... А зараз дастаткова пусціць інфармацыю ў сацсетках.

— Расійскі пісьменнік Іваноў даўно прадказаў у рамане «Кам'юніці» наша існаванне ў сацыяльных сетках, калі кожны ў сваім коле зносін, дзе адмыслова падбіраюцца навіны, і кожнаму здаецца, што гэта і ёсць сапраўдны свет... Хоць паралельна ў іншых кам'юніці зусім іншы светапогляд, іншыя навіны... Абмежаванне пры ўяўнай бязмежнасці інфармацыйнай прасторы. У рамане, дарэчы, з інтэрнэту з'яўляецца персаніфікаваная Чума...

— Я рэдка зазіраю ў сацыяльныя сеткі — але гэта цікава: людзі вельмі выдаюць праз выказванні характар. Але я не сумняваюся, што там хтосьці заўсёды незаўважна кіруе меркаваннямі. І гэта мяне стрымлівала шмат гадоў ад завісання ў інтэрнэце. Намацаюць у цябе нейкія падважнікі, на якія можна ціснуць... Страшна.

— А ў вас было, што напісалі нешта ў творы, а яно збылося?

— Вельмі часта. Ды вось у мяне ёсць п'еса «Плошча Перамогі», напісаная ў 1975 годзе. Праз трыццаць гадоў узнік Бессмяротны полк, які там апісаны. Яшчэ ў мяне быў вобраз — савецкая краіна затанула, як Атлантыда... Прайшло дваццаць гадоў, і гэты вобраз сустракаю паўсюль.

— У вас нетыповая біяграфія для беларускага пісьменніка... Вы нарадзіліся ў польскім Лагтцы ў сям'і ваеннага журналіста...

— Так. Бацька быў на фронце, а паколькі пісаў, у канцы вайны яго ўзялі ў газету. Стаў пісьменнікам, перакладчыкам. Маё дзяцінства прайшло ў доме каля опернага тэатра. А ўжо з маіх чатырнаццаці гадоў мы пасяліліся ў доме, дзе ў адным пад'ездзе з намі жылі Язэп Пушча, Уладзімір Караткевіч, Вячаслаў Адамчык...

— Ваш шлях быў прадвызначаны?

— Магчыма. Я заўсёды імкнулася да тэатра. Пайшла ў легендарную студыю «Юнацтва» на базе Мінскага клуба чыгуначнікаў імя Ільіча пад кіраўніцтвам Уладзіміра Балабохіна. Там былі будучыя вядомыя артысты Мікалай Кірычэнка, Уладзімір Матросаў, Валерый Шушкевіч... Напэўна, і я актрысай магла б быць. Але такой... Не зоркай.

— Каго ігралі?

— Карміліцу ў «Антыгоне» Ануя, Сакратаршу ў «Лазні» Маякоўскага... Адолела нават першы тур у маскоўскім тэатральным вучылішчы... Але паступіць не наважылася. Не. Гэта вельмі цяжкі лёс. Залежны. Я помню, як мой першы спектакль, «Хуткія цягнікі», ставіў Валерый Раеўскі ў Віцебску. Дарэчы, вельмі добры спектакль, шкада, запісы не захаваліся. Я была зусім маладая, яшчэ не ўступіла ў Саюз пісьменнікаў. А Раеўскі толькі што прыехаў з Лондана... І вось ён сядзіць з некім, і яны абмяркоўваюць актрыс. Як коней. Ногі караткаватыя, постаць не такая... Гэта для мяне запомнілася як жах. Пры гэтым Раеўскі быў вельмі інтэлігентны, таленавіты. Я гэта прызнала, хоць з Масквы, дзе вучылася ў Літаратурным інстытуце, прыехала снобкай — у мяне ж сувязі ў маскоўскіх тэатрах, знаёмства з Эфрасам...

— Эфрас ставіў вашы п'есы?

— Не. Але ён прачытаў маю п'есу, яна яму спадабалася. Я сустракалася з ім некалькі разоў, прыходзіла да яго ў тэатр на Малой Броннай, які быў каля Літінстытута. І я не чакала, што Раеўскі — я бачылася з ім у Маскве, калі ён у Любімава працаваў, — нашмат больш тонкі, чым мне здаваўся.

— У Літінстытут вы паступалі менавіта на драматургію?

— Напачатку паступіла на прозу. Набіраў Залыгін, у яго быў кірунак народніцкі такі. Мяне ўзялі на завочнае аддзяленне. А Макаёнак дапамог пасля перавесціся на вочнае і на драматургію. Андрэя Макаёнка вельмі добра ўспамінаю. Пражыў не так ужо шмат, шэсцьдзясят адзін год. Ён вельмі баяўся смерці. Нават запавет не мог напісаць. Казаў: «Я не магу напісаць слова «смерць». Ён не проста так узяў за жонку ўрача. Гэта такое пакаленне... Больш шчырае. Франтавікі. Людзі, якія да трагедый жыцця былі блізкія. І калі ім Бог паслаў дабрабыт, яны да яго ставіліся іначай, чым мы.

— А ў вас ёсць тое, пра што вы баяліся пісаць?

— Напэўна... Бо заўсёды страшна наклікаць бяду. Помню, чытаю апавяданне адной маскоўскай дамы — як маленькае дзіця пайшло і заблукала ў стэпе, і яна пакуты героя смакуе... І я адразу падумала: ну, напэўна, у яе сваіх дзяцей не было. Таму што ёсць нейкія рэчы, якія вельмі цяжка жанчыне пераступіць. Калі ўсё ад галавы — нястрашна, можна прыдумаць, і гэта не паўплывае ні на што. А калі ёсць душэўная сувязь з тым, што пішаш... Раптам закранеш нейкія стыхіі? Я, напрыклад, баюся камусьці пажадаць дрэннага. Хоць часам хацелася б. Жыццё такое... крохкае. Як пішуць на помніках: не ганарыся, мінак. Мы самі не валодаем сваім лёсам, трэба быць асцярожнымі.

Людміла РУБЛЕЎСКАЯ

Фота Яна ХВЕДЧЫНА