Прыгажосць на вулічнай пляцоўцы

У юбілейны год праекта «Мастак і горад» выстава на адной з мінскіх вуліц прысвечана творчасці народнага мастака Беларусі Леаніда Шчамялёва.

Без перабольшвання, гэта чалавек дзіўнага творчага лёсу, які зрабіў велізарны ўнёсак у скарбніцу нацыянальнага выяўленчага мастацтва. Ніколі не прыцягвалі яго толькі адгалоскі надзённых тэм, не прыцягвалі модныя мастацкія павевы, а тым больш салоннае псеўдамастацтва, часам папулярнае ў пэўных колах і сёння. Адным словам, у яго творчасці не было, вобразна кажучы, слізгання па паверхні, лёгкай жыццепадобнасці, мелкаводдзя імгненных задач.

— Характэрнае для гэтага мастака пачуццё часу вяло да глыбінь, да высокіх вобразна-пластычных пошукаў, не проста да выявы, а да філасофскага спасціжэння свету, да думак аб яго сутнасці, — адзначае заслужаны дзеяч мастацтваў, даследчык творчасці мастака, арт-крытык Барыс Крэпак. — Падняць пласт сучаснасці або гісторыі, выявіць раскідзістую каранёвую сістэму пэўных жыццёвых з’яў і працэсаў, злавіць «гены» вобраза чалавека, прыроды, рэчаў — вось так фарміраваў Леанід Шчамялёў патрабаванні да сябе і бліскуча сцвярджаў іх сваёй творчай практыкай. У яго не было твораў, прадыктаваных «розуму халодным назіраннем», пазбаўленых хаця б часцінкі асабістай веры, запалу, трывогі, любові, надзеі.

Леанід Шчамялёў нядаўна пайшоў з жыцця. Прайшло яшчэ зусім мала часу, каб паспрабаваць асэнсаваць вялікую страту. Але пачынаеш яшчэ больш разумець, што да яго твораў будзем звяртацца заўсёды — у смутку і ў радасці. І знаходзіць калі не адказы на ўсе жыццёвыя пытанні, то, ва ўсялякім выпадку, адчуваць тое нешта, што сугучна свайму сэрцу.

— Таму што ягоны жывапіс — не толькі ўнікальны факт нацыянальнай культуры, але і фактар, які вызначае і фарміруе своеасаблівасць духоўнага свету беларуса другой паловы XX — пачатку XXІ стагоддзя, — сцвярджае Барыс Крэпак.
Дзе б не выстаўляліся працы Леаніда Шчамялёва, нават як цяпер у вулічнай прасторы беларускай сталіцы, мастак заўсёды паўстае ў дзіўнай цэласнасці свайго творчага аблічча. Не толькі бліскучым жывапісцам, не толькі вытанчаным віртуозам рукатворнай графікі, але Шчамялёвым — цэльным творцам свету незвычайнага. Свету не прыдуманага, а ўбачанага як бы ў натуры, але глыбока пераасэнсаванага і казачна пульсуючага ў кожным фрагменце жывапіснага палатна, у кожным мазку, у кожным уздыху пэндзля. Яго палотны — гэта самапазнанне сучаснага чалавека, самапазнанне духу. Усведамленне не проста прыгажосці, але і яе сэнсу. У гэтым і ёсць сутнасць яго творчасці.

Паэтычна-няўлоўны, казачны, містычны ў сваіх старажытных каранях беларускі край... Зямля неспасціжнай прыгажосці і светлай прыцягальнасці. Колькі мастакоў спрабавалі падабраць ключы да яе запаветных дзвярэй, і як нячаста гэта ў іх атрымоўвалася! У Леаніда Шчамялёва шмат святла — яснага, спакойнага, раўнамернага, які ажыўляе і запаўняе палотны. І шмат фантазіі. У яго ўсё арганічна перапляталася: паэзія, гісторыя, гарадскія вуліцы, прырода, сельскія рытмы, боль вайны. І роздум аб пражытым жыцці, аб творчасці.

Леанід Шчамялёў заўсёды адчуваў сябе лістом вялізнага дрэва, адчуваў галінку, на якой рос, галіну, на якой тая галінка трымалася. Адчуваў і ведаў сваю крону і ствол. І карані, якія сыходзяць углыб. Карані Айчыны. Рэальна і іншасказальна, за межамі часу, быццам бы ў іншым вымярэнні, якое ледзь-ледзь зрушылася, жывуць у яго і бела-блакітная зіма ў Полацку, і чырвона-залатыя снапы івянецкага лёну, і вераснёвае золата чароўнага ліставея, і сумныя коні на пясчанай касе, і вечар на сенажаці пад Ракавым, і млявыя дзяўчыны пры месячным святле на рацэ Ясельдзе, і вячэрні луг у туманным блакітным малаку, і звонкая цішыня на Астрашыцкім возеры, і неба — блакітнае, як акно ў космас, і шумнае вяселле дзе-небудзь у Новым полі ці ў мінскім дворыку, і брутальнае месіва блакітнага, белага, вохрыстага ў сваёй аголенай гучнасці восеньскага возера; і хрэсны ход у Багданаве, і асляпляльна шыкоўныя букеты півонь альбо руж; і абліччы блізкіх і родных яму людзей, пазнавальна падобныя, такія, як у жыцці, і не такія... А побач — захаваныя пэндзлем майстра дзеячы беларускай культуры: Янка Купала, Якуб Колас, а таксама шматлікія выдатныя персанажы «былых часоў», узятыя ў разнастайных падзейных вымярэннях.

— Універсалізм Леаніда Шчамялёва, глабальнасць праблематыкі, з аднаго боку, і глыбокая ўкаранёнасць у роднай культуры, — з другога, — такое двуадзінства было характэрна для мастака на працягу ўсяго яго доўгага творчага шляху, — упэўнены мастацтвазнаўца Барыс Крэпак. — Леанід Шчамялёў любіў сваю Радзіму, яе людзей і прыроду. Цяпер такія душэўныя сувязі творцаў прыгожага з першароднай зямлёй губляюцца. І гэта трэба прызнаць. Урбаністычная цывілізацыя ў многіх выпадках спальвае чалавечае аблічча.

Вядома, такога мастака як Шчамялёў па палічках не раскласці, нават калі гэтых палічак будзе мноства. Занадта шмат усяго і рознага. Леанід Дзмітрыевіч пісаў свет такім, якім яго бачыў і ўяўляў. І кожны ў шчамялёўскім свеце можа знайсці і ўбачыць сваё, блізкае яго душы і сэрцу — незалежна ад нацыянальнасці, прафесіі, узросту, рэлігіі…

Так, традыцыі наладжваць ў Мінску выставы ў адкрытым гарадскім асяроддзі ўжо дзесяць гадоў. Большасць гэтых выстаў прайшло на плошчы Якуба Коласа беларускай сталіцы. Сёння ў экспазіцыі — іншы адрас. Напэўна і таму, што літаральна побач з цяперашняй выставай, усяго ў нейкіх пяці хвілінах хады, знаходзіцца Гарадская галерэя Леаніда Шчамялёва. Вельмі зручна: можна лёгка працягнуць дзіўнае падарожжа па лабірынтах творчасці гэтага найцікавага мастака, пачатае на вулічнай пляцоўцы.

ВЕНІЯМІН МІХЕЕУ