Традыцыйны промысел у Спісе сусветнай спадчыны ЮНЕСКА

Такі гучны загаловак мае дачыненне да вядомага ў Беларусі бортніцтва, якое згадваецца ў пісьмовых крыніцах на тэрыторыі нашай краіны з Х стагоддзя і амаль у нязменным выглядзе дайшло да ХХІ-га. Але што гэта за промысел? І як ён увайшоў у спадчыну чалавецтва?

Чалавек і пчала

Бортніцтва — настолькі складаны па сваёй прыродзе промысел, што яго немаг­чыма дакладна абмежаваць у шырыні распаўсюджвання і глыбіні ўспрымання свету. Гэта першапачатковая форма культурнага ўтрымання і догляду пчол у натуральных умовах іх існавання: складаных лясных, балотных і лугавых біятопах; натуральным дупле (або пазней штучным дупле і «амаль-дупле» ў выглядзе калоды). Бортніцтва цесна звязана з навакольнай прыродай праз узаемадзеянне чалавека з ёй, з пчалой як галоўнай істотай (а ў большасці сакральнай) і з традыцыйным светам (традыцыі, абрады, практыкі, веды, народная кухня і медыцына).

Калі казаць больш проста, бортніцтва — гэта промысел па ўтрыманні і доглядзе пчол у борцях (штучных дуплах) і калодах (адмысловых вуллях) у рамках устойлівых традыцыйных практык і падыходаў.

Пры гэтым з бортніцтвам звязаны таксама шэраг рамёстваў (кавальства, пляценне, дрэваапрацоўка, скураапрацоўка, праца з воскам і іншыя). Яно мае сваю адмысловую тэрміналогію (цяпер слоўнік налічвае больш за 300 тэрмінаў), прылады і прыстасаванні (лязіва, напрыклад, звязана толькі з бортніцтвам і мае ўжо больш за 500-гадовую гісторыю, а таксама пешня, лазьбень, барта і некаторыя іншыя).

Бортніцтва — гэта частка гаспадарчага жыцця носьбітаў яго традыцый, якая перадавалася ў спадчыну з пакалення ў пакаленне па мужчынскай лініі. Гэта таксама высакародны занятак, што патрабуе з аднаго боку трымацца парадаў і дзядоўскай навукі, а з другога — пастаянна развівацца і шукаць усё новыя і новыя адказы на выклікі сучаснасці.

Сёння лясны промысел ярка прадстаўлены на Палессі (ядро ўстойлівай традыцыі захавалася ў Лельчыцкім раёне Гомельскай вобласці), дзе яшчэ 100 гадоў таму ледзь не ў кожнай вёсцы былі бортнікі, а ў лясах на старых соснах і дубах стаялі калоды, якія і сёння можна ўбачыць. Пакуль вядома пра больш за 150 бортнікаў і іх сем'яў, якія займаюцца промыслам так, як іх навучалі дзяды і бацькі. Кожны з іх мае «сваю гаспадарку» з розным лікам калод/борцей (ад 10 да 200).

Бортнікі — незвычайныя людзі, бо яны валодаюць глыбокім культурным кантэкстам промыслу і «сакрэтамі». Гэта адданыя сваёй справе прафесіяналы. А яшчэ яны бясстрашныя, бо трэба і на дрэва залезці на вышыню ў 4-12 метраў, і пчол глядзець, і знаходзіцца ў дзікай прыродзе.

Бортніцтва, як і іншая дзейнасць, цесна звязаная з прыродным асяроддзем і развіццём грамадства, моцна зале-

­жыць ад знешніх фактараў. Сярод асноўных праблем, уплыў якіх промысел адчувае на сабе, — кліматычныя змены, экстэнсіўнае спажыванне прыродных рэсурсаў (лясная гаспадарка), урбанізацыя, метызацыя мясцовай пчалы, хімізацыя сельскагаспадарчых палёў і іншыя. Усё гэта ўплывае на далейшае развіццё і існаванне бортніцтва як ляснога традыцыйнага промыслу.

Вялікая каштоўнасць

Як трапіў старажытны промысел у Сусветны спіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны ЮНЕСКА? Гэта было няпроста і нагадвала падарожжа ў невядомы край за новым скарбам. Пачалося ўсё яшчэ ў 2014 годзе, калі была зладжана мэтанакіраваная экспедыцыя (кароткая, усяго два дні) ў Лельчыцкі раён. Галоўнай мэтай паездкі стала высвятленне таго, ці існуе бортніцтва як устойлівая традыцыя, ці ёсць перспектывы і магчымасць яго захавання і надання статусу нематэрыяльнай культурнай спадчыны Беларусі.

З першага знаёмства ўдзельнікі экспедыцыі былі шакаваныя, што ў нашай краіне захаваўся жывы свет бортнай традыцыі. І ўжо з 2015 года пачалася праца над унясеннем ляснога бортніцтва ў нацыянальны спіс НКС. Для гэтага спатрэбілася зрабіць яшчэ некалькі большых па працягласці экспедыцый, дзе са сваёй камандай мы запісалі больш за 20 гадзін відэа- і аўдыёінтэрв'ю з носьбітамі, склалі невялікі тэрміналагічны слоўнік, зрабілі больш за 5000 фота­здымкаў, атрымалі падтрымку самой супольнасці на ўключэнне бортніцтва ў Нацыянальны спіс (гэта першы крок далейшай працы па ўнясенні элемента ў спіс ЮНЕСКА).

Хоць ініцыятарам унясення ў Нацыянальны спіс выступіў я, але гэта супольная праца ўсіх удзельнікаў бортніцтва: носьбітаў, цэнтраў культуры, раённых адміністрацый, экспертаў, спецыялістаў Міністэрства культуры, інстытутаў Нацыянальнай акадэміі навук, прыродаахоўных устаноў і іншых арганізацый, якія выказвалі сваю падтрымку.

Ужо ў 2017 годзе элемент «лясное бортніцтва» стаў часткай нематэрыяльнай спадчыны Беларусі. Файл элемента ўключыў больш за 500 старонак матэрыялаў і нацыянальны фільм пра бортніцтва. І ўжо ў працэсе падрыхтоўкі файла была распачата праца над унясеннем гэтага элемента ў сусветную спадчыну.

У канцы 2017 года пры падтрымцы і ўдзеле Міністэрства культуры, экспертаў і спецыялістаў з Беларусі, а таксама прадстаўнікоў Міністэрства культуры Польшчы і экспертаў з польскага боку былі праведзены першыя сустрэчы, якія і сталі пачаткам двухгадовай працы па падрыхтоўцы элемента ў ЮНЕСКА.

За гэты час праведзены тры буйныя сустрэчы (Варшава, Гродна, Мінск). Амаль кожны тыдзень адбываліся сустрэчы ў нашай працоўнай групе, а таксама вялікая колькасць размоў праз электронную пошту, што ­ўваходзіць у сам працэс падрыхтоўкі формы, пошуку адпаведных адказаў на пытанні. І кожны раз трэба было шукаць кампрамісны варыянт і паступова «шліфаваць» файл дзеля яго дасканаласці.

Самым адказным у гэтай справе былі перадача і адлюстраванне думак носьбітаў і адказ на ўсе пытанні ад імя супольнасці, але зразумелай мовай для сусветнай арганізацыі. Таксама галоўнай праблемай паўстаў выбар назвы элемента. Да апошняга яна змянялася, і толькі перад самай падачай у Камітэт ЮНЕСКА склалася канчаткова — «культура бортніцтва». Хоць форма складаецца з простых пытанняў, але адказы на іх фарміраваліся на працягу трох-чатырох тыдняў, і нават змена аднаго слова магла негатыўна паўплываць на змест самога элемента.

Удзел кожнай арганізацыі (Міністэрствы культуры Беларусі і Польшчы), супольнасцяў, экспертаў дае ­магчымасць сёння бачыць культуру бортніцтва ў спісе Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА. І гэта толькі пачатак далейшага яе развіцця ўжо ў сучасным свеце.

Іван ОСІПАЎ, старшыня прыватнай установы развіцця традыцыйнага бортніцтва «Братэрства босых бортнікаў»

Фота аўтара