Дзякуючы Валянціну Елізар'еву беларускі балет стаў адным з найлепшых у Савецкім Саюзе, а потым здабыў і сусветную вядомасць. Красамоўнае сведчанне гэтаму — прысуджэнне Елізар'еву ў 1996 годзе прэміі Міжнароднай асацыяцыі дзеячаў харэаграфіі «Бенуа дэ ля данс» як найлепшаму харэографу свету (за пастаноўку балета «Страсці» Мдзівані).
Творчасць знакамітага харэографа сучаснасці па заслугах ацэнена і на дзяржаўным узроўні. Валянцін Елізар'еў — кавалер ордэна Францыска Скарыны, ордэна Дружбы народаў, ордэна Айчыны другой і трэцяй ступені. Ён — лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь і прэміі Саюзнай дзяржавы.
Але ёсць і адваротны бок неверагоднай папулярнасці Елізар'ева-харэографа. Зайздрасць. Нядобразычлівасць. Скептыцызм. На жаль, усе гэтыя крыватолкі прывялі аднойчы да неверагоднага: знакамітага харэографа на цэлых дзевяць гадоў адлучылі ад роднага тэатра. Ад тэатра, але не ад любімага балета.
У рэшце рэшт справядлівасць перамагла. І восенню 2017 года Елізар'еў трыумфальна вярнуўся ў Вялікі тэатр. Трыумфальна, бо за няпоўныя два гады паставіў у новай рэдакцыі пяць сваіх шэдэўральных спектакляў. А на нядаўняй Нацыянальнай тэатральнай прэміі атрымаў яшчэ адну ўзнагароду — «За шматгадовае служэнне сцэне».
— Валянцін Мікалаевіч, вы неяк выказалі даволі парадаксальнае меркаванне пра тое, што балет — гэта мастацтва думкі.
— А ў чым парадокс?
— Ну, хоць бы ў тым, што гэта мастацтва без слоў.
— Вы ведаеце, балет, напэўна, тым і цудоўны, што ён можа адным ці некалькімі жэстамі перадаць думку, на якую словамі спатрэбілася б цэлая старонка. Магу назваць толькі адну ўмову-абмежаванне: балет немагчыма ствараць з халодным сэрцам.
— Іншымі словамі — не быць рамеснікам.
— Вы ведаеце, я да гэтага вызначэння стаўлюся вельмі паважліва. Калі гэта рамеснік высокага ўзроўню. У балеце, асабліва ў выканаўцаў, поспех на пяцьдзясят працэнтаў залежыць ад прыроды і на пяцьдзясят працэнтаў — ад адукацыі. Рамяство павінна быць атрымана з вельмі добрых педагагічных рук. Сапраўдны педагог не ламае чалавечае цела, а як бы фарміруе яго наноў, адточвае, удасканальвае яго пластыку.
— Вы згадалі важнасць добрай педагагічнай школы. Ці склалася такая школа ў нас у краіне?
— Так, яшчэ ў даўнія часы сюды, на тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага, запрашаліся найлепшыя французскія, італьянскія педагогі, якія працавалі з мясцовымі балетнымі школамі. А ў ХVІІІ стагоддзі такіх школ было нямала. Дастаткова назваць Гродзенскі тэатр Тызенгаўза, Нясвіжскі тэатр Радзівілаў, Слонімскі тэатр Агінскага, Ружанскі тэатр Сапегаў, Слуцкую і Шклоўскую балетныя трупы і іншыя.
Найлепшыя вучні з гэтых школ былі адабраны рускім балетам у Маскве, Санкт-Пецярбургу, а таксама ў Варшаве. Так, напрыклад, прыгонная балетная трупа са Шклова прыдворнага тэатра Сямёна Зорыча была перададзена дырэкцыі Санкт-Пецярбургскіх імператарскіх тэатраў і вывезена ў сталіцу Расійскай імперыі. А «Таварыства танцоўшчыкаў Яго Каралеўскай Вялікасці» ў Варшаве сфарміравана з выпускнікоў балетных школ Гродна і Слоніма. Шмат таленавітых беларускіх танцоўшчыкаў было перададзена Міхалам Казімірам Агінскім польскаму каралю Станіславу Аўгусту Панятоўскаму ў вечнае валоданне.
У выніку такога шчодрага донарства ў беларускім балеце, росквіт якога прыпадае на ХVІІІ стагоддзе, у наступныя гады нічога значнага не адбывалася. Усё было сканцэнтравана ў трох сталіцах — Маскве, Санкт-Пецярбургу, Варшаве.
Новы ўздым у развіцці беларускага балета намеціўся ў пачатку дваццатых гадоў мінулага стагоддзя. Менавіта тады пры Першым беларускім дзяржаўным тэатры была сфарміравана прафесійная балетная трупа. Заняткі будаваліся на аснове методыкі выдатнага рускага педагога Агрыпіны Ваганавай. Такім чынам, у ХХ стагоддзі сапраўдная методыка класічнага балета ў Беларусь прыйшла ўжо не з Захаду, а з Расіі.
Бурнае развіццё беларуская харэаграфія атрымала пасля Вялікай Айчыннай вайны. Многае адбывалася ўжо і на маіх вачах. Прыняўшы творчую эстафету ад маіх папярэднікаў — Канстанціна Алексютовіча, Канстанціна Мулера, Атара Дадышкіліяні, я паставіў перад сабой задачу не толькі не ўпусціць высока паднятую планку, але і па магчымасці падняць яе яшчэ вышэй.
— Кажуць, рэжысёру-пастаноўшчыку неабходна быць у нейкім сэнсе дыктатарам. А як складваюцца адносіны з калектывам у вас?
— Дыктатура павінна быць, але дыктатура таленту. Два гады таму я прыняў, як бы гэта сказаць мякчэй, няправільна сфарміраваныя трупы. Вось зараз я спрабую навесці там парадак. Даць дарогу маладым, таленавітым кадрам. Гэта — вялікая і складаная работа.
Ніхто не зацікаўлены рабіць беларускі рэпертуар, акрамя нас саміх. Хачу, каб у нас была свая школа і рэжысёрская, і харэаграфічная, таму так многа зараз уводжу моладзі.
Якія ў мяне адносіны ў калектыве? Самыя паважлівыя. Асабліва да дзяўчат, жанчын. Ніколі ў сваім жыцці я не дазволіў сабе сказаць грубае, дрэннае слова ў адрас артыстаў. Магу сказаць крыўдную праўду аб рабоце. Але абавязкова ў мяккай, інтэлігентнай форме. І то стараюся рабіць гэта сам-насам. А вось хвалю заўсёды публічна. Бо ў творчых людзей павышаная ранімасць. Таму, нягледзячы ні на што, крыўды часам бываюць. Але мы іх пераадольваем у працэсе работы.
— Пасля таго як вы бліскуча скончылі Ленінградскую кансерваторыю, напэўна, у вас былі шматабяцальныя запрашэнні. А як апынуліся ў Мінску?
— Сапраўды, такія запрашэнні былі. Адно з іх — у Сафійскі тэатр оперы і балета. У мяне жонка балгарка, і, зразумела, яна агітавала мяне паехаць працаваць на яе радзіму. Але гэтаму не суджана было збыцца. Мяне выклікалі ў Міністэрства культуры СССР і строга сказалі: «На вас паступіла заяўка з Мінска, галоўным балетмайстрам у Вялікі тэатр оперы і балета. Настойліва вам раім падумаць над гэтым».
Беларускі тэатр у той час быў якраз на гастролях у Кіеве. Я паехаў туды прыгледзецца. Балетная трупа ў мяне асаблівага захаплення не выклікала. Але калі крыху пазней я пабываў у Мінску, пабачыў сцэну Вялікага — раз і назаўсёды ў яе ўлюбіўся. Працаваць на такой шыкоўнай сцэне — мара любога харэографа. І я даў згоду.
— Паслухайце, у дваццаць шэсць гадоў — і адразу на такую адказную пасаду. Не страшнавата было?
— Вядома, страшнавата. Але мяне вельмі цёпла прынялі ў Мінску. Міністр культуры Беларусі Юрый Міхайлавіч Міхневіч (а гэта ён быў ініцыятарам майго запрашэння) даў мне карт-бланш у творчасці. Пашчасціла і з кіраўніцтвам тэатра. Яго дырэктар Мікалай Панцеляймонавіч Шаўчук, чалавек не выпадковы ў мастацтве, першы час пастаянна дапамагаў мне і словам, і справай.
— А як сустрэла трупа?
— Спачатку насцярожана. Глядзелі паблажліва. І гэта зразумела: прыйшоў нейкі хлапчук, мала каму вядомы харэограф, і будзе наводзіць тут парадкі. А перада мной былі ўжо паспяховыя майстры, народныя і заслужаныя артысты.
На шчасце, у мяне быў які-ніякі вопыт работы з выканаўцамі, акрамя таго, я дастаткова рана адчуў у сабе лідарскія якасці. А потым я зрабіў беспамылковы крок: далучыў да работы над сваім першым спектаклем найбольш здольную моладзь. А трэба сказаць, што тады ў тэатры сапраўды працавала шмат таленавітых танцоўшчыкаў: Людміла Бржазоўская, Юрый Траян, Віктар Саркісьян, Уладзімір Іваноў, Сяргей Пясцехін і іншыя. У іх быў стымул расці, і на рэпетыцыях яны працавалі з поўнай аддачай.
Калі прэм'ера спектакля (а гэта была «Кармэн-сюіта») прайшла з поспехам, усе астатнія паглядзелі на нас, і перш за ўсё на мяне, ужо са здзіўленнем і цікавасцю, а магчыма, нават з нейкай доляй зайздрасці. І таксама пацягнуліся да мяне.
— Сямнаццаць гадоў, з 1992 да 2009-га, вы былі дырэктарам і мастацкім кіраўніком Нацыянальнага тэатра балета Беларусі. Ці ўсё з задуманага за гэты час удалося рэалізаваць?
— Не ўсё. Жыццё, як заўсёды, уносіць у нашы планы свае карэктывы. Але многае ўсё ж было зроблена. Удалося не толькі ўтрымаць колькасны склад трупы, але і палепшыць яе якасць. Што, у сваю чаргу, адбілася на павышэнні мастацкага ўзроўню нашых спектакляў. У гэты няпросты час яны заўсёды ішлі з аншлагамі. Акрамя таго, мы шмат гастралявалі. А гэта дадатковы і дастаткова важкі даход. Адзін наш спектакль за мяжой каштуе ў разы больш, чым тут.
Магчыма, пэўныя страты я меў толькі ў асабістым плане. Аддаючы шмат часу адміністрацыйнаарганізацыйнай рабоце, я менш увагі надаваў уласнай творчасці. Хоць як сказаць. Тры гады мы з кампазітарам Андрэем Мдзівані вельмі шчыра працавалі над гістарычный пастаноўкай «Страсці», ствараючы яе абсалютна з нуля. У 1998 годзе адбылася прэм'ера балета «Жар-птушка» на музыку Стравінскага. У 2001 годзе ў маёй пастаноўцы выйшаў балет Чайкоўскага «Прыгажуня, якая спіць».
У гэтыя ж гады ажыццявіў новыя рэдакцыі існуючых балетаў «Вясна свяшчэнная» Стравінскага, «Стварэнне свету» Пятрова, «Легенда аб Уленшпігеле» Глебава. Некалькі спектакляў былі пастаўлены за мяжой: «Дон Кіхот» Мінкуса ў Стамбуле, «Спартак» Хачатурана ў Анкары, «Эсмеральда» Пуні ў Токіа. Так што і ў плане творчасці быццам грэх скардзіцца.
— Гром грымнуў нечакана. У 2006 годзе тэатр оперы і балета зачынілі на капітальны рамонт...
— Так, непрыемнасці, якія неўзабаве пайшлі за гэтым, былі для мяне зусім нечаканымі. Тры гады, пакуль ішоў рамонт, я цягнуў балет, не маючы ўласнай сцэны, без рэпетыцыйнай базы. У Палац Рэспублікі, куды часова ўладкавалі, нас пускалі толькі ў дзень спектакля. Цяпер я нават здзіўляюся, як мы выжылі...
Пры гэтым я стараўся ўнікаць у некаторыя, найбольш істотныя, праблемы рамонту. Так, напрыклад, я дабіўся, каб у сцэны з'явіўся нахіл, які дасць магчымасць палепшыць відовішчнасць спектакляў. Дарэчы, такі нахіл маюць сцэны ўсіх галоўных тэатраў свету.
У адстойванні сваіх патрабаванняў даводзілася весці дастаткова рэзкія дыялогі ў Міністэрстве культуры. І, магчыма, такая мая настойлівасць камусьці ў міністэрстве не спадабалася. Таму, калі рамонт скончыўся, мне прапанавалі ўсяго толькі пасаду галоўнага балетмайстра, хоць была абяцана пасада дырэктара — мастацкага кіраўніка ўсяго тэатра. Гэта значыць, хацелі мяне вярнуць да таго, з чаго я пачынаў трыццаць пяць гадоў таму. Але апошняй кропляй, якая перапоўніла чашу майго цярпення, было рашэнне міністэрства прызначыць выконваючым абавязкі дырэктара тэатра чалавека, які нічым сябе не праявіў у мастацтве. І я напісаў заяву на звальненне.
— Валянцін Мікалаевіч, а магчыма, вы дарма пагарачыліся, можа, трэба было самому пайсці да начальства, пагаварыць, паразумецца?
— Гэта значыць, пайсці на кампраміс з самім сабой? Не, мне гонар ніколі не дазволіў бы гэта зрабіць. Вядома, такое рашэнне далося мне нялёгка: пайсці з трупы, з якой звязана ўся мая творчая дзейнасць, парваць з тэатрам, якому быў адданы і лічыў сваім родным домам, — драматычны момант у маім жыцці. Але я не мог зрабіць інакш і не шкадую пра гэта рашэнне. Шкада толькі многіх нерэалізаваных творчых планаў. Дарэчы, я пайшоў з тэатра, але не з балета. Усе гэтыя дзевяць гадоў я быў запатрабаваны як харэограф, як балетмайстар. Выкладаў на кафедры харэаграфіі ў нашай Акадэміі музыкі, дзе, дарэчы, застаюся прафесарам і сёння.
— Знаходзячыся па-за родным тэатрам, вы, мяркую, усё ж сачылі за тым, што адбываецца ў яго сценах?
— Безумоўна. Стараўся бываць на ўсіх прэм'ерах — балетных і оперных. Але толькі па білетах. З 2009 года я ні разу не зайшоў у тэатр са службовага ўваходу. Проста мяне туды ніхто не запрашаў, як быццам я перастаў існаваць.
— Настаў 2017 год. Набліжаўся ваш 70-гадовы юбілей. І раптам прапанова правесці ваш творчы вечар...
— Гэта была ініцыятыва Міністэрства культуры. У ім змянілася кіраўніцтва, і, відавочна, змянілася стаўленне да мяне. Хоць дырэкцыя тэатра да апошняга супраціўлялася. Але, у рэшце рэшт, вымушана была саступіць. Мне нават далі не адзін вечар, а два. Прычым я настаяў, каб гэтыя вечары прайшлі на роднай сцэне, у тэатры оперы і балета.
Так і атрымалася. 31 кастрычніка я паказаў публіцы абноўлены «Спартак», а 2 лістапада адбыўся вялікі гала-канцэрт зорак беларускага і сусветнага балета.
— Пасля гэтых трыумфальных урачыстасцяў вам нарэшце прапанавалі вярнуцца ў тэатр… І як вас сустрэлі ў трупе?
— Сустрэлі вельмі добра. Добразычліва. Усе засумавалі па сапраўднай творчай рабоце. Выказалі пажаданне як найхутчэй навесці парадак у рэпертуарнай
палітыцы. Чым я, уласна, адразу ж і заняўся.
З моманту вяртання я паставіў ужо ў абноўленай рэдакцыі пяць спектакляў. Гэта — «Спартак», «Шчаўкунок», «Стварэнне свету», «Кармэн-сюіта» і «Рамэа і Джульета». І мне прыемна, што яны запатрабаваны, збіраюць поўныя залы.
Гутарку вёў Зіновій ПРЫГОДЗІЧ
Мерапрыемства праводзілася на добраахвотнай аснове.
Не выявіць ні секунды абыякавасці.
