Фундаментальнымі прынцыпамі зараджэння канстытуцыйнага права на беларускай зямлі былі права на самавызначэнне і дзяржаўнасць.
Вельмі няпростым для развіцця прававой думкі на беларускай зямлі быў перыяд знаходжання нашых земляў у складзе Расійскай імперыі. І ўсё ж працэс ішоў. Прапануем вашай увазе другую гутарку па гэтай нагодзе з вядомым беларускім гісторыкам, старшынёй Пастаяннай камісіі Палаты прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу па адукацыі, культуры і навуцы, членам-карэспандэнтам Нацыянальнай акадэміі навук, доктарам гістарычных навук, прафесарам Ігарам МАРЗАЛЮКОМ.
— Ігар Аляксандравіч, у мінулы раз вы вызначылі, што Статут Вялікага Княства Літоўскага можна лічыць правобразам Канстытуцыі, бо ён утрымліваў у сабе нормы канстытуцыйнага права, чаго не было яшчэ ў заканадаўстве ніводнай еўрапейскай краіны. І таму шмат у чым апераджаў свой час. Але далей было знаходжанне беларускіх земляў у складзе Расійскай імперыі, якая не мела Канстытуцыі. То-бок, працэс заканадаўчага ўдасканалення прыпыніўся?
— Не зусім так. У заканадаўстве, якое дзейнічала на беларускай зямлі ў перыяд яе знаходжання ў складзе Расійскай імперыі, можна ўмоўна вылучыць некалькі перыядаў. Спачатку ў нас былі адначасова як нормы расійскага права, так і Статута 1588 года. Лавіраванне расійскага ўрада ў першай траціне XIX стагоддзя паміж інтарэсамі дзяржавы ды мясцовай паланізаванай арыстакратыі выявіла сябе і ў сферы заканадаўства. Менавіта тым часам адбываецца ўпарадкаванне мясцовых нарматыўных актаў. Перакладзены і перавыдадзены Статут 1588 года з пастановамі сойма, якія яго дапаўнялі. Разам з тым у межах работы над «Зборам законаў Расійскай імперыі» вялася распрацоўка і «Збору мясцовых законаў Заходніх губерняў». Уласна кажучы, менавіта ён стаў апошняй найбольш значнай сістэматызацыяй мясцовага права, што аб’яднала рысы мясцовага і агульнарасійскага права. Праект «Збору» не ўступіў у дзеянне: паўстанне 1830–1831 гадоў і яго падаўленне прадвызначылі змену палітыкі рускіх улад «у далучаных правінцыях» і скасаванне мясцовых заканадаўчых нормаў 1832–1840 гадоў.
Польскае паўстанне 1830–1831 гадоў (у польскай гістарыяграфіі — Лістападаўскае паўстанне) — паўстанне супраць улады Расійскай імперыі на тэрыторыі Царства Польскага, Паўночна-заходняга краю і Правабярэжнай Украіны. Адбывалася адначасова з так званымі халернымі бунтамі ў Цэнтральнай Расіі. Пачалося 29 лістапада 1830-га і працягвалася да 21 кастрычніка 1831-га пад лозунгам аднаўлення «гістарычнай Рэчы Паспалітай» у межах 1772 гады, то-бок не толькі на ўласна польскіх тэрыторыях, але і на тэрыторыях, населеных беларусамі, украінцамі, літоўцамі і яўрэямі.
Пры гэтым варта ўлічваць, што скасаваны былі толькі тыя нормы, якія да таго часу захоўвалі сваё дзеянне (галоўным чынам сямейнае і грамадзянскае права). Што да значнай часткі нормаў дзяржаўнага і крымінальнага права, яны фактычна набылі моц з моманту далучэння асобных частак тэрыторыі Беларусі ў склад Расійскай імперыі. Хоць заканадаўчы акт, што адмяняе адпаведныя становішчы Статута 1588 гады, выдадзены не быў.
«Заходні Збор», на думку графа Сперанскага, павінен быў з'явіцца кадыфікацыяй таго мясцовага права, якое дзейнічала ў абласцях, далучаных да Расійскай імперыі па трох падзелах Рэчы Паспалітай.
— Як вынікае з сучаснай расійскай гістарыяграфіі, палітычныя падзеі заміналі стварэнню і агульнаімперскай Канстытуцыі. Быў і «План дзяржаўнага пераўтварэння», распрацаваны ў 1809-м графам Міхалам Сперанскім, 11 гадоў апасля распрацавана «Дзяржаўная статутная грамата Расійскай імперыі», але прыняцце ўсіх гэтых дакументаў кожны раз адкладалася. Падчас рэфарматарскага кіравання Аляксандра II з'явілася праграма пераўтварэнняў пад назвай «Канстытуцыя Лорыс-Мелікава» ў гонар імя графа, які яе ствараў.
Аднак у 1881 годзе гасудар быў забіты нарадавольцамі — і канстытуцыйны працэс у Расіі зноў спынены.
— Я б сказаў, што той час характарызуе адну акалічнасць, што найбольш ярка выявілася якраз у расійскім заканадаўстве XVIII—XIX стагоддзяў: права выдаваць новыя законы належала толькі цару. Што да сената, сінода, калегій (а потым міністэрстваў, Кабінета міністраў) і іншых дзяржаўных органаў, то яны мелі права толькі звяртацца да яго са справаздачамі ці прапановамі. Права цара і ў галіне заканадаўчай ініцыятывы было вызначальным. Кожнае «волевыяўленне» цара мела ці магло мець сілу закона. У ранг закона былі збудаваны ўсе дакументы, адзначаныя ўхваленнем цара («Быць таму», «Прыняць да ўвагі» і г. д.). Адгэтуль велізарная колькасць відаў заканадаўчых актаў і тая, хутчэй характэрная для феадалізму, рыса, што адрозніць заканадаўчы акт ад адміністрацыйнай дырэктывы вельмі складана, а то і немагчыма зусім. Таму законам лічыцца толькі тое «волевыяўленне» манарха, якое ўтрымліваецца ў «Поўным зборы законаў Расійскай імперыі».
Асобным перыядам можна лічыць эвалюцыю заканадаўчай сістэмы імперыі пад уплывам першай рускай рэвалюцыі. Маніфест ад 17 кастрычніка, праўда, толькі дэклараваў пачатак канстытуцыйнага ладу і зусім не гарантаваў яго фактычнага ўсталявання: тыя ж дэпутаты Дзярждумы прысягалі самаўладніку. Але асцярожна і ўдумліва зараджаўся канстытуцыйны працэс. Па сутнасці, пачалася эвалюцыя ад абсалютызму да канстытуцыйнай манархіі.
Кастрычніцкі маніфест, абвешчаны 17 (30) кастрычніка 1905 года, быў дакументам пра ўдасканаленне дзяржаўнага парадку ў Расійскай імперыі, распрацаваны па даручэнні Мікалая II у сувязі з бесперапыннымі бунтамі ў краіне. У адпаведнасці з ім, улада падзялялася паміж манархам і Дзяржаўнай думай, без адабрэння якой не мог набыць моц ніводны закон. Але імператар меў права распускаць Думу і блакаваць яе рашэнні правам вета. Для людзей былі абвешчаны волі сумлення, слова, сходаў, саюзаў і недатыкальнасці асобы.
— Для Мінска гэта эвалюцыя да канстытуцыйнай манархіі пачалася вельмі крывава — літаральна на наступны дзень пасля абвяшчэння Маніфеста здарыўся знакаміты Курлоўскі расстрэл на цяперашняй Прывакзальнай плошчы, падчас якога былі забіты каля 100 чалавек, а яшчэ прыкладна 300 паранены. Цудоўныя свабоды…
— Працэс канстытуцыйнага станаўлення ішоў цяжка па шмат якіх аспектах. Прызнаючы само існаванне Дзяржаўнай думы, замацоўваючы за ёй пэўныя правы, асноўныя законы 1906 года няўхільна прызнавалі і пэўнае абмежаванне правоў манарха. Такая супярэчнасць была ўвасоблена ў заканадаўстве гэтага перыяду. Права Дзяржаўнай думы выдаваць законы кампенсавалася тым, што за царом захоўвалася больш поўнае і істотнае па змесце права заканадаўчай ініцыятывы. У той жа час, скажам, створаная ў лютым 1905-га Рада міністраў літаральна закідала Думу дробнымі законапраектамі. Здаралася, што адміністрацыйныя загады прымаліся ў форме закона. Напрыклад, трэцяя Дума прыняла законы «Пра вылучэнне з дзяржаўнага казначэйства дадатковых сродкаў на асвятленне дома вайсковага міністэрства», «Аб парадаку ацяплення і асвятлення месца ўтрымлівання пад вартай і выдачы неабходных матэрыялаў для гэтага». Ды шмат іншых падобных гэтым дробязяў.
Аднак гістарычныя падзеі развіваліся імкліва. Пачынаючы з сакавіка 1917 года, законы выдаваліся ўжо Часовым урадам і падпісваліся, як правіла, міністрам-старшынёй. Так, пастанову ад 1 верасня пра абвяшчэнне Расіі рэспублікай падпісаў Аляксандр Керанскі. Але пра канстытуцыйнае будаўніцтва 1917-га, знакаміты «Манiхвэст» — аб установе Савецкай Беларусі ў Смаленску і пра савецкія канстытуцыі мы пагаворым асобна, у апошняй частцы нашай «трылогіі». Пакуль жа адзначу галоўнае.
І ў пастанове 1-га Усебеларускага з'езда, што праходзіў у 1917 годзе, і ў пастановах Другой Статутнай граматы БНР і канстытуцый ССРБ і БССР мы ўбачым выразную пераемнасць. Фундаментальнымі прынцыпамі для ўсіх, хто ствараў беларускую прававую базу ў ХХ стагоддзі, было замацаванне праў на самавызначэнне і дзяржаўнасць. А таксама неабходнасць захавання тэрытарыяльнай цэласнасці краіны і апеляцыя да яе гістарычнага і культурнага багацця і спадчыны.
Максім ОСІПАЎ
Існуюць строгія патрабаванні да месцаў для купання.
Яе песні займаюць першыя радкі ў музычных чартах краіны, пастаянна гучаць на радыё і тэлебачанні.
