Час як частка вечнасці

Яшчэ не так і даўно была прыхільна сустрэта кніга ўспамінаў пра Міхася Мушынскага «Застаецца святло», укладзеная Аленай Васілевіч і Таццянай Мушынскай. Цікавасць да яе стала невыпадковай. Міхась Іосіфавіч быў (і застаецца) постаццю знакавай у нацыянальным культурным асяродку. Вядомы даследчык літаратуры, доктар філалагічных навук, прафесар, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Беларусі, член-карэспандэнт Нацыянальнай акадэміі навук…

Летапіс яго яркага, змястоўнага жыцця і дзейнасці, прасякнутых самаадданым служэннем беларускаму народу і сваёй Радзіме, зацікавіў многіх: як калег па працы, іншых навукоўцаў, так і звычайных чытачоў, якія любяць беларускую літаратуру. У немалой ступені таму, што са старонак мемарыяльных згадак не толькі ва ўсёй паўнаце паўставаў яго воблік, а, па сутнасці, выпраменьвалася і святло яго душы. Дзякуючы гэтаму шмат у чым і багатая, на дзіва плённая яго даследчыцкая, літаратуразнаўчая праца.

Кніга «Застаецца святло» выйшла ў ТАА «Ковчег» прыватным чынам. Цяпер яна ўжо ўспрымаецца першай часткай свайго роду дылогіі пра гэтага выдатнага навукоўца і чалавека. Другая — «Свайму часу і вечнасці» — пабачыла свет у выдавецтве «Беларуская навука». Выхад яе па-свойму знакавы. Як вядома, 100 гадоў таму быў заснаваны Інстытут беларускай культуры. Да гэтай падзеі для Нацыянальнай акадэміі навук, ды і ўвогуле для нашай краіны, «БН» падрыхтавала шэраг выданняў, пазначаных юбілейным знакам. У шэрагу іх заканамерна і з’яўленне пад адной вокладкай артыкулаў і іншых матэрыялаў Міхася Мушынскага як аднаго з выдатных даследчыкаў нацыянальнага прыгожага пісьменства.

Адметнасць гэтага ладнага тома (звыш 30 улікова-выдавецкіх аркушаў) — тое, што ў ім сабраны творчыя набыткі апошніх васьмі-дзесяці гадоў яго жыцця. Пайшоў Міхась Іосіфавіч у вечнасць 8 чэрвеня 2018 года. У том увайшлі выступленні на «Каласавінах», «Гарэцкіх чытаннях», «Узвышаўскіх і архіўных чытаннях», а таксама на розных акадэмічных і інстытуцкіх канферэнцыях. Удзел у многіх мерапрыемствах, звязаных з імёнамі Якуба Коласа, Максіма Гарэцкага, Міхася Зарэцкага, тлумачыцца тым, што ў яго было асаблівае стаўленне да жыцця і творчасці гэтых літаратараў. Міхась Мушынскі ў нашай краіне найлепшы знаўца іх мастакоўскай спадчыны. А яшчэ непераўзыдзены тэкстолаг, што станоўча паўплывала на перавыданне іх спадчыны, асабліва на выданне Збораў твораў.

Міхась Іосіфавіч працаваў з упэўненасцю, што «нацыянальная класіка была і па-ранейшаму застаецца адным з найболей дзейсных фактараў дабратворнага ўплыву на сучаснае грамадства, культурнае жыццё, на творчую практыку сучасных беларускіх пісьменнікаў і на практыку школьнага выкладання. Недаацэнка класікі, нігілістычнае стаўленне да літаратурнай спадчыны прыносіла і будзе прыносіць грамадству непапраўныя духоўныя страты». Таму ўкладальнікі кнігі — жонка Мушынскага Тамара Фёдараўна, на жаль, таксама ўжо нябожчыца, і яго дачка Таццяна — асноўную ўвагу надалі раз-

дзелам (яны названы часткамі) «“Збіраўся скарб, струменіўся няспынна…”.

Якуб Колас і праблемы яго творчасці» і «“…Ва ймя святога ўсім Адраджэння”. Матэрыялы пра Максіма, Гаўрыла і Галіну Гарэцкіх».

Несумненна, надрукаванае ў іх выклікае цікавасць, бо ацэнка аўтарытэтным даследчыкам літаратурнага працэсу, пэўных твораў заўсёды важная. Аднак змешчанае ў гэтых дзвюх частках усё ж дасведчанаму чытачу ў многім вядома. Але ж названымі імёнамі кола даследчыцкіх інтарэсаў Міхася Іосіфавіча нават у гэтым пасмяротным выданні не абмяжоўваецца, аб чым сведчаць раздзелы «“…Ад роднае зямлі…” Пра беларускіх пісьменнікаў» і «“Як доўг, як дар…” Пра беларускіх навукоўцаў». А гэта — Кандрат Крапіва, Міхась Лынькоў, Іван Шамякін, Віталь Скалабан, Алег Лойка, Іван Навуменка і іншыя. Прозвішчы згадаў у той паслядоўнасці, у якой матэрыялы пра іх прадстаўлены ў кнізе.

Ёсць і такія, якія для некаторых стануць адкрыццём. Прынамсі, згадкі пра Віталя Скалабана «У вянок памяці незабыўнага сябра…». Віталь Уладзіміравіч, хоць і пражыў няшмат, так шмат (выбачайце за таўталогію) зрабіў для нацыянальнай літаратуры, запаўняючы многія белыя плямы, што тычацца як асобных перыядаў яе развіцця, так і пэўных момантаў з жыцця асобных пісьменнікаў. Пра яго ж самога пісалася незаслужана мала. А сёння яго імя ўвогуле згадваецца рэдка. Як ні прыслухацца да сказанага Міхасём Іосіфавічам: «Тое, што дарагога Віталя Скалабана няма з намі, вялікая незваротная страта, агульнае несуцешнае гора. Ён быў і назаўсёды застаецца ў нашых сэрцах і памяці выдатным вучоным-энцыклапедыстам, даследчыкам шырокага творчага дыяпазону, няўрымслівым шукальнікам духоўных багаццяў, створаных беларускім народам, і верным сябрам, надзейным таварышам, шчодрай душы чалавекам, гатовым заўсёды прыйсці на дапамогу. Думаю, што манаграфічнае даследаванне, прысвечанае навуковай, грамадскай дзейнасці Віталя Уладзіміравіча, чакае свайго аўтара».

А як хораша Міхась Мушынскі згадвае крытыка, літаратуразнаўцу, акадэміка Віктара Каваленку ў матэрыялах «Талент вучонага, настаўніка, арганізатара навукі. Да 80-годдзя В. А. Каваленкі» і «Акадэмік з Сакаўшчыны».

У іх даецца высокая і заслужаная ацэнка даследчыцкай творчасці Віктара Антонавіча. Не абмінаецца і тое, наколькі важкі ўклад яго як кіраўніка Інстытута літаратуры імя Янкі Купалы, які ён узначальваў з 1983-га да 1997 года, у развіццё і беларускай літаратуры, і нацыянальнай культуры ў цэлым.

Каб упэўніцца, як шмат ім зроблена, дастаткова ўжо такога сведчання: «З аднаго боку, ён прадоўжыў лінію ўключэння беларускага мастацтва ва ўсесаюзны літаратурны кантэкст, а з другога — пайшоў па шляху грунтоўнага вывучэння пэўнага перыяду, а канкрэтна — літаратуры ХХ стагоддзя. У першым выпадку былі напісаны “Нарысы па гісторыі беларуска-рускіх літаратурных сувязей” у 4-х кнігах (1993—1995), у другім — 4-томная “Гісторыя…”у 5 кнігах». Маецца на ўвазе «Гісторыя беларускай літаратуры ХХ стагоддзя», якая на сёння складаецца з 6 кніг.

Да яе, па словах Міхась Мушынскага, «Віктар Антонавіч як кіраўнік праекта, як каардынатар рыхтаваўся вельмі сур’ёзна ў плане выпрацоўкі агульнай канцэпцыі, у вызначэнні персанальнага складу аўтараў, творы якіх планавалася ўключыць у адпаведны том […]». Гаворыцца і пра тое, які шырокі рэзананс «атрымалі выступленні В. Каваленкі па пытаннях месца і ролі дакументалізму ў літаратуры». Нарэшце адзначаецца значнасць таго, што набывае асабліва глыбокі сэнс сёння, калі з’яўляецца шмат ахвотных перапісаць гісторыю Вялікай Айчыннай вайны: «[…] завастрыў увагу на прычынах адсутнасці праўдзівых твораў пра падпольшчыкаў і разведчыкаў, якія вымушаны былі здабываць неабходны матэрыял у акупантаў і паліцэйскіх, натуральна, кантактуючы з імі. Прычынаю стаўся трагічны лёс гэтых людзей, бо іх заслугі не прымаліся ў разлік».

Дзіўна толькі, што ні слова не сказана пра раман Віктара Антонавіча «Падвышанае неба». Адсутнасць гэтай згадкі яшчэ можна вытлумачыць у першым з названых матэрыялаў. Але ж другі пісаўся для кнігі «Люблю наш край. Валожыншчына літаратурная». Хто-хто, а землякі павінны ведаць, што Віктар Каваленка — адзін з самых выдатных ураджэнцаў іх зямлі, не толькі даследчык літаратуры, але і пісьменнік.

Ды гэта, як кажуць, да слова.

Віктар Антонавіч быў упэўнены, што літаратурай праўдзіва не раскрыта роля падпольшчыкаў і разведчыкаў ў гады Вялікай Айчыннай вайны: «[…] і ў дадзеным выпадку праўда павінна быць толькі праўдай — і больш нічым». Дарэчы, адна з кніг самога Міхася Мушынскага называецца «І нічога, апроч праўды». Гэтага прынцыпу ён прытрымліваўся і выступаючы ў сакавіку 2016 года на Міжнароднай навуковай канферэнцыі да 120-годдзя з дня нараджэння народнага пісьменніка Беларусі Кандрата Крапівы з дакладам «Гісторыя напісання і рэцэнзавання кінааповесці “Мстители” (1944) Кандрата Крапівы і Міхася Лынькова». Падкрэсліваючы вялікае значэнне выдання Поўных збораў пісьменнікаў, быў перакананы, што «пра кожнага пісьменніка, уключанага ў спіс на выданне яго спадчыны, павінны быць падрыхтаваны змястоўны «Летапіс жыцці і творчасці», кніга «Пісьменнік у ацэнцы літаратурных крытыкі», «Кніга ўспамінаў». Не абышоў і такі момант, як «гісторыі напісання пэўнага твораў, гісторыя яго сцэнізацыі і экранізацыі […]».

«Гісторыя напісання і рэцэнзавання кінааповесці “Мстители”…», дзякуючы багаццю сабраных звестак, хоць і не такая аб’ёмная, але па сваім змесце прэтэндуе на міні-манаграфію, настолькі шмат фактычнага матэрыялу сабрана. Па-свойму і павучальнага, бо лішні раз нагадвае пра тое, як бюракратычнае стаўленне да пэўнага твора, жаданне дыктаваць там, дзе ў гэтым няма ніякай неабходнасці, сячэ на корані добрую і важную задуму. Фільм па сцэнарыю двух слынных аўтараў мусіў расказаць пра пачатак Вялікай Айчыннай вайны, дзейнасць народных мсціўцаў на чале з Канстанцінам Заслонавым. Такі фільм з’явіўся, але аўтарамі яго Кандрат Крапіва і Міхась Лынькоў не былі. Ды і пад іншай назвай ён выйшаў на экраны — «Канстанцін Заслонаў». Чытаючы пра тое, што адбывалася, лішні раз упэўніваешся, наколькі Міхась Мушынскі валодаў талентам сапраўднага даследчыка, для якога пошук — не самамэта, а прызванне. Аднолькавае жаданне — як дакапацца да ісціны, так і дамагчыся праўды.

Гэтым памкненнем напоўнены і яго чарнавыя занатоўкі, пададзеныя ў кнізе пад назвай «Дзённік пісьменніка як крыніца вывучэння яго жыцця, літаратурна-творчай і грамадска-культурнай дзейнасці». Пазнаёміўшыся з запісамі асобных пісьменнікаў, ён зрабіў шэраг высноў: «Да дзённікаў звяртацца трэба, але нельга абсалютызаваць гэтую крыніцу. У кожнага — свой падыход». У прыватнасці, адзначыў прадузятае стаўленне Пімена Панчанкі да Івана Шамякіна. Аднак нярэдка яно ў нечым розніцца, бо сведчыцца і пішацца «пад настрой». Ёсць падставы меркаваць, што гэтыя накіды маглі б ператварыцца ў грунтоўнае даследаванне аб значэнні пісьменніцкіх дзённікаў.

Шмат каму з людзей творчых трэба павучыцца ў Міхася Іосіфавіча здатнасці заўважыць чужы талент, асабліва падтрымаць на пачатку. У яго да творчасці тых, хто працаваў поруч, была патрабавальная любоў. Праяўлялася не захвальванне, а цвярозае стаўленне да зробленага імі ці да таго, што яшчэ робіцца. Доказ таму — заключная частка кнігі — «Рэцэнзіі, водзывы, экспертныя заключэнні, рэкамендацыі». Матэрыялы спецыфічныя. Толькі калі добра ўнікнуць у іх змест, то за абавязковымі ў падобных выпадках ацэнкамі, высновамі, рэкамендацыямі прасочваецца не толькі тое, без чаго ў дадзеных выпадках не абысціся, бо яно пішацца як бы паводле «рэгламенту». Праступае і чалавечае, што абавязкова хочацца сказаць.

«Свайму часу і вечнасці» — назва дакладная. За ёй бачыцца і тое, чым жыў Міхась Мушынскі, і як жыў. Аднак відавочна і дзеля чаго. Зыходзячы з гэтага, нельга не заўважыць, што, калі падсумаваць здзейсненае ім, канешне, не толькі і нават не столькі прадстаўленае ў гэтай кнізе, напрошваецца важная выснова. Праз тое, што было выказана, занатавана, асэнсавана Міхасём Іосіфавічам, сам час паўстае як частка вечнасці.

Глеб КЕНІК