Падчас нядаўняга фестывалю «Лістапад» адбыўся і чарговы конкурс стужак для дзяцей і юнацтва — «Лістападзік»... Чым не падстава пагаварыць пра дзіцячае кіно? Тым больш яно для Беларусі — пазнавальны брэнд. Таму сёння ў рубрыцы «Трыялогія» дыскутуюць кінарэжысёр-мультыплікатар, сцэнарыст, акцёр Аляксандр Ленкін, які быў сябрам журы фестывалю «Лістападзік», рэжысёр, сцэнарыст, пісьменніца Алена Турава, чыім анімацыйным мюзіклам «Зоркі сёмага неба» адкрывалася праграма сёлетняга «Лістападзіка», ну і традыцыйна я, пісьменніца Людміла Рублеўская.
Л. Рублеўская. Мусіць, галоўная праблема, з якім сустракалася мастацтва для дзяцей у розныя эпохі — табуіраванне пэўных тэм. У 1930-м у ЗША забаранілі мультфільм пра Мікі Маўса, у якім паказалі голае вымя каровы, у 1970-х у Савецкім Саюзе лёг на паліцу мультфільм «Лямзі-Тыры-Бондзі» па сцэнарыі Людмілы Петрушэўскай, бо там апавядалася пра беспрытульніка. Сёння ў свеце дэкларуецца падзенне ўсіх табу. Для дзяцей пішуць кнігі пра смерць і пра секс, пра развод бацькоў і нетрадыцыйную арыентацыю... Ёсць і абураныя: маўляў, рана такое дзецям, няма чаго траўміраваць несфарміраваную псіхіку. У сваім прафесійным досведзе вы сутыкаліся з нейкімі табу?
А. Ленкін. Не сустракаўся. На «Лістападзіку» падымаюцца самыя розныя вострыя тэмы...
А. Турава. Сёння, наадварот, сустракаецца табуіраванне самых бяскрыўдных рэчаў. Калі мультфільму «Ну, пачакай!» паставілі катэгорыю «18+», для мяне гэта быў шок. Я вырасла на гэтым мультфільме. Тое, што ў Ваўка цыгарэта ў зубах, не значыць, што дзіця з-за гэтага адразу пачне курыць. У нашым фільме «Зоркі сёмага неба» ёсць эпізод з адмоўным персанажам: ён хуліган, нядобры, курыць цыгарэту... І ў гэтым сюжэце тлумачыцца, чаму курыць дрэнна, станоўчы герой тую цыгарэту топча... І вось узнікла пытанне: як жа даваць гэтаму фільму катэгорыю «6+», калі там цыгарэта ў кадры? Сябры, а як паказаць, што цыгарэта — дрэнна, калі мы яе ўвогуле не ўбачым? Даходзіць да абсурду. Мой улюбёны мульцік быў пра Карлсана. І кніжкай пра яго зачытвалася. У Швецыі гэты герой Ліндгрэн лічыцца не вельмі добрым персанажам, яго часам нават забаранялі. Але я не палезла пасля прачытання гэтай кнігі на дах, не крала ўстаўныя зубы свайго дзядзечкі са шклянкі... Гэта вясёлая, жыццярадасная казка. А пачытайце фальклор... Дзве сястры і брацік пайшлі збіраць ягадкі, брацік назбіраў больш, сястрычкі кажуць — давай яго заб'ем... Гэта фалькларысты пасля адаптавалі народныя сюжэты, але ў іх усё адно засталося шмат жорсткасці. Але тое не значыць, што дзеці, слухаючы гэтыя казкі, вырасталі злачынцамі.
Л. Р. То-бок усё адно засталося ханжаства, якое забараняе «Муху-Цакатуху», таму што там праслаўляецца кулацтва ў выглядзе жукоў рагатых — мужыкоў багатых, з другога боку, дэкларуецца, што з дзецьмі трэба гаварыць пра ўсё... У вас, Аляксандр Адольфавіч, ёсць цудоўны мультфільм «Дзед» на аснове беларускай народнай казкі, там даволі цяжкая тэма — пра старасць, смерць... Не казалі вам, што гэта залішне складана для дзяцей?
А. Л. Не, не казалі. А каб і сказалі, я б проста пасмяяўся. Гэта значыла б, што такі чалавек нічога не разумее ні ў мастацтве, ні ў кіно, ні ў жыцці. На «Лістападзіку» перамог мультфільм «Нават мышы трапляюць у рай» Яна Бубенічка і Дэнізы Грымавай — пра тое, як памерлі мышаня і ліс, і што іх чакала на тым свеце... Дзеці былі ў захапленні.
Л. Р. Але ці ўсё дазволена ў гутарцы аўтара і дзіцяці? Ці павінны быць нейкія межы?
А. Л. Вядома.
А. Т. Але і забараняць усё нельга! Павінна быць разумная мяжа!
А. Л. Трэба ўлічваць, што дзіця яшчэ расце, што яно не гатовае да нейкіх рэчаў. У кожным узросце — свае ўласцівасці псіхікі, не кажучы пра тое, што дзеці самі па сабе розныя. Нехта расце ў нармальнай, паўнавартаснай сям'і, нехта — у сям'і алкаголікаў, нехта — у дзіцячым доме. Але ўсе гэтыя табуіраванні, «0+», «6+» — вельмі ўмоўныя, калі я рос, такога не было. Потым некаму ўздумалася заганяць усё ў нейкія рамкі. А гэта, акрамя непаразуменняў, нічога не выклікае. Людзі з увядзеннем гэтай маркіроўкі не змяніліся, у кожнага засталіся свае маральныя арыенціры.
Л. Р. Што ж, праўда, у кожнага свае крытэрыі... Вось вы, Аляксандр Адольфавіч, аднойчы сказалі, што «Ну, пачакай!» — гэта кіч... Што такое кіч у дзіцячым кінематографе? Інсітнае, наіўнае мастацтва прызнанае высокім, прызнана, што дзіцячы малюнак мае мастацкую каштоўнасць... Як жа ўзнікае кіч? У імкненні прыпадобніцца да дзіцяці, сюсюканні з ім? У імкненні пераймаць нейкія ідэалагічныя клішэ?
А. Л. Кіч — гэта калі гісторыя «лабавая», немудрагелістая, выказаная прымітыўнымі візуальнымі сродкамі. Калі пасля прагляду не ўзнікае сур'ёзных высноў.
Л. Р. Ну добра, калі «Ну, пачакай!» — кіч, «Том і Джэры» — што? Яшчэ большы кіч? Ёсць жа меркаванне, што «Ну, пачакай!» — гэткі савецкі адказ «Тому і Джэры», як «Залаты ключык» — рымейк гісторыі пра Пінокіа, а «Чараўнік Смарагдавага горада» — «Чараўніка краіны Оз»...
А. Л. Ніякі гэта не рымейк, перапрашаю. Проста людзі, якія рабілі і «Ну, пачакай!», і «Тома і Джэры», добра валодалі сваёй прафесіяй і выкарыстоўвалі галоўны закон кінадраматургіі, адпаведна якому заўсёды мусяць быць герой і антыгерой. А сучасны фільм «Маша і мядзведзь» — няўжо такі самы рымейк? Там таксама ж два героі, таксама адзін аднаго даймаюць.
А. Т. Маё меркаванне — «Ну, пачакай!» усё-ткі не кіч. Я думаю, гэта жанр, які называецца «камедыя». Чаплін слізгаў на бананавай скурцы, глядач смяяўся... І гэтая скурка, узведзеная ў нейкую ступень, па-ранейшаму працуе. Драматургія працуе на эмоцыях.
А. Л. Можна слізгаць на той жа скурцы па-рознаму.
А. Т. Зразумела, таму і прыдумваюць розныя варыянты... Я вырасла на «Ну, пачакай!»... Мы смяяліся шчыра, эмоцыя — гэта тое, што павінен правакаваць твор мастацтва... З часоў Арыстоцеля тых асноўных эмоцый тры, гэта паўтонаў іх — куча... Страх, смех, слёзы. Калі вельмі груба дзяліць на жанры, трагедыя, камедыя і драма. Калі нейкая са згаданых эмоцый задзейнічана, то выніку мы ўжо дабіліся. «Ну, пачакай!» — гэта была для нас камедыя. Там былі закладзены маральныя нормы: Заяц — добры, ён есць моркву, займаецца спортам. Воўк — курыць, злы, агрэсіўны. Таму дабро ўвесь час перамагае, а зло падлягае пакаранню. Ваўка, вядома, б'юць, але не так страшна, як адбываецца ў «Томе і Джэры». Там жа ўвогуле раскачваюць гэтага беднага ката на блін... І ката мне нават больш шкада...
Л. Р. І мне таксама!
А. Т. Ваўка з «Ну, пачакай!» усё-ткі было менш шкада, бо яго сацыялізавалі як хулігана... А кот у «Томе і Джэры» ўсяго толькі выконвае сваю кашэчую місію: ловіць мыш. «Маша і мядзведзь» — таго ж плану з'ява, толькі на больш сучасным узроўні, таксама камедыя сітуацый... І мне там шкада мядзведзя. Але факт: гэта на сённяшні дзень па статыстыцы самае прадаванае кіно ў свеце! Для мяне, дарэчы, гэта загадка... Ход не новы...
Л. Р. Значыць, адпавядае ўспрыманню сучаснага пакалення дзяцей... У свой час беларускі крытык Варлен Бечык напісаў востры артыкул пра дзіцячую літаратуру «Толькі без сю-сю»... Асуджаў падладжванне пад дзяцей, прымітыўную замілаванасць... Але якая ўжо замілаванасць, калі героя бясконца лупяць да паўсмерці?
А. Т. Не магу сказаць, што сёння згаданага «сю-сю» няма... Калі яно добра зроблена — мае права быць. Цікава бывае наглядаць, як самі дзеці ствараюць анімацыйнае кіно. Мы з Аляксандрам былі на фестывалі дзіцячай творчасці, які праводзіцца раз на год «Зялёным крыжам» у Смалявічах. Аказваецца, у Беларусі вельмі шмат студый дзіцячай анімацыі, і часам дасылаюць вельмі цікавыя работы. Можна бачыць асаблівасці мыслення аўтараў у залежнасці ад узросту. Вось у пэўным узросце дзіця добра ўспрымае яркія колеры, пасля — развіваецца ўспрыманне нюансаў... Аніматарам трэба дакладна такое ведаць: калі трэба «сю-сю», калі можна ўскладніць...
Л. Р. Што ж, у дзіцячай літаратуры заўсёды было больш халтуры ў параўнанні з кіно: кніжка — больш масавы прадукт, чым стужка. Але сярод стужак для самых маленькіх сёння самыя папулярныя найперш «навучалкі», «развівалкі», дзе адсутнічае тое, што вучыць суперажыванню... Можа, гэта таму, што сённяшнія бацькі — першае пакаленне, што вырасла на камп’ютарных гульнях? Яны выбіраюць не гісторыю, як хлопчык рукавічку цягае на шнурочку, таму што вельмі хоча сабачку... А пра тое, што едзе сіні грузавік, потым — жоўты грузавік, потым —зялёны грузавік…
А. Л. У мультфільмаў-«развівалак» іншыя задачы, яны павінны быць абавязкова. Раней такога не рабілі, бо не існавала сённяшніх магчымасцяў. І добра, што падобнае з’явілася — бо паралельна з гэтымі «навучалкамі» ёсць і іншая анімацыя, якая дазваляе дзецям атрымліваць і эстэтычнае выхаванне, і этычнае.
А. Т. Для маленькіх і ў Беларусі было зроблена дастаткова шмат такіх «навучалак». І нельга сказаць, што ўсе яны толькі дыдактычныя. Цяпер Іра Тарасава робіць серыял «Дзідзі», які скіраваны на тлумачэнне маленькім дзецям асноў сацыяльнага жыцця, у гульнявой, не вельмі складанай форме. Кранальна, міла.
Л. Р. І сядзяць дзеткі, як зомбі, перад планшэтамі, не паядуць, калі перад вачыма не скача мульцік…
А. Т. А з гэтым ужо нічога не паробіш, такое пакаленне. Ледзь не ад з’яўлення на свет бацькі суюць планшэты... З гэтым нельга змагацца, можна толькі прыстасоўвацца. Адабраць у дзіцяці гаджэт — у ягоных сяброў будзе, і ён ужо па-за соцыумам... У гэтага пакалення зусім іншая хуткасць успрымання інфармацыі. Нашмат хутчэйшая, чым была ў нас, хто чытаў кнігі. Сусветы, якія мы ўспрымалі з кніг, складваліся ў нас у галаве. А ў сённяшніх дзяцей узнікаюць ужо ў тых візуальных абліччах, якія для іх нехта стварыў. Мне здаецца, тая частка мозга, якая адказвае за фантазію, у новага пакалення патроху дэградуе. Але, напэўна, больш развіваюцца іншыя здольнасці... Мяняецца істота пад назвай чалавек. Не могуць глядзець «марудныя» фільмы. Калі мне сказалі дваццацігадовыя гледачы, што мульцік «Карлсан» зацягнуты і марудны, для мяне гэта проста быў «фініш». Мне здавалася, што больш весела і дынамічна цяжка зрабіць.
Л. Р. Гэта не горш і не лепш — гэта данасць... У такім выпадку, ці можа сучасны кінематограф для дзяцей канкурыраваць з камп’ютарнымі гульнямі? Ці не адвучыўся маленькі глядач з кліпавым мысленнем быць толькі сузіральнікам?
А. Т. Кіно і камп’ютарныя гульні — розныя рэчы.
Л. Р. Мне здаецца, яны сінтэзуюцца. Камп’ютарныя гульні апошніх пакаленняў выглядаюць не горш за анімацыю і гульнявое кіно, там разгалінаваны сюжэт, тым больш выкарыстоўваюцца сюжэты папулярных стужак. Атрымліваецца інтэрактыўнае кіно.
А. Т. Як кіно не замяніла тэатр, так і камп’ютарныя гульні не заменяць кіно.
А. Л. Усё адно як спрачацца, выцесніць робат чалавека ці не. У камп’ютарных гульняў іншыя задачы, чым у кіно, а калі іншыя задачы — значыць, іншыя рашэнні. Гульня — гэтазбор правілаў, і вы павінны гэтыя правілы выконваць. Калі кіно кепскае — дзеці будуць скакаць і круціцца ў крэслах. Калі добрае — нават гіперактыўныя будуць глядзець з раніцы да вечара.
Л. Р. Сёння сінтэзуюцца і гульнявое кіно з анімацыяй…
А. Т. Я таксама працавала ў такім кіно, калі побач з жывымі артыстамі — камп’ютарная графіка... Гэта проста яшчэ адзін набор інструментаў. Каскадзёр ужо не павінен рызыкаваць і гарэць у агні, камп’ютарнай графікай усё зробяць.
Л. Р. Наколькі папулярызуецца праз кінематограф для дзяцей менавіта беларуская культура? Бо кіно, анімацыя для дзяцей — найбольш уплывовы інструмент для патрыятычнага выхавання. Паглядзіце, як у Расіі выпускаюць цэлы шэраг мультфільмаў пра багатыроў, нацыянальных герояў...
А. Т. На нашай студыі знята вельмі шмат на гэтую тэму... Думаю, кожны рэжысёр анімацыі хоць раз выкарыстаў у якасці натхнення або беларускую казку, альбо сюжэт з беларускай гісторыі. Алена Пяткевіч зняла пра Марка Шагала і пра Максіма Багдановіча.
А. Л. На «Лістападзіку» атрымаў спецдыплом журы яе мультфільм, галоўны герой якога — паэт Максім Багдановіч. Калі яго паказвалі ў кінатэатры «Піянер», дзеці глядзелі, застаіўшы дыханне. Мы нават у журы звярнулі на гэта ўвагу. Зроблена вельмі прафесійна, таму фільм заслугоўвае і ўвагі гледачоў, і прызоў.
Л. Р. Выходзіць, Максім Багдановіч можа стаць пазнавальным нацыянальным героем анімацыі?
А. Т. Так, зразумела! Як і Шагал, і героі Вялікай Айчыннай вайны... Згадаю мультфільм пра Шклоўскі тэатр, які быў фактычна беларускай Марыінкай... Цяпер я раблю праект, прысвечаны славянскай міфалогіі — прыгодніцкае фэнтэзі... Наш адказ расійскай анімацыі пра багатыроў, так бы мовіць. Там будуць і персанажы менавіта беларускай міфалогіі, напрыклад, Паляндра, Гарцукі... Героі нашай міфалогіі пры «раскрутцы» могуць быць не менш цікавыя, чым Зеўс ці Геракл, не абавязкова абмяжоўвацца толькі Несцеркам...
Л. Р. Спадар Аляксандр, а як вы выбіралі сюжэт для свайго фільма «Дзед», заснаванага на беларускім фальклоры?
А. Л. Выпадкова. Я пісаў іншы сцэнарый і якраз павінен быў яго прынесці назаўтра на студыю. А ўвечары мяне запрасілі ў госці на плоў у суседні дом. І перад адыходам мне патэлефанавала мастачка, з якой мы збіраліся працаваць, і сказала, што, здаецца, у Расіі быў на гэтую тэму зняты фільм. Я вырашыў залезці ў інтэрнэт і праверыць. І аказалася, ёсць такі фільм — «Разумная дачка» Алены Чарновай. Той жа сюжэт, на які я скончыў толькі што пісаць сцэнарый. Я пайшоў у госці, пасядзеў, напэўна, гадзіну... Пабег дадому. Было адзінаццаць вечара... Сярод маіх кніг меўся зборнік беларускіх народных казак. Я пачаў яго гартаць... Казка «Дзедаў скарб» была самая кароценькая. І я за дзве гадзіны напісаў па ёй сцэнарый і прынёс назаўтра на студыю. А той сцэнарый, які я павінен быў прынесці, называўся «Кацярына». Паколькі на яго былі пададзеныя дакументы ў Міністэрства культуры, мне сказалі — мяняць назву нельга. Я кажу тагачаснаму дырэктару студыі — там жа герой Дзед, мужчына... І раптам — Кацярына!
А. Т. Не пашанцавала дзеду з іменем!
А. Л. Дырэктар кажа — дык прыдумай, можа, гераіню, якая ў дзеда закахаецца, хай яна будзе Кацярына. Такая дзіўная вось гісторыя атрымалася... У кіно бывае.
Л. Р. У 1990-я абрушыліся бар'еры цэнзуры, гэта датычылася і дзіцячай літаратуры. З'явіліся зборнікі «страшных гісторый», разнастайных жахалак... Дзеці ніколі не перастануць да такога цягнуцца. Ці гатовыя зняць жахалкі на беларускім матэрыяле?
А. Л. Калі ўключыць мозг, можна любы матэрыял выкарыстаць так, каб гэта прыносіла карысць і не выглядала кічам. І наадварот, можна любы матэрыял спаганіць, апошліць... Што такое дзіцячыя жахалкі? Калі я быў маленькі і чуў, як Воўк з'ядае Чырвоную Шапачку і бабулю, а пасля прыходзяць паляўнічыя і вызваляюць іх, разрэзаўшы ваўку жывот, для мяне гэта быў такі жах...
А. Т. Я ў дзяцінстве заслухоўвалася страшнымі гісторыямі... Іх часта расказвалі ў піянерскіх лагерах. Была абмежаваная колькасць сюжэтаў, і чалавек, які прыносіў новы сюжэт, быў каралём праграмы: уся ўвага яму, просяць пераказаць... І ў нейкі момант — я была недзе ў другім ці трэцім класе — я скеміла, што магу прыдумаць сюжэт... І прыдумала. Мой расповед карыстаўся поспехам. У 1990-х, калі з'явіліся згаданыя вамі зборнікі, адзін з іх называўся «Жудасныя гісторыі», яго склалі два вясёлыя чалавекі Эдуард Успенскі і Андрэй Усачоў. Дзеці дасылалі ім жахалкі адусюль, часам можна было пазнаць перароблены сюжэт фільма «Омэн» альбо апавядання Мерымэ «Венера Ільская». І я знаходжу там свой сюжэт «Лялька ў чорнай сукенцы». Ён амаль не змяніўся! Толькі кепскія дзядзькі, якія заслалі робатаў піць кроў савецкіх дзяцей, з амерыканскіх сталі японскімі. На фестывалі ў Іркуцку я перасяклася з Андрэем Усачовым, расказала гэтую гісторыю... Той пракаментаваў — «Чаго ты здзіўляешся? Кожную гісторыю хто-небудзь калісьці прыдумаў». А праз колькі гадоў мне нечакана прапанавалі весці ў часопісе «Бярозка» рубрыку жахалак. І цэлы год я пісала там ад імя прывіда Аркашы. Яго знайшлі ў бібліятэцы старой сядзібы, гэта быў прывід бібліятэкара, які зачытаўся да таго, што не зразумеў, як памёр.
Л. Р. То-бок чорны гумар для дзяцей тыпу серыяла «Маленькая мёртвая дзяўчынка Лінор» — гэта нармальна?
А. Т. Вядома! Згадаць мультфільм «Караліна», стужкі Ціма Бёртана...
А. Л. А «Маша і Мядзведзь» — хіба не страшылка? Што толькі Маша з ім не робіць! Калі я як сцэнарыст бяруся за той ці іншы сцэнарый, у мяне ёсць звышзадача. Ад яе залежыць, памрэ нехта ў фінале ці застанецца жыць шчасліва. Датычна таленавітага твора не ўзнікне пытанняў, ці павінна быць іначай...
А. Т. Галоўнае, каб станоўчы эгрэгар у гэтым быў, каб страх дапамагаў дзіцяці змагацца з уласнымі страхамі, а не прапагандаваў безнадзейнасць. Кіно можа быць і страшным, і сумным, але яно не павінна адбіраць веру ў тое, што жыццё працягваецца і ёсць надзея.
Людміла РУБЛЕЎСКАЯ
Фота Аліны МАЗАВЕЦ
А разам з імі навучанне, сацпакет і нават жыллё.
Беларусь — адзін з сусветных лідараў у галіне здабычы і глыбокай перапрацоўкі торфу.
«Мы зацікаўлены, каб да нас прыязджалі».
