Літаратар, чые кнігі выклікаюць нязменную чытацкую цікавасць і абурэнне часткі літаратарскай супольнасці... Мастак, чые карціны таксама пазнаюцца з першага погляду і таксама часам могуць кагось абурыць... Выдавец, эсэіст, выкладчык літаратурнага майстэрства — карацей, асоба, якую можна любіць ці не любіць, але нельга ігнараваць. Мы гутарым з Адамам Глобусам пра мастацтва, жыццё і нешта звыш гэтага...
— Чытала некалькі гадоў таму працу амерыканскага філосафа-камп'ютаршчыка Ена Багоста пра тое, што рэчы валодаюць інтэлектам, і трэба ўмець не толькі бачыць індывідуальнасць трактара ці стога, але і ўяўляць, як трактар ці стог глядзяць на нас... Табе даводзілася спрабаваць паглядзець на свет «вачыма» рэчы?
— Кожны мастак пачынае з нацюрморта. Ты стараешся кожную рэч намаляваць дакладна, зразумець яе канструкцыю, колер... Хочацца, каб рэч мела не толькі памяць, каб сапраўды яна на цябе глядзела. Калі я рабіў вокладкі для часопісаў, хацеў, каб вокладка глядзела на чытача. Калі пісаў нацюрморт, я хацеў, каб гэта была не проста бутэлька, а, скажам, з нейкім водарам, мела дадатковую якасць. Канешне, рэч мае памяць. І не ведаю наконт інтэлекту, але кожная рэч мае душу. Мне ад маці-нябожчыцы застаўся флакон з духамі. І калі яе не хапае страшэнна, адкрываю той флакон і адчуваю тонкі водар... І мне здаецца, што яна са побач. Магу праз гэты водар уваскрасіць на якую хвіліну сваю маці. Так што ў мастацтве каштоўны не столькі інтэлект рэчы, гульня ў шахматы з камп'ютарам, колькі магчымасць такога ўваскрашэння.
— Кажуць, што Уладзімір Караткевіч, калі пісаў штось гістарычнае, мусіў трымаць у руцэ ці побач з сабою прадмет той эпохі... Для цябе важна атачаць сябе рэчамі прыгожымі, дарагімі, стыльнымі альбо якія маюць сімвалічнае значэнне?
— Напэўна, праз маё захапленне хайку, захапленне ўсходнімі культурамі я навучыўся не прывязвацца вельмі да рэчаў. Але ў мяне ёсць рэліквіі. Рэчы звышкаштоўныя. Той флакон з духамі, які я згадваў... Сшыткі бацькі, яго алоўкі... Ці магчыма абраз у царкве назваць рэччу? Культавыя рэчы — гэта ўсё ж рэліквіі, сапраўды адухоўленыя. І мастаку важна ведаць, дзе заканчваецца рэч і пачынаецца рэліквія. Нехта захоўвае кавалачак цыраты, на якім крывой рукой санітаркі напісана, калі нарадзілася дзіця, колькі важыць... Гэта, напэўна, адна з самых каштоўных рэчаў. Я ні ў якім разе не барахольшчык і не магу любіць рэчы больш, чым жывое, чым, скажам, коціка. Для мяне жывое больш важнае, чым нацюрмортнае.
— Дзіўна, бо мастакі любяць ператвараць свае майстэрні ў склад артэфактаў... А ты любіш у інтэр'еры мінімалізм?
— Не атрымліваецца так, але хацелася б. Яшчэ больш чысціні. Хто да мяне ў майстэрню прыходзіць, здзіўляюцца: «А чаго гэта ў цябе так чыста?» Я кажу: «У мяне проста няма чым смеціць». Госці ўспрымаюць гэтак як працяг феномену беларускай чысціні на вуліцах.
— Наколькі для цябе адрозніваецца апісанне свету праз фарбы і праз словы? Дзе больш праўды? Ці яе не можа быць у прынцыпе, бо ўсё мастацтва — гэта вялікая мана, ілюзія, і кожны творца проста прадуцыруе сябе праз вобразы і сімвалы?
— Фарба — рэальнасць. І слова — таксама рэальнасць. Для мяне больш важна ўсё ж слова. Спачатку яно, а пасля ўсё астатняе. Я — чалавек слова. У шырокім сэнсе. Калі даю слова, стараюся за яго адказваць. Фарбы, музыка, рок-н-рол, танцы — усё іншае, чым я займаюся, падпарадкоўваецца слову. Лічу, што ў біблейскім кананічным тэксце «Напачатку было Слова» не мелася «было». Калі ўсё гэта ў мінулым часе, то не мае сэнсу. Са мной перакладчыкі Бібліі агрэсіўна спрачаліся, але я лічу, што Слова ёсць тут і зараз, і Бог аддзяляе святло ад цемры тут і зараз, а не некалі аддзяліў і потым кінуў... І Слова яго працуе тут і зараз. Маё мастацтва падпарадкавана Слову.
— Ці быў калісь у свеце мастак, чыя карціна цябе сапраўды жахнула? (Пытаюся як у заснавальніка жанру літаратурных беларускіх жахалак.) Дарэчы, па чутках, Леў Талстой сказаў пра творчасць Леаніда Андрэева: «Ён пужае, а мне не страшна»... То-бок, пужаць яшчэ трэба ўмець... А спажывальнік мастацтва любіць, каб яго пужалі, краналі да слёз, смяшылі да істэрыкі...
— У свеце мастацтва лічыцца эталонам жахаў «Страшны суд» Мікеланджэла. Яму заказалі такую фрэску, ён зрабіў... А потым усе зразумелі, што гэтыя дзядзькі з рэльефнымі мышцамі, цёткі-культурысткі не страшныя. Эль-Грэка прыйшоў да рымскага папы і прапанаваў: давайце фрэску Мікеланджэла саб'ём, і я вам напішу такую карціну, што сапраўды будзе жахліва. У Ватыкане падумалі, вырашылі — хай застаецца Мікеланджэла. Мяне заўсёды як мастака хвалявала: ці можна мастацтвам напужаць чалавека да стану, калі яго будзе калаціць, але ён не пачне смяяцца? Таму што кожная жахлівая гісторыя заканчваецца, калі ў чалавека заканчваецца запас страху, і ён пачынае рагатаць. Праз смех пачынае ратавацца. Ёсць на Палессі традыцыя забавак з нябожчыкам, бо трэба выйсці на такі выратавальны смех, за межы страху. Аднойчы я ішоў па вуліцы і ўбачыў: валяецца анатамічны атлас раку скуры. Фотаздымкі — як людзей спрабуюць сшыць, а яны развальваюцца... І я зразумеў: вось ён, Страшны Суд... І мы напісалі з Уладзімірам Сцяпанам і Алесем Ласём карціны з гэтых фотаздымкаў. І нас выгналі з працы. Так што за першы мой «Страшны Суд» мяне проста прагналі з працы.
— А дзе ты тады працаваў?
— У рэстаўрацыйных майстэрнях. Мы рэстаўрыравалі касцёл, а па выхадных пісалі такія карціны. Начальства сфармулявала: выганяем не за тое, што вы такое малявалі, а за тое, што вы атрымлівалі ад гэтага жаху задавальненне. Карцінкі, іх усяго чатыры, дарэчы, засталіся, але я мала каму іх паказваю.
— А ці мае права на існаванне геданістычнае мастацтва?
— Канешне. Я прыхільнік Эпікура. Культ радасці... Хай мінімалістычны, хай гэта кавалак хлеба і шклянка вады — але ён заўсёды павінен быць. Эпікур казаў, што трэба навучыцца радавацца. Мастакам гэта ўдаецца, дарэчы, лепш, чым філосафам. Таму што мастакі радуюцца, нават малюючы прыгожы яблык... Яблыку радуюцца. Мастакі дагэтуль захавалі ў сабе дзіцячую радасць ад натуральнасці, якія б абстракцыі яны ні пісалі. Мастак адкрывае цюбік фарбы — і ад паху алейнай фарбы яго вядзе, як алкаголіка ад чарачкі.
— Ты працягваеш змяшчаць у сеціве эратычныя малюнкі... Напэўна ж, не ўсе гэта ўспрымаюць адэкватна. Былі канфлікты, пытанні — навошта, не сорамна?
— Канешне, былі. Больш за ўсё пытанняў у мастакоў, якіх «Фэйсбук» лічыць парнографамі і баніць. А мае ўсе эратычныя малюнкі як віселі, так і вісяць. Крыўдзяцца: «Чаго гэта цябе не баняць?» Я кажу: «Таму што ў мяне мастацтва».
— Ты сцвярджаў, што ў літаратуры павінен прысутнічаць гуманізм... Што гэта значыць для цябе?
— Для мяне гуманізм — калі ты вучышся жыць не толькі дзеля сябе. Калі для цябе ёсць нейкія каштоўнасці, большыя за цябе. Для мяне сям'я, напрыклад, большая каштоўнасць за маё эгаістычнае «я». Я сябе бачу не толькі ў сабе, але ў сваёй дачцэ, унуку, жонцы... Я — працяг маці і бацькі. Маё эгаістычнае, паскуднае «я» — не адзін чалавек, гэта частка больш вялікага. Я лічу, што карціна «Адам і Ева» — гэта пра аднаго чалавека, што самотны чалавек — няпоўны... Каб пераскочыць цемру халоднай вечнасці, трэба скакаць удвух, мужчыне і жанчыне, каб з'явіўся трэці, якога яны будуць любіць проста таму, што ён — частка іх. Таму я люблю згадваць той час, калі мяне баба Ядзя, ці баба Броня, ці дзед Валодзя любілі проста таму, што бачылі ўва мне сябе, і разам з тым яны любілі мяне проста так. І такой любові нам хапае на цэлае вялікае жыццё. Для мяне вось гэта гуманізм — сям'я.
— Ці знішчаў калісь свае малюнкі? Чаму?
— Нас вучылі, і вельмі правільна, што ты не маеш права знішчаць свае малюнкі. Гэта адчай, калі чалавек знішчае свае творы, праява слабасці. Прырода і так усё знішчае, без нас. Таму, наадварот, трэба вучыцца захоўваць тое, што ты зрабіў, пераглядаць, перачытваць, пераасэнсоўваць. Часам здаецца: ай, лухту стварыў... А потым гэта зробіцца самым важным і каштоўным. Так, былі моманты, знішчаў, але я сябе за гэта асуджаю.
— Ты можаш напісаць цемру? Абсалютную цемру? А абсалютнае святло? Хто з мастакоў гэта спрабаваў?
— Расцягваць на палюсы — абсалютнае святло, абсалютная цемра — гэта нармальная акадэмічная праца, якой займаюцца ў Акадэміі мастацтваў. Напрыклад, было заданне: якой ты ўяўляеш магму, што ў сярэдзіне Зямлі? І ты ствараеш вобраз той магмы — праз фактуру, рух, як яна цячэ... Напісаць абсалютнае святло і абсалютную цемру — заданне для другакурсніка, які мае час на засваенне эталона. Абсалютнае святло — белы квадрат на белым фоне Малевіча. Абсалютная цемра — гэта, лічу, карціна Гальбейна «Хрыстос у труне». Абсалютная цемра — рак... Тыя малюнкі, якія мы рабілі пра рак скуры... Мастак павінен нагадваць пра memento morі. Але не трэба гэта педаляваць.
— Беларуская сучасная літаратура — цэласная з'ява з пэўнымі нацыянальнымі прыкметамі ці проста творчасць шэрагу вельмі розных суб'ектаў, якіх штучна з'яднала прыналежнасць да пэўнага часу і прасторы? Кім лічыш сябе: часткай той літаратуры з нейкім экзістэнцыяльным доўгам, які трэба сплачваць, ці незалежнай творчай адзінкай, нікому нічым не абавязанай?
— Я — пісьменнік ужо ў другім пакаленні... Я знаходжуся паміж творчасцю бацькі, творчасцю брата, дачкі, якая дапісвае трэцюю сваю кніжку... Для мяне важна, што ў нас ёсць шмат пісьменнікаў нават у трэцім пакаленні, як Максім Клімковіч. Што ў нас ёсць свой, адметны, беларускі літаратурны працэс, які грунтуецца на нашых традыцыях, песнях, фальклоры... Нягледзячы на ўвесь свой «анархаіндывідуалізм», лічу, што я — частка нармальнай беларускай літаратуры.
— Антычныя статуі, стыльнасцю якіх мы сёння захапляемся, калісьці былі ярка расфарбаваныя, з імітацыяй пад чалавечае цела. Храмавая драўляная скульптура Сярэднявечча і барока была ўся ў пазалоце і фарбах «вырві вока»... Мы ведаем не тую гісторыю мастацтва, якая была насамрэч, а што да нас дайшла... Табе даводзілася пераацэньваць колішніх куміраў (калі яны былі)? Ці, наадварот, раптам прызнаваць каштоўнасць таго, што здавалася кічам, наівам, афіцыёзам?
— У нас быў канфлікт у сям'і... Маці дала бацьку сем рублёў на сандалі для бабы Броні. А ён пайшоў і купіў зборнік лістоў Ван Гога. І вярнуўся без сандаляў. Трэба ехаць да бабы ў госці, а ў нас замест падарунка — кніжка Ван Гога. Яна дагэтуль у мяне захоўваецца. І як я тады палюбіў Ван Гога, так і люблю яго праз усё жыццё. Для мяне важна не тое, дзе я мяняўся ці мянялася мода... Мяне хвалюе тое, што нязменна. Калі я пісаў вершы, мне здавалася, трэба напісаць штосьці такое, што будзе актуальна і пазней. Прынамсі, выкладаючы ў сваёй літаратурнай школе, я распавядаў, напрыклад, пра дзённікі Сэй Сёнагон Х стагоддзя, якія пражылі ўжо тысячу гадоў. Калі гэты твор змог пражыць тысячу гадоў і калі мы будзем аналізаваць яго, будзем ствараць, абапіраючыся на тыя ж прынцыпы, тое, што мы створым, пражыве хаця б дзесяць гадоў... Бо добрая кніжка запатрабавана дзесяць гадоў. Простыя каштоўнасці... Мама, тата... Малако, хлеб, чыстая вада... На такія рэчы я абапіраюся. А да сваёй творчасці стаўлюся іранічна.
— І што застанецца ад створанага нашым пакаленнем, калі змыецца фарба і пазалота, то бок актуальнасць і пафас?
— Па вялікім рахунку, нічога — праз мільярды гадоў... Нам, галоўнае, хаця б данесці да нашых дзяцей і ўнукаў нашы каштоўнасці, каб яны ад іх не адмовіліся, і дапамагчы ім жыць. У мастацтве няма прагрэсу. Неферціці, як і Джаконда, раўнацэнныя. У маладосці, здавалася, мы, «тутэйшыя», прыйдзем, усё давядзём гэтым старым, якія нічога не разумеюць. Але гэта налёт тэатральнасці, буфанады, уласцівы кожнаму пакаленню. Анатоль Сыс крычаў са сцэны: «Я галоўны, вы нічога не вартыя», а пасля прысвячаў свае вершы старэйшым. А крычаў, што ўсё знішчыць. Кожны час значны. Не бывае ў мастацтве, што вось гэта — бясчассе... Мастацтвазнаўцы гуляюць такімі картамі. Самае галоўнае ў нашых творах, што мы — праявы часу. Дата напісання твора часам больш значная, чым назва твора.
— У цябе ёсць рэцэпт, як захаваць сябе, сваю асобу ў свеце дэканструкцыі?
— Для мяне чалавека ад жывёлы адрознівае адна рэч: лірычны настрой. Ён праяўляецца ў вершах, малюнках, не дае абрынуцца ў зверства. Таму гэты лірычны настрой, які нас уратуе, трэба ўзрошчваць з дзяцінства: «Мой родны кут, як ты мне мілы». Калісь я перафразаваў гэта ў «Мой родны Мінск, як ты мне мілы», і з гэтага вырасла цэлая вялікая выстава.
Людміла РУБЛЕЎСКАЯ
А разам з імі навучанне, сацпакет і нават жыллё.
Беларусь — адзін з сусветных лідараў у галіне здабычы і глыбокай перапрацоўкі торфу.
«Мы зацікаўлены, каб да нас прыязджалі».
