Нярэдка ў пажылым узросце да фізічных хвароб дадаюцца і псіхічныя расстройствы. Больш за тое, лішняя вага, артэрыяльны ціск, цукровы дыябет, якія характэрныя для многіх людзей сталага веку, ім садзейнічаюць. Гэтак жа як і пандэмія COVІD-19 з самаізаляцыяй, пазбаўленнем ад звыклых кантактаў і адзінотай.
Самымі распаўсюджанымі псіхічнымі праблемамі пажылых людзей спецыялісты называюць дэпрэсію і дэменцыю. І калі другую вылечыць нельга, то першую — проста неабходна. Як западозрыць у сябе ці блізкага дэпрэсію? Чаму не трэба баяцца антыдэпрэсантаў? Ці можна пазбегнуць дэменцыі і як правільна займацца яе прафілактыкай? Якой павінна быць падтрымка чалавека з дэменцыяй і як правільна яго даглядаць? Пра гэта і іншае расказалі спецыялісты.
Аб праблемах дэменцыі расказала кіраўнік Рэспубліканскага геранталагічнага цэнтра (актыўнага даўгалецця), галоўны герыятр Міністэрства аховы здароўя Людміла Жылевіч. Яна адзначыла, што асабліва актуальным гэтае расстройства стала ў апошнія гады і дзесяцігоддзі. Расце працягласць жыцця ў многіх краінах свету, і Беларусь — не выключэнне.
— Людзі сталі часцей дажываць да такіх праблем як дэменцыя. І пазбегнуць гэтага мы не зможам, бо чаканая працягласць жыцця павялічваецца. Захворванне асабліва будзе расці ва ўзроставай групе 75+. Кожны чалавек у гэтым узросце, як правіла, мае некалькі хранічных захворванняў, якія ўплываюць і на псіхічнае здароўе. Дэменцыя мае пераважна жаночае аблічча. Характэрна, што захворванне цяпер памаладзела — яна можа з'яўляцца і ў людзей працаздольнага ўзросту, — расказвае спецыяліст.
У нашай краіне распрацавана некалькі дзяржаўных праграм, накіраваных у тым ліку і на захаванне псіхічнага здароўя. Адна з іх — Нацыянальная стратэгія «Актыўнае даўгалецце 2020—2030». Галоўная іх задача — прафілактыка псіхічных расстройстваў сярод пажылых людзей.
— Прафілактыку трэба пачынаць не тады, калі захворванне пачало сябе праяўляць, а значна раней, — звяртае ўвагу Людміла Жылевіч. — Дзяржпраграмы накіраваны на тое, каб паказаць, што пенсіённы ўзрост — гэта не тая мяжа, за якой вас чакаюць адзінота і дэменцыя. Чалавек можа рэалізаваць сябе ў любым узросце. У асноўным гэта кірункі, па якіх можа дзейнічаць чалавек ва ўзросце 65+ — перапрафіляванне, навучанне, вольны час. Пажылы ўзрост мае адну асаблівасць — чалавек пачынае менш рухацца ці ўвогуле перастае тое рабіць. А гэта адна з непасрэдных прычын росту дэменцыі, — падкрэслівае яна.
Людміла Жылевіч адзначае, што ўзровень занятасці насельніцтва ва ўросце 60+ сёння недастатковы. Калі да 2015 года назіраўся яго пастаянны рост, то сёння — падзенне. А між іншым, незалежнасць пажылога чалавека, у тым ліку і фінансавая, — асноўны кампанент яго добрага псіхічнага самаадчування.
Аднак больш важкай прычынай дэменцыі з'яўляецца ўсё ж пагаршэнне фізічнага здароўя. Напрыклад, працяглы рост масы цела, а гэта метабалічны сіндром. Таксама ўплывае артэрыяльная гіпертэнзія. А павышэнне артэрыяльнага ціску, між іншым, можа прывесці да сасудзістай дэменцыі. У сваю чаргу, высокія лічбы артэрыяльнага ціску, лішняя вага вядуць да парушэння талерантнасці да глюкозы і, як вынік, цукровага дыябету.
— Развіццё сасудзістай дэменцыі зваротнае, у адрозненні ад хваробы Альцгеймера — найбольш распаўсюджанага тыпу дэменцыі, — тлумачыць герантолаг. — Пры своечасова прынятых мерах чалавек у пачатковай стадыі можа знаходзіцца да глыбокай старасці.
Гісторыі дэменцыі падобныя. Як правіла, людзі, а найчасцей гэта блізкія, позна звяртаюцца па медыцынскую дапамогу, заўсёды знаходзячы тлумачэнні таму, што ў пажылога сваяка псуецца характар і назіраюцца паводзінскія змяненні.
— Сёння пытанні з раннім зваротам да медыкаў не акцэнтаваныя. Людзі не ведаюць, дзе ўзяць інфрмацыю, што гэта за праблема і на што звяртаць увагу, — кажа Людміла Жылевіч. — Важна не толькі правільна расстаўляць акцэнты, але і прапаноўваць выйсце.
Нярэдка ў блізкіх няма навыку кантактавання з пажылымі людзьмі, улічваючы асаблівасці іх узросту. І так званы эйджызм у сям'і моцна б'е па псіхіцы пажылых.
— Пажылы ўзрост — узрост слабасці, у тым ліку і ва ўспрыманні, — акцэнтуе ўвагу ўрач. — Пажылыя людзі часам не могуць хутка рэагаваць, а нам нецікавыя іх праблемы. Адна з асаблівасцяў успрымання ў пажылым узросце — растлумачыць такому чалавеку, напрыклад, як карыстацца смартфонам: трэба зрабіць не адзін раз, а дзесяць.
Першымі прыкметамі дэменцыі на яе ранняй стадыі з'яўляюцца наступныя. Пажылы чалавек добра памятае, што было шмат гадоў таму, але не можа ўспомніць тое, што адбывалася раніцай гэтага дня. Адчуваюцца складанасці ў камунікацыі: чалавек не можа сфармуляваць, што яму трэба. І складанасці ў арыентацыі: пайшоў у магазін, не знайшоў яго і сцвярджае, што той перанеслі. Каб знайсці магазін ці паліклініку, чалавеку патрэбныя дадатковыя арыенціры: агароджа ці дрэва. А варта перафарбаваць агароджу ці спілаваць дрэва, ён не знойдзе патрэбных устаноў. Характэрная дэзарыентацыя ў часе, з цяжкасцю ўспрымаюцца прасторавыя рэчы: дата, дзень тыдня. Не даецца і лік: такі чалавек не можа палічыць грошы. Часта мяняецца настрой: ад агрэсіі да дэспрэсіі.
На сярэдняй стадыі дэменцыі чалавеку патрэбны догляд: ён не можа знайсці прыбіральню, адзецца, выйсці з дому. Могуць быць і галюцынацыі. На позняй стадыі таксама патрэбная дапамога, асабліва ў сельскай мясцовасці. Пажылыя людзі з дэменцыяй не ведаюць, на якім прыпынку выйсці, губляюцца.
— Лячэнне пачынаецца не з таблетак, а з псіхасацыяльнага ўмяшання, гэта падтрымка сям'і і блізкіх. У 70 % выпадкаў пажылых людзей з дэменцыяй даглядаюць іх дзеці. Важна рабіць тое правільна. Асноўны прынцып — любы пацыент мусіць старэць дома, і якасць яго жыцця мусіць дазваляць пакідаць яго дома. Дэменцыя складае канчатковую частку шляху чалавека як асобы. І гэтага сам чалавек не павінен адчуваць, — рэзюмуе Людміла Жылевіч.
Пра самае распаўсюджанае ў пажылым узросце псіхічнае расстройства — дэспрэсію — расказаў галоўны ўрач Мінскага абласнога клінічнага цэнтра «Псіхіятрыя-наркалогія» Аляксей Аляксандраў.
— Не заўсёды пажылы ўзрост азначае, што ў чалавека дрэнна з памяццю, што абавязкова ўзнікнуць псіхічныя праблемы. Часта паводзінскія змены тлумачацца рэагаваннем на страты, напрыклад, блізкіх людзей, і патрабуюць падтрымкі, — кажа псіхіятр.
Дэпрэсія — самае распаўсюджанае псіхічнае расстройства ў пажылым узросце. Яго важна адрозніваць ад кагнітыўных расстройстваў. І калі чалавек з дэменцыяй мае патрэбу ў падтрымцы, то дэпрэсію неабходна лячыць. Рызыка гэтага расстройства асабліва высокая ў людзей ва ўзросце 60+.
Асноўнымі сімптомамі дэпрэсіі з'яўляюцца штодзённы паніжаны настрой на працягу двух тыдняў, зніжэнне адчування цікавасці ці задавальнення, зніжэнне энергічнасці і павышаная стамляльнасць. Сярод дадатковых сімптомаў — змяншэнне ўпэўненасці і самаацэнкі, пачуццё самаасуджэння ці віны, думкі пра смерць або суіцыд, якія перыядычна паўтараюцца, змяншэнне здольнасці абдумваць і канцэнтравацца, нерашучасць, трывога ці затарможанасць, парушэнні сну любога тыпу, паніжэнне апетыту і зніжэнне вагі на 5 % за месяц, цяжар, сцісканне ці тупыя болі ў вобласці сэрца, сухасць у роце, запоры, сухасць скуры, тахікардыя, ваганні артэрыяльнага ціску.
— Вядома, важна адрозніваць праблемы са сном і звыклы рэжым. Калі чалавек уставаў на работу ў 5 гадзін раніцы 40 гадоў і такі рытм сфарміраваўся, то чакаць, што, выйшаўшы на пенсію, ён будзе спаць да 8-9 раніцы, не варта, — тлумачыць Аляксей Аляксандраў. — Пры гэтым калі чалавек стаміўся і два тыдні не можа выспацца, колькі б ні спаў, гэта дэпрэсія.
Урач звяртае ўвагу, што антыдэпрэсанты — адны з самых бяспечных прэпаратаў у параўнінні з тымі ж антыбіётыкамі, якія мы вельмі часта набываем без прызначэння ўрача і прымаем самастойна. Яны не выклікаюць залежнасці, не ўплываюць на ўжыванне іншых лекаў, не ўзаемадзейнічаюць са спіртным. Пры гэтым важна не кідаць прыём антыдэпрэсантаў, пакуль вам іх не адменіць урач.
З простых спосабаў падаўлення дэпрэсіі і пазбаўлення ад стрэсу ўрач называе ўмераную фізічную нагрузку і пераключэнне ўвагі.
Калі вы станоўча адказалі хоць бы на адно з пералічаных пытанняў, працягвайце адказваць на наступныя.
Асабістай гісторыяй дэменцыі ў блізкага чалавека падзялілася псіхолаг Псіхалагічнага цэнтра развіцця для дзяцей і дарослых Таццяна Шаранда:
— З прычыны сваёй прафесіі я добра ведала, што такое дэменцыя. Год таму мой муж трэці раз перахварэў на COVІD-19. І нам давялося звярнуцца да ўрача, які і паставіў дыягназ «дэменцыя». І калі ўрач сказаў, што гэтай дэменцыі ўжо пяць гадоў, я была вельмі здзіўлена. Я не хацела прымаць змяненні ў псіхічным здароўі мужа, бо ён чалавек, які 40 гадоў працаваў інжынерам-канструктарам, займаўся спортам, падарожнічаў, цікавіўся музыкай. Выйшаўшы на пенсію, ён працягваў весці актыўны спосаб жыцця. Мне здавалася, што гэтага дастаткова і ўсе яго змяненні я ўспрымала як асаблівасці характару. Псіхалагічны клімат у сям'і быў неспрыяльны — я пастаянна раздражнялася, бо лічыла, што з ім усё ў норме. Муж аддаляўся, закрыўся ў сабе.
Пасля таго як быў устаноўлены дыягназ, я сказала: я за цябе вазьмуся, гэта ж мая спецыялізацыя. І я ператварылася ў маці з гіперапекай. З урачом мы склалі схему, вельмі насычаную, і я пачала дзейнічаць вельмі актыўна. Я лічыла, што будзе дастаткова, калі пачнём працаваць у кірунку развіцця псіхічных функцый. Я кантралявала мужа, рэжым дня быў вельмі жорсткі. Муж за пару месяцаў стаміўся так, як не стамляўся ад маёй абыякавасці за папярэднія гады. План быў разлічаны на паўгода. У выніку праз тры месяцы я заўважыла, што мае чаканні не апраўдваюцца. У мяне самой развілася псіхаэмацыянальнае выгаранне. Я пачала звяртацца да алкаголю. Праўда, удалося своечасова зразумець гэта і спыніцца. Пасля заахвоцілася камп'ютарнымі гульнямі.
Усё гэта, магчыма, працягвалася б і далей, калі б я не знайшла патрэбную дапамогу і спецыялістаў, якія мяне падтрымалі. Пакуль не магу сказаць, што псіхічна я аднавілася на 100 %. У мяне час ад часу ўзнікае агрэсія ў адносінах да мужа, аднак я ведаю, што на яе праяўленні накладзена табу. Разам з тым магу сказаць, што за 40 гадоў свайго жыцця з сужэнцам я не адчувала да яго такіх цёплых пачуццяў, як цяпер. Таму вельмі важна знайсці падтрымку ў любой сітуацыі. Цаніце сябе, сваіх блізкіх і сваё здароўе!
Алена КРАВЕЦ
А разам з імі навучанне, сацпакет і нават жыллё.
Беларусь — адзін з сусветных лідараў у галіне здабычы і глыбокай перапрацоўкі торфу.
«Мы зацікаўлены, каб да нас прыязджалі».
