«Прыязджае муж з камандзіроўкі...»

Ва ўсе часы здрада губіла каханне. Паводле статыстыкі, і ў наш час менавіта яна — у ліку лідзіруючых прычын разводаў. Здрадзе ў шлюбе прысвечаны тысячы літаратурных твораў, як геніяльных, так і пасрэдных. Пра яе здымаюць фільмы і пішуць псіхалагічныя даследаванні. Але ў чалавечай гісторыі бывалі часы, калі шлюбная вернасць зусім не лічылася дабрадзейнасцю.

Хоць гісторыя ведае і часы, калі раўнацэннай карай за здраду юрыдычна лічылася смерць здрадніцы. Вернасць выбранніку ў розныя часы ўспрымалася па-рознаму.

Тысячы анекдотаў пачынаюцца фразай «Прыязджае муж з камандзіроўкі...». Стандартная сітуацыя тысячу гадоў таму зусім не выглядала смешна (у першую чаргу — для жанчыны). Калі, вярнуўшыся з паездкі, муж даведваўся аб здрадзе жонкі, жыццё жанчыны заканчвалася. У прамым сэнсе. У часы стварэння «Аповесці часовых гадоў» у славян жонку, што здрадзіла мужу, закопвалі жывой у зямлю, пакідаючы на паверхні толькі галаву. Жанчына памірала ад голаду і смагі, абсыпаная насмешкамі і папрокамі людзей, што праходзілі міма. Пры тым што здрады мужчын жонкам ніяк не караліся і нават негалосна заахвочваліся (зрэшты, як і ў нашы дні, калі ўсе мы ведаем, што «мужчыны палігамны»). У многіх народаў — ад гарачай Індыі да халодных фіёрдаў Скандынавіі — лічылася, што жонка, стаўшы ўдавой, павінна рушыць услед за мужам, бо ў свеце жывых яе не можа больш нішто зацікавіць. Не, зразумела, жаданне ўзысці на пахавальнае вогнішча, паехаць на смяротнай ладдзі або калясніцы каханага мужа юрыдычна было добраахвотным, і калі жанчына гэтага не рабіла, адкрыта яе не ганьбілі. Але пра яе шапталіся за спінай, сумняваючыся ў яе цнотах — і гэта кідала цень на яе незамужніх сясцёр або дачок, якіх маглі і не ўзяць замуж.

Што такое «гасцінны гетэрызм»?

Але калі не ленавацца вывучыць пытанне досыць глыбока, можна дакапацца да цікавага звычаю (у самых розных народаў), які атрымаў у гісторыкаў назву «гасцінны гетэрызм» (ад старажытнагрэцкага «гетэра» — «сяброўка»). Сутнасць яго ў тым, што паважанага госця, вядомага чалавека, шляхетнага, багатага і так далей, наўмысна пакідалі сам-насам з дачкой, сястрой, а часцяком і з жонкай гаспадара дома. Пры гэтым блізкасць жонкі з годным госцем расцэньвалася не як шлюбная здрада, а наадварот, як радасць для ўсёй сям’і. І калі, дапусцім, госць быў выхаваны ў іншай маральна-этычнай сістэме і праяўляў стрыманасць, гаспадары на яго крыўдзіліся і больш у сваім доме не прымалі.

У не такім і далёкім XIX стагоддзі нарвежскі пастар нёс слова Божае аднаму з язычніцкіх плямёнаў крайняй Поўначы. Пастар здолеў заваяваць павагу і пакланенне паляўнічых гэтага народа. І вось, будучы ў гасцях у аднаго аленявода, ён быў атакаваны жонкай гэтага чалавека, якая са згоды мужа патрабавала ад пастара інтымнай блізкасці. Пастар, чалавек вельмі стрыманы, быў вымушаны зрабіць выбар: або паступіцца сваёй клятвай, дадзенай Госпаду (зарок бясшлюбнасці), або страціць павагу сваёй будучай паствы, паставіўшы пад пагрозу наогул усю сваю місіянерскую дзейнасць... Што абраў святар, удакладняць не будзем — гэта да справы, увогуле, не адносіцца. Цікава іншае: вытокі гэтага дзіўнага для сучаснага чалавека звычаю. Бо ні адна традыцыя не ўзнікае, калі яна неразумная…

Але ад блізкасці можа з’явіцца на свет дзіця, скажа сучасны чалавек. І бацькам яго будзе не муж дадзенай канкрэтнай жанчыны, якая праявіла з яго згоды «гасціннасць». Дарэчы, аб бацькоўстве. Сёння гэта вельмі важна для мужчын (экспертыза на бацькоўства — найбольш частая прычына звароту ў генетычныя лабараторыі). А ў старажытнасці ў многіх народаў фактычнаму бацькоўству значэння не надавалася. Аказваецца, ролю бацькі ў нараджэнні дзіцяці людзі ўсвядомілі досыць позна. У старажытнасці, пішуць гісторыкі, чалавек не звязваў палавы акт і зараджэнне новага жыцця. Лічылася, што ў целе жанчыны матэрыялізуецца дух роду.

Вандроўцы мінулага тлумачылі дзіўны з пункту гледжання хрысціянскай маралі звычай «дзяліцца жонкамі» неразвітай мараллю ў «варвараў і паганцаў». Былі таксама няўклюдныя спробы растлумачыць падобнае тым, што, маўляў, адмова госця успрымаўся як сведчанне «непрывабнасць жанчын гэтага народа». Але такія тлумачэнні выглядаюць наіўнымі, асабліва калі ўлічыць, што звычай дзяліцца жонкамі з гасцямі сустракаўся многія стагоддзі таму ў цэлага шэрагу народаў. Аб’ядноўвала іх толькі тое, што жылі яны ў вельмі суровых і бязлюдных месцах і былі нешматлікія. Такім чынам, з пункту гледжання генетыкі звычай гэты быў мудры. Вядома, што пры скрыжаванні блізкіх сваякоў (а нешматлікія паселішчы — гэта звычайна і ёсць сваякі) непазбежныя генетычныя захворванні. Госць жа прыносіў у племя «свежую кроў», даваў новыя камбінацыі генаў, моцных і жыццяздольных нашчадкаў. Вядома ж, што самыя прыгожыя і фізічна здаровыя людзі атрымліваюцца ў выніку любоўнага саюза ўраджэнцаў далёкіх адна ад адной зямель.

Поспех у спадчыну

Сёння шукаць адказ антраполагі вырашылі ў сферы псіхалогіі, імкнучыся аднавіць ход думак старажытнага чалавека. «Мой госць славуты і ўдачлівы, — піша з гэтай нагоды адна з даследчыц. — Гэта значыць, што яго нябачна абараняюць магутныя і моцныя багі. Ласку гэтых багоў, кім бы яны ні былі, а таксама заступніцтва яго продкаў я хацеў бы пакінуць пад сваім дахам. А каму ахвотней за ўсё дапамагаюць багі? Тым, у каго цячэ кроў іх выбранніка. А каму дапамогуць продкі дадзенага чалавека? Сыну або дачцэ гэтага чалавека, а таксама і маці, і бацьку гэтага малога, хай нават і прыёмнаму, і яго братам і сёстрам». Цікава, што падобнай сілай у далейшым людзі сталі надзяляць любы падарунак, носьбіт «біяполя» правадыра. Адсюль і «футра з царскага пляча» — не камічная сцэна з фільма «Іван Васільевіч мяняе прафесію», а знак, што нехта, надзелены сілай і славай, гатовы распаўсюдзіць на кагосьці заступніцтва вышэйшых сіл. І справа не ў фактычным кошце ўмоўнай «футры»…

Адсюль і права першай ночы. Калі гэты звычай з’явіўся, пішуць гісторыкі, ён ніяк не сведчыў аб распушчанасці феадалаў і іх «падпарадкаваных» і не выклікаў у апошніх непрымання або абурэння (у чым нас пераконваюць стваральнікі фільмаў). Вытокі звычаю — у вышэйапісаным псіхалагічным механізме. Дарэчы, ён жа — у аснове імкнення атрымаць аўтограф свайго знакамітага куміра. Гэты псіхалагічны механізм старажытныя апранулі ў магічную абалонку: блізкасць з паспяховым (як цяпер бы сказалі) чалавекам падобна ўсмешцы фартуны і ў далейшым абяцае яе добразычлівасць. Зрэшты, адгалоскі старажытнай формулы жывыя і ў нашы часы: ці не яны штурхаюць «закруціць раман з начальнікам»?

Дзіяна РОНІНА