«І кожны міг сябе я пазнаю часцінкай злітаю вялікага сусьвету», — так завяршаў Якуб Колас у 1937-м годзе верш з сімвалічнай назвай «Я жыву».
3 лістапада мы адзначаем 140-годдзе з дня народзін Канстанціна Міхайлавіча Міцкевіча, які сапраўды жыве сярод свайго народа. Мы працягваем спазнаваць яго творчасць, яго асобу... Зразумець, якім ён быў, дапамагае ліставанне. Эпісталярная спадчына песняра вялікая — ад лістоў да радні да перапіскі як народнага дэпутата... Толькі чалавеку чуламу, які сапраўды многім дапамагаў у бядзе, маглі так раскрываць свае сэрцы. Няхай сёння нейкія штрыхі да асобы Коласа дададуць лісты да яго, напісаныя іншымі пісьменнікамі.
«Але што значыць вольным адлегласці і час?»
Хоць абодва нашыя песняры, Купала і Колас, успрымаюцца як вельмі блізкія адзін аднаму і хоць яны сапраўды сябравалі, перапіскі між імі засталося зусім няшмат. Адзін з допісаў Янкі Купалы да Якуба Коласа застаўся толькі дзякуючы памяці сына Коласа Данілы Канстанцінавіча Міцкевіча — той запомніў верш, напісаны Купалам на зваротным баку свайго фотаздымка, дасланага Якубу Коласу з Кіславодска:
«Шкадую, дружа Колас,
што тут цябе няма,
Ярчэй свяціла б сонца,
мякчэй была б зіма.
Дзве тысячы кілометраў
сягоння дзеляць нас,
Але што значыць вольным
адлегласці і час».
У кароткім прысвячэнні — не толькі шчырая прыязнасць, але і прызнанне, што яны — аднадумцы, творцы, аднолькава вольныя там, куды не могуць дасягнуць ні цэнзары, ні жорсткія абставіны — у небе свайго таленту...
Колас таксама пабывае ў Кіславодску... Вось толькі калі будзе вяртацца адтуль, праз акно яго купэ выцягнуць валізку з рукапісам перапрацаванай на курорце паэмай «Сымон-музыка».
Пятрусь Броўка быў у сяброўскіх адносінах і з Купалам, і з Коласам. Адметныя лісты Броўкі да Коласа часоў вайны. 1 верасня 1941-га ён дасылае з Масквы ліст Коласу ў Ташкент, дзе той апынуўся разам з эвакуіраванай беларускай Акадэміяй навук:
«Дарагі дзядзька Якуб!
Прыехаў я ў Маскву з Саратава, а вас ужо няма. Горка мне было, ды нічога не зробіш. Хацелася Вас пабачыць. У Маскве сяджу тры тыдні. Не ведаў, куды ехаць. Учора прыехаў тав. Панамарэнка, і цяпер наша справа вырашаецца. Куды паеду — напішу.
Тут было пісьмо ад Юркі. Янка ўзяўся яго адправіць...
Лёля паехала да сваіх у Алма-Ату. Будзе там жыць і работаць, а каб паступіць на працу, ёй патрэбна даведка, бо дакументаў у яе няма. Можа б вы напісалі і заверылі ў Саюзе пісьменнікаў свой подпісдаведку прыблізна такога зместу: «Удостоверяю, что гр. Бровка Елена Михайловна окончила педагогический институт им. Горького в г. Минске и работала мл. научным работником Института литературы и языка Белорусской академии наук. Вице-президент АН БССР, народный поэт Якуб Колас...
Прывітанне Вам ад Максіма Танка. Ён тут разам са мною. Часта ўспамінаем Вас добрым беларускім словам».
У гэтым лісце шмат што трэба тлумачыць. Броўка, якому ўдалося выбрацца з акупаванага Мінска, чакае ў Маскве свайго далейшага прызначэння. А даведка для яго жонкі — справа, за якую не кожны наважыцца ўзяцца. Цесць Броўкі, Міхал Рыдзеўскі, дырэктар Белпедтэхнікума, быў расстраляны як вораг народа ў ноч на 29 кастрычніка 1937 года, цешча з непаўналетнім сынам Алегам адправілася ў лагер. Броўка пасля даб'ецца вызвалення цешчы, але жыць яна ў яго мінскай шыкоўнай кватэры будзе нелегальна. Так што Алена Броўка была не толькі жонкай вядомага паэта, але і дачкой ворага народа, што магло кагосьці ў той неспакойны час насцярожыць.
Юрка, які згадваецца ў лісце, — сярэдні сын Якуба Коласа, які патрапіў на фронт, Янка, які ўзяўся перадаць Юрку ліст, — Купала.
30 верасня 1941 года Пятрусь Броўка дасылае ліст Якубу Коласу ўжо з дзеючай арміі — ён атрымаў прызначэнне ў франтавую газету «За Савецкую Беларусь»:
«Любы наш дзядзька Якуб!
Шлю вам, Мар'і Дзмітраўне, Даніку і Міхасю прывітанне ад усіх хлапцоў, якія кожны дзень у густым сасновым бары ўспамінаюць Вас.
Просім мы, каб Вы былі сталым супрацоўнікам нашай роднай газеты «За Савецкую Беларусь». Прысылайце нам усё, што можаце. Нашы сябры, якія дзень і ноч змагаюцца з ворагам на радзіме, прачытаюць і не раз успомняць Вас добрым словам. Ведаючы Вашу акуратнасць, мы спадзяёмся, што хутка атрымаем ад Вас усё, што можна. Напішыце і прозай зварот да беларускіх партызанаў.
...Шлём Вам у сонечны Ташкент з асенняга бору самыя найлепшыя пажаданні, а большае за ўсё — радасна сустрэцца на роднай зямлі.
Пятрусь».
У зваротным лісце Колас паслаў Броўку верш «Абаронцам роднай зямлі», яго зварот «На бітву, браты-беларусы» быў надрукаваны 7 лістапада.
З лістоў бачна, як беларускія пісьменнікі ў эпоху, калі яшчэ не існавала ні сотавай сувязі, ні інтэрнэту, намагаюцца ў ваенных віхурах знайсці адзін аднаго, падтрымаць, і цэнтрам такіх сувязяў быў Якуб Колас. 26 снежня 1941-га Броўка паведамляе яму навіны:
«Дарагі дзядзька Якуб!
...Сумная навіна: памёр Змітрок Бядуля ў Уральску ад разрыву сэрца. Бядняга не дачакаўся звароту дахаты.
Толькі ўчора знайшоўся Пеця Глебка. Ён працуе ў гор. Саратаве ў рэдакцыі газеты «Чырвонаармеец». Думаю, што яго выклікаюць да нас, і мы будзем разам.
Па прапанове т. Панамарэнкі вы ўведзены ў склад нашай рэдкалегіі. Друкуем Вашы вершы. Хутка Вышлем нумары.
P. S. Нонік — гад, адпусціў вусы, як сом. А пісаць нікому не хоча».
«Нонік» — жартоўная мянушка Петруся Глебкі, яго так любоўна звалі ў сям'і.
5 мая 1942 года Броўка напіша Коласу, які засмучаўся, што ніяк не мог знайсці сына: «паслалі вам тэлеграфам радасную навіну: Юрка знайшоўся. Ён у Калузе ў запасным палку. Пра гэта нам гаварыў Нортман».
Сцяпан Нортман — беларускі журналіст. Але Колас непакоіцца — чаму ж Юрка нічога не піша сям'і, хоць адрасы ведае, мо Нортман пераблытаў яго з земляком і цёзкам? 16 чэрвеня 1942-га, зноў з Масквы, Броўка чакае новага прызначэння, ён шле Коласу ліст:
«Я жыву ў казарме, бо кішэня мая ніяк не можа задаволіць гасцініцу. Лынькоў і Крапіва ў «Маскве» па-ранейшаму і ў тых жа самых нумарах.
Ганялі мы Нортмана. Ён клянецца, што бачыў Юрку. Папрасілі дакладна ўстанавіць. Я таксама баюся, ці не наблытаў ён. Хацелася б, каб ён бачыў Юрку сапраўды.
Ёсць чуткі, што Янук едзе ў Маскву. Вось ужо дасць дыхту. Яшчэ добра, калі без Уладкі».
Янук, які згадваецца ў лісце, гэта, зразумела. Янка Купала, Уладка — яго жонка, Уладзіслава Францаўна. Меней чым праз два тыдні, 28 чэрвеня, Купала загіне ў лесвічным пралёце гатэля «Масква». Наступны ліст Броўка пашле Коласу толькі ў ліпенІ:
«Смерць Янкі так выбіла з раўнавагі, што літаральна не мог узяцца за пяро. Які недарэчны выпадак!»
Сына Юрку Колас так і не знайшоў... Знік на фронце без вестак. У адным з лістоў паскардзіцца: «Дзе Сцяпан Нортман? Нашто наблытаў ён мне пра Юрку? Юрка — мая загвоздка, глыбока засеўшая ў маім целе».
Калі Броўка звяртаўся да Коласа папросту, «дзядзька Якуб», Міхась Лынькоў пачынае свае лісты «Дарагі Канстанцін Міхайлавіч!». Лынькоў быў рэдактарам газеты «За Савецкую Беларусь!». 17 жніўня 1941-га ён піша Коласу:
«За ліст вялікая падзяка. Кожнае роднае слова ўлівае ў нас свежыя сілы. Шмат перажылі мы — і раней, яшчэ разам з Вамі ў родным горадзе — і ў гэтыя дні, але ўсё перажытае мы пастараемся забыць, калі зноў давядзецца апынуцца з Вамі ў родных мясцінах пасля разгрому праклятых гітлераўскіх гадаў. Як хочацца пабыць там, на родных папялішчах. Адно, што турбуе мяне да сённяшняга дня, — не ведаю, ці жывы мой сынок і жонка. Дзе яны, ці выбраліся яны адтуль — не ведаю. Былі чуткі, што яны ішлі пешкі, што іх бачылі ля Дукораў. Вось гэта самае цяжкае, што цісне маё сэрца, не дае супакою».
Калі пачалася вайна, Лынькоў разам з Купалам і Броўкам былі ў Рызе, на з'ездзе латышскіх пісьменнікаў. З'ехаць удалося з цяжкасцю, на апошнім цягніку-«лятучцы»... З сям'ёй Лынькоў размінуўся, яны засталіся на акупаванай тэрыторыі. І гэта было страшна, бо яго каханая жонка Хана была яўрэйкай, і сын Марык яшчэ малы...
У кастрычніку 1942-га Лынькоў піша Коласу з Масквы, дзе адбываўся з'езд беларускіх партызан:
«Прыляцелі да нас на мітынг нашы слаўныя лясныя сокалы і адзін з іх — Герой Савецкага Саюза таварыш Казлоў Васіль Іванавіч — перадаў мне такую вестку: «Жыва твая сям'я, не сумуй, мы пастараемся як-небудзь даставіць яе табе». Можаце сабе ўявіць, чым я цяпер жыву і чым дыхаю. Хаджу літаральна як вар'ят, страціўшы ўсякі розум ад радасці. І разам з тым апанаваў мяне страшэнны непакой: сям'я жыве ў акружэнні ворагаў, у пастаяннай небяспецы за жыццё, бо, як сказалі мне, яна хаваецца, відаць, пад чужымі прозвішчамі. У вёсцы, у якой яна жыве, стаіць фашысцкі гарнізон. Частыя вобыскі, арышты, рэпрэсіі і г.д. і да т.п. Гэта раз. Па-другое, калі я падумаю, чым жа яны жывуць там і як жывуць, дык мае сівыя валасы гатовы пазелянець ад тугі і адчаю».
Аднак эвакуіраваць Хану і Марыка не ўдалося... 16 студзеня 1943 года Броўка піша Коласу: «аб сям'і маёй пакуль што ніякіх новых чутак не маю. Узрадваўся раз, як ашалелы, і хопіць...» А 10 ліпеня 1943 года паведамляе:
«Сёмага гэтага ліпеня атрымаў я ліст з нашай радзімы. Напісала мне родная сястра, настаўніца. Яна цяпер з мужам у адным з партызанскіх атрадаў. З пісьма я даведаўся, што жонка мая з Марыкам жылі ў яе больш года, а потым іх забралі забойцы, якіх парадзіў нямецкі народ, і адвезлі ў бабруйскі лагер. Разам з маёй сям'ёй забралі сям'ю брата Рыгора... Жыў я апошні год цьмянымі спадзяванкамі, па ўсяму бачыў, што яны ператвараюцца ў ілюзіі».
Вядома, Лынькоў спадзяецца, што родныя нейкім чынам выжылі: «Астаюцца цуды. Але ж практыка немцаў-дзетазабойцаў гаворыць аб тым, што цудаў не бывае».
Калі Беларусь вызвалілі, Міхась Лынькоў атрымаў пацверджанне: жонка і сын загінулі ў фашысцкім канцлагеры.
Пісалі Коласу, вядома, і пачынаючыя паэты, спадзеючыся на падтрымку і блаславенне. У поўным зборы твораў Уладзіміра Караткевіча прыводзяцца два яго лісты да Якуба Коласа, датаваныя 1952 годам. Караткевіч тады быў яшчэ студэнтам Кіеўскага ўніверсітэта. У 1951-м у аршанскай раённай газеце «Ленінскі прызыў» ён дэбютаваў вершам «Якубу Коласу».
У ліпені 1952-га, знаходзячыся на вакацыях у роднай Оршы, Караткевіч паслаў Коласу сшытак са сваімі творамі «Казкі і легенды маёй Радзімы»:
«Канстанцін Міхайлавіч!
Выбачайце за тое, што аднімаю ў Вас каштоўны час. Магчыма, што з гэтай жа справаю я павінны быў звярнуцца ў кабінет маладога аўтара, але тут справа ў тым, што мне трэба не тое, каб заўважылі асобныя недахопы, а каб ацанілі наогул усё. З маленства я звык лічыць Вас прыкладам і таму звяртаюся да Вас і ні да каго больш. Калі знойдзеце магчымым — напішыце мне, ці варта мне прадоўжваць... Адны лаюць, іншыя хваляць, але мне ўсё здаецца, што гэта не тое... Вось толькі што вярнуўся з Вязынкі і зараз шкадую толькі аб тым, што не давядзецца мне быць тут на гадавіну Купалы. У канцы лета паеду на Палессе. Казкі, якія ў сшытку стаяць першымі, не выдуманыя. Я іх толькі вельмі моцна і, здаецца, няўдала абрабіў. Але іншага й нельга было зрабіць, бо першыя дзве казкі чуў я ад свайго дзеда яшчэ да вайны, не памятаў нічога, акрамя сюжэта і асобных выразаў. «Надзвычайную котку», «Мужыка і дзіва» і «Аўтуха-дамоўніка» пашырыў з двух-трох сказаў, «Пятра-разбойніка» пачуў у Рагачове ад рыбака Ганцоўскага, які мне сказаў яе «па случаю» (я яму расказаў «Казку аб двух вялікіх грэшніках» з Някрасава, падобную да гэтай). Казак у мяне ёсць яшчэ з паўсотні, дзясятак песень і іншае. «Вобразы казак» нарадзіліся з павер'яў, асобных фрагментаў казкі. Чаму толькі не намагаюцца фалькларысты запісаць усё гэта? Яно ж перад новымі інтарэсамі адступае.
Вершы кепскія, хоць я пісаў спачатку толькі іх. Прыклаў нават два вершы па-руску, гэта з ранніх. «Ваўкалака» — гэта з падання аб разбойніку, які мог перакідацца ваўком і ў якога калісь паны забілі бацьку і матку. Апавяданняў шлю два. Калі ласка, прышліце свой вырак.
Яшчэ раз прашу прабачэння.
У. Караткевіч».
Як бачыце, ліст адметны — юны аўтар не ліслівіць, пры ўсім піетэце не асцярожнічае. Разважае, мысліць... А 3 лістапада ён віншуе Коласа з сямідзесяцігоддзем:
«...дзякую вам за тое, што Вы існуеце на зямлі, што ў мінуты вялікага шчасця думаеш аб Вас, што ў мінуты, калі вельмі і вельмі цяжка — зноў-такі звяртаешся да Вашых вершаў і паэм, бясконца набіраючы ад іх сілы. Наўрад ці Вы самі ўяўляеце, як уяўляюць гэта Вашы чытачы, што Вы для Беларусі, чым бы мы з'яўляліся без Вас і Купалы. Купала быў моцны сваёй тугою па Радзіме, Вы — упэўненай верай у яе, спакойнаю любоўю да яе...
Тое, што Вы пасеялі — не знікне, і людзі, выхаваныя Вамі, цвёрдай хадой пойдуць па гэтым шляху і справы Вашай не згубяць».
Зерне не знікла, даследчыкі бачаць шмат агульнага ў творчасці Якуба Коласа і Уладзіміра Караткевіча. Прынамсі, імя галоўнага героя трылогіі Коласа «На ростанях» Андрэя Лабановіча невыпадкова стане імем галоўных герояў некалькіх твораў Караткевіча.
Людміла РУБЛЕЎСКАЯ
Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».
Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.
Актрыса НАДТ імя М. Горкага — пра шлях да сцэны і натхненне.
Тата і мама — два самыя важныя чалавекі ў жыцці кожнага дзіцяці.