У 2021 годзе пачалося расследаванне крымінальнай справы аб генацыдзе беларускага народа ў гады Вялікай Айчыннай вайны. У Чонкаўскім лесе, дзе фашысты стварылі сапраўдную фабрыку смерці, былі знойдзены астанкі амаль паўтысячы чалавек, якія перапахаваны з захаваннем усіх рэлігійных традыцый. Ад пачатку аднаўлення раскопак у красавіку 2022 года з'явіліся новыя бясспрэчныя факты аб генацыдзе мірнага насельніцтва на тэрыторыі БССР. Высветлілася, што тут дзейнічаў сапраўдны лагер смерці пад адкрытым небам — як у Азарычах.
На пошукі дакладнага месца пахавання было патрачана нямала часу, бо пра яго быў усяго толькі кароткі запіс у архіўных дакументах: на 9-м кіламетры шашы Гомель—Чарнігаў знішчаны вязні чатырох яўрэйскіх гета і мірныя жыхары. Пракуратура Гомельскай вобласці да гэтага часу праводзіць карпатлівую работу па пошуку доказаў у архівах Камітэта дзяржаўнай бяспекі. У пратаколах допытаў паліцаяў часта знаходзяць звесткі, якія становяцца асновай для далейшых пошукаў.
— Палявыя работы праводзяць байцы 52-га асобнага спецыялізаванага пошукавага батальёна Узброеных Сіл Рэспублікі Беларусь, якім дапамагаюць кадэты, што знаходзяцца ў пошукавым клубе «Пунсовыя пагоны», — расказаў намеснік пракурора Гомельскага раёна Аляксандр Шынкароў. — На дадзены момант выяўлена 29 расстрэльных ям. Летась з іх было паднята амаль 500 касцяных астанкаў мірных жыхароў, якія пасля перапахавалі.
Аднак, нягледзячы на гэта, нават прыблізна акрэсліць межы тэрыторыі, дзе праводзіліся масавыя расстрэлы, немагчыма. Як і меркаваць, колькі людзей тут загінула. Справа ў тым, што брацкія магілы, глыбіня якіх ад 2,5 да 5 метраў, маюць некалькі «ярусаў». У адным такім пахаванні знаходзяць астанкі 60—70 мірных жыхароў.
— Мяркуючы па характары іх залягання, можна зрабіць выснову, што ў некаторых брацкіх магілах у ахвяр рукі былі звязаныя за спінай, — адзначыў Аляксандр Шынкароў. — Прычынай смерці былі два выстралы: асноўны і кантрольны. Аднак у некаторых расстрэльных ямах астанкі размешчаны хаатычна, тут знойдзены і асколкі гранат. Гэта сведчыць аб тым, што замест выстралаў нацысты закідвалі ў яму гранаты...
Паводле слоў намесніка пракурора Гомельскага раёна Аляксандра Шынкарова, пасля дэталёвага вывучэння месца размяшчэння і колькасці выяўленых астаткаў нямецкіх палатак і стацыянарных бліндажоў можна ўстанавіць, што тут пастаянна знаходзілася расстрэльная каманда колькасцю да 500 чалавек.
Ваеннаслужачыя пошукавага батальёна ўсё часцей знаходзяць рэчы, якія належалі немцам. Сярод іх — сапёрная складаная рыдлёўка, гільзы і кулі, ножны ад нямецкага кінжала, так званая лазанцінніца на выпадак хімічнай атакі, банкі з-пад кансерваў і спіртнога з маркіроўкамі розных еўрапейскіх краін, пфеніг 1940 года і іншыя прадметы з нямецкімі надпісамі і гравіроўкамі.
Усё гэта неабвержна даказвае, што ў ваколіцах Гомеля дзейнічала сапраўдная фабрыка смерці. Аднак сярод мірных ахвяр нацыстаў былі не толькі жыхары Гомельшчыны, але і суседняй Чарнігаўшчыны: некаторыя рэчавыя доказы проста на тое ўказваюць. У адной з расстрэльных ям знойдзены асколак талеркі і кубак, на якіх захаваліся надпісы «Укртрэст» і «Луганск» адпаведна.
— Пацвярджэнне дадзенаму факту ўдалося знайсці і ў архівах, — акцэнтаваў увагу Аляксандр Шынкароў. — У 1942 годзе з горада Шчорса і навакольных вёсак нямецкія акупанты пагналі жыхароў у бок Гомеля. Далейшы іх лёс быў невядомы ажно да моманту, калі вайскоўцы 52-га асобнага пошукавага батальёна не паднялі іх астанкі з расстрэльных ям. Прычым людзі не ведалі, што ідуць на смерць: прычынамі для збору і перамяшчэння аб'яўлялі то перасяленне, то выдачу дакументаў, то нейкія работы...
Новыя рэчавыя доказы (а з расстрэльных ям паднята больш за тысячу спадарожных знаходак, якія праходзяць балістычную і іншыя экспертызы) пацвярджаюць яшчэ больш страшную здагадку: для правядзення масавых пакаранняў смерцю фашысты часта выкарыстоўвалі трафейную савецкую зброю. А вось патроны для яе выраблялі на еўрапейскіх заводах зброі. У прыватнасці, нямецкія гільзы калібру 7,63 мм, якія выпускаў нямецкі завод Geco, ідэальна падыходзілі да пісталета ТТ, пісталета-кулямёта сістэмы Шпагіна. Дарэчы, завод да гэтага часу існуе і па-ранейшаму выпускае боепрыпасы.
Жыхары краіны, у тым ліку школьнікі, павінны ведаць, чым для нашых народаў стала нямецкая акупацыя і як планамерна фашысты знішчалі мірных жыхароў. Таму органы пракуратуры Гомельскай вобласці арганізавалі наведванне пахаванняў для прадстаўнікоў працоўных калектываў некалькіх прадпрыемстваў, арганізацый, устаноў адукацыі Гомеля і Гомельскага раёна, а таксама ўдзельнікаў патрыятычнага аўтапрабегу. Сёлета месца жывой памяці наведала ўжо больш за паўтары тысячы чалавек.
Пракуратура Гомельскага раёна прадэманстравала рэчавыя доказы знішчэння мірных грамадзян акупантамі і іх памагатымі ў гады Вялікай Айчыннай вайны. Мерапрыемствы праходзілі з ускладаннем кветак да памятнага знака, узведзенага ахвярам генацыду беларускага народа. Паводле слоў курсанта ваенна-транспартнага факультэта БелДУТ Максіма Кісялёва, ён змог дакрануцца да гісторыі і ўсвядоміў, якую будучыню падрыхтавалі нямецкія карнікі нашаму народу. Малады чалавек і раней ведаў, што ў Чонкаўскім лесе праводзяцца раскопкі, але незабыўнае ўражанне засталося толькі пасля таго, як удалося дакрануцца да знойдзеных рэчаў, паназіраць за работай ваенных пошукавікаў і пачуць пра ўстаноўленыя ваенныя злачынствы нацыстаў на нашай зямлі.
Тым жа, хто кажа, маўляў, навошта падымаць касцявыя астанкі з зямлі, трэба нагадаць адну страшную сустрэчу, зафіксаваную ў дакументах. Гэта здарылася ў жніўні 1941-га ў наваколлях вёскі Краснае (цяпер аграгарадок) і пасёлка Чырвоны Багатыр. Процітанкавы роў, які выкапалі гараджане, спадзеючыся затрымаць наступленне ворага, пасля акупацыі Гомеля нямецка-фашысцкімі захопнікамі стаў вялізнай брацкай магілай для ваеннапалонных лагера Дулаг-121 і яўрэяў, жыхароў Гомеля. Пасля чарговай расправы адзін хлопец падышоў да рова і ўбачыў, як памірае чырвонаармеец, які з апошніх сіл прамовіў: «Запомні гэтае месца, сынок, каб потым пахаваць нас па-чалавечы!»
— Менавіта таму аднавіць гістарычную справядлівасць — наша агульная і важная задача, — рэзюмаваў Аляксандр Шынкароў.
Ірына ГРАМЫКА
Фота Андрэя ФЕАКЦІСТАВА
Існуюць строгія патрабаванні да месцаў для купання.
Яе песні займаюць першыя радкі ў музычных чартах краіны, пастаянна гучаць на радыё і тэлебачанні.
