«...Мілагучны жывы гаварок...»

Дала мне маці гэту мову,
Каб не нямым прыйшоў у свет,
Дала мне маці гэту мову
Як спадчыну і запавет.
Была яна не беларучкай
І на жніве, і на сяўбе;
На глебе добрай беларускай
Здабыты словы ўсе яе.
Прапахлі сонцам і падзолам,
Дажджамі, сокамі раслін,
Пад знак рукам яе мазольным,
Што мелі толькі ў сне спачын.
Дачка мая! У жыццёвай прозе
У буднях і святочным днём
Не пакідай яе ў парозе,
Калі ў нечы ўвойдзеш дом.

Аляксей Пысін
1964 г.

Любові да роднага куточка, у якім нарадзіўся, любові да бацькоў і дзядоў, любові да роднай мовы і свайго народа вучылі нас яшчэ ў ХІХ стагоддзі Францішак Багушэвіч і Цётка, у ХХ — Максім Багдановіч, Янка Купала і Якуб Колас. Нас вучаць і сёння найлепшыя прадстаўнікі прыгожага беларускага пісьменства.

Францішак Багушэвіч казаў, што наша мова мае багатыя гістарычныя традыцыі, што гэта мова шматмільённага народа. Ён пісаў: «Чытаў я ці мала старых папераў — па дзвесце, па трыста гадоў таму пісаных у нашай зямлі... а нашай мовай чысцюхенькай як бы вот цяпер пісалася». І запэўніў пісьменнік, што беларуская мова «такая ж людская, як польская, як французская або нямецкая, або іншая якая».

А яшчэ вось радкі з артыкула Цёткі «Шануйце роднае слова» (надрукаваны ў ліпені 2006 года ў № 27 «Краязнаўчай газеты»): «Вы, маладыя, найчасцей пападаеце між чужых людзей, што нашай мовы не шануюць, «простай, мужыцкай» завуць. З вас часта насміхаюцца, калі гаворыце па-свойму. І вы, чуючы гэта, пачынаеце саромецца матчынай мовы, свайго народа, сваёй радні. Так разрываецца тая жывая звязь, што злучае вас з беларускім народам. Аб ім вы забываеце. Чужых багоў прымаеце: чужую гутарку, звычаі, чужое імя».

І гэты запавет Цёткі мы павінны помніць, бо наша мілагучная сакавітая беларуская мова, як і народная песня, мае багатую душу, як стрыжань, нанізвае на сябе ўсе адценні і залацінкі народных традыцый і культуры Беларусі. Яна для ўсіх людзей як крылы для птушак, як падмурак для дома, як рэйкі для цягніка, як сокі для раслін, як ногі для чалавека.

Чаму такая ўвага і пашана да мовы? Ды таму, што яна найвялікшы элемент духоўнага жыцця любога народа. Гісторыя кожнай нацыі — гэта, перш за ўсё, гісторыя культуры. А культура — гэта традыцыі. Першаэлементам культуры і нацыі, яе падмуркам з’яўляецца мова. Успомнім, што менавіта мова адыграла вырашальную ролю ў стварэнні беларускай дзяржаўнасці. А яшчэ ўспомнім, што чужаземныя захопнікі ўсіх часоў ва ўсім свеце, каб знішчыць той ці іншы народ, перш-наперш вынішчалі яго мову і культуру, гэта значыць, — дух нацыі. 

Сёння большасць журналістаў і пісьменнікаў пішуць толькі на рускай мове. А некаторыя на дзвюх. Заўважана, што і проза, і вершы на роднай мове значна вышэйшай якасці. Вучоныя даказалі, што ведай ты нават пятнаццаць моў, а выказацца, выліць душу на ўсю моц зможаш толькі на адной з іх, бо дасканала ведаць магчыма толькі адну. Давайце ўспомнім, што геніяльны Пушкін добра ведаў французскую мову: на ёй чытаў, гаварыў і нават напісаў некалькі вершаў, але яны былі пасрэдныя. На такім жа ўзроўні на рускай мове былі вершы у Максіма Багдановіча, а на беларускай — ён класік літаратуры. Відаць, што веданне мовы закладзена на генетычным узроўні.

А некаторыя іваны бязродныя сцвярджаюць, што ў будучыні беларуская мова знікне як лацінская і многія іншыя. У ААН складзены спіс моў, якія знікаюць, у яго ўнесена і беларуская. Канечне, яна знікне, калі яе не вывучаць у школе і на бытавым узроўні перайсці на іншыя мовы. І вось што з гэтай нагоды казаў Уладзімір Караткевіч: «Нямы той чалавек, які забыў мову продкаў і не можа ёй спаўна выліць сваю душу, выявіць сябе... І калі ўбіць сабе ў галаву цалкам дурную думку, што ў нейкім далёкім будучым цябе (г. зн. роднай мовы. — В. А.) не будзе, то... нашто мне такая будучыня. Тут ужо на цвярозы розум трэба думаць, а што нам рабіць?»

У беларускага народа яшчэ ёсць шанс захаваць сваю мову. Найперш трэба клапаціцца пра культуру мовы, пра якасць слова. Як раіў Рыгор Барадулін: «У змаганні выстаі ды роўнае праўдзе слова выстагні». І абавязкова паважаць родную мову як святыню. У гэтым сэнсе павучальны адзін з казацкіх запаветаў: «Помні, што кожнае тваё слова — слова народа твайго, няхай не будзе яно ў асуджэнне яго...»

У абарону роднай мовы выступалі Янка Купала, Якуб Колас, Кандрат Крапіва, Іван Мележ, Пімен Панчанка, Янка Брыль — увогуле ўсе выдатныя беларускія пісьменнікі. Вось урывак з верша «Шчыраму лаціністу» Кандрата Крапівы, які ён напісаў яшчэ ў 20-я гады мінулага стагоддзя, калі было засілле іншаземных моў:

Трэба мне адукавацца,
Бо ў «Савецкай Беларусі»
Давядзецца скора, мусіць,
Па-кітайску друкавацца.

Лацініст заядлы, шчыры!
Пралупі ты зрэнкі шырай
Ды на дол спусціся з неба,
Наш таварыш безгаловы,

Дык убачыш, што нам
Мова беларуская
Тут трэба — як вада, 
Як кавал хлеба,
Як расліне кожнай глеба.

Па сведчанні Янкі Брыля, на адной з нарад Кандрат Крапіва сказаў, што ў настаўнікаў, як і ў пісьменнікаў, святы абавязак — любіць і ахоўваць беларускую мову. А паэтэса Соф’я Шах гэтую мудрасць класіка ўвасобіла ў паэтычны радок:

Беларуская родная мова — 
мілагучны жывы гаварок...
Дай жа, Божа, каб ніякая змова 
не муціла твой чысты выток.

І ў заключэнне — некалькі запаветаў пісьменнікаў да моладзі.

Францішак Багушэвіч пакінуў такі: «Не кідайце мовы сваёй, каб не ўмёрлі». Калі хто з вас трапіць у Смаргонь, то гэтыя словы вы прачытаеце на п’едэстале помніка класіку беларускай літаратуры. Цётка звярталася да моладзі з такімі словамі: «На вас — моладзі — ляжыць вялікая павіннасць: узбагачаць свой народ знаннем і культурай. Вы здабываеце навуку для сябе, дык дзяліцеся ёю з тымі, хто для вас цяжкай працай здабывае кусок хлеба. Толькі не кідайце роднай мовы, бо запраўды для свайго народа тады вы ўмёрлі».

Вельмі мудры запавет пакінуў класік беларускай літаратуры Пімен Панчанка:

Беражыце нашу родну мову — 
Жыцця народа аснову.
Шанаваць зямное ўсё трэба, 
Але ж паглядайце пільна на неба. 
Жыццё чалавека не бесканечнае,
Таму клопаты вашы пра вечнае.
На развітанне сказаць мушу:
Жывіце ў сям’і душа ў душу — 
Бог таго штодня ўратуе, 
Хто сам сябе вартуе.

Віктар АРЦЕМ’ЕЎ 

Фота Кастуся ДРОБАВА