Лічбавізацыя, бія- і нанатэхналогіі змяняюць сельскую гаспадарку, якая яшчэ нядаўна лічылася адной з найбольш кансерватыўных і традыцыйных сфер дзейнасці чалавека. Зараз, на думку навукоўцаў, менавіта аграпрамысловы комплекс становіцца свайго роду «дэманстрацыйнай пляцоўкай» апошніх дасягненняў навукі.
Па ўсім свеце будуюцца рабатызаваныя фермы, складаныя камп'ютары і інавацыйная тэхніка выкарыстоўваюцца для ўвасаблення ідэй «разумнага» земляробства, лічбавыя тэхналогіі аб'ядноўваюць у адзіную сістэму ўсе этапы вытворчасці сельгаспрадукцыі: ад стварэння новых угнаенняў, кармоў, парод жывёл, сартоў і гібрыдаў раслін да перапрацоўкі малака і мяса, збожжа і круп, гародніны і садавіны ў канчатковы прадукт для спажыўца.
І паколькі развіццё АПК, яго эканамічная эфектыўнасць цесна звязаны з навуковымі даследаваннямі, навукоўцы пачынаюць адыгрываць у працэсе вытворчасці сельгаспрадукцыі адну з вядучых роляў. Што можа прапанаваць беларуская навука сельскай гаспадарцы?
Прадукцыйнасць кожнай каровы ў малочнай жывёлагадоўлі, акрамя генетычных фактараў, залежыць ад нюансаў яе вырошчвання і закладваецца з першых дзён жыцця цяляці. І гэты паказчык можна палепшыць з дапамогай правільнага «дзіцячага харчавання», адзначаюць навукоўцы. Як падкрэслівае намеснік генеральнага дырэктара па навуковай рабоце РУП «Навукова-практычны цэнтр НАН Беларусі па механізацыі сельскай гаспадаркі» Мікалай Бакач, ад умоў утрымання і кармлення цяляці залежыць больш за 60 % далейшай прадукцыйнасці жывёлы.
— З другога тыдня жыцця цяляці для фарміравання ў яго стрававальнай сістэмы неабходна ў дадатак да малака ўводзіць у рацыён спецыяльныя камбікармы і дабаўкі, — распавёў навуковец. — Намі былі распрацаваны тэхналогіі і камплект абсталявання для вытворчасці лёгка засваяльных канцэнтратаў на аснове мясцовай збожжавай сыравіны.
У аснову «дзіцячага харчавання» для цялят пакладзена ідэя апрацоўкі сумесі збожжавых кампанентаў шляхам экструдзіравання і змешвання з сухімі мінеральнымі дадаткамі. Але працэс экструдзіравання корму энергаёмісты. Каб знізіць выдаткі, распрацавана тэхналогія такой апрацоўкі папярэдне нагрэтага да 80 градусаў збожжа: выкарыстоўваецца сістэма індукцыйнага нагрэву з дапамогай магнітнага поля. Гэта дазваляе скараціць выдаткі на вытворчасць «дзіцячага харчавання» для цялят на 20 %, а яго выкарыстанне ў далейшым павышае прадукцыйнасць жывёлы на 6,5 %, адзначыў Мікалай Бакач.
І ўсё ж ролю генетыкі — вывядзення новых парод сельскагаспадарчых жывёл і ўдасканалення існуючых — у прадукцыйнасці малочнай і мясной вытворчасці цяжка пераацаніць. У нашы часы адным з паказчыкаў якаснай работы селекцыянераў з'яўляецца ў тым ліку хуткасць атрымання выніку. Беларускія навукоўцы выкарыстоўваюць сучасныя метады селекцыі і ў прыватнасці індэксную ацэнку жывёл, распавёў намеснік генеральнага дырэктара РУП «Навукова-практычны цэнтр НАН Беларусі па жывёлагадоўлі» Уладзімір Цімашэнка.
— Індэксная ацэнка дазваляе вызначыць патэнцыял прадукцыйнасці, здольнасць перадаваць па спадчыне прадукцыйную якасць, характарыстыкі жывёл і эканамічную значнасць гэтых прыкмет, — растлумачыў навуковец. — Актыўна ўкараняюцца ў вытворчасць метады ДНК-тэхналогій, якія прайшлі навуковую апрабацыю, — дадаў ён.
ДНК-тэхналогіі мяркуюць вызначэнне генных маркераў, звязаных з тымі ці іншымі патрэбнымі селекцыянеру паказчыкамі, і назапашванне гэтых прыкмет у шэрагу пакаленняў, сказаў спецыяліст. Гэтыя тэхналогіі дазваляюць выключыць з узнаўлення непажаданых «удзельнікаў» — напрыклад, жывёл, якія маюць маркеры схаваных генетычных хвароб. Такім чынам, эфектыўнасць і хуткасць селекцыі ўзрастае ў два-два з паловай раза.
— Апрацоўка даных ажыццяўляецца з дапамогай аўтаматызаваных сістэм, інтэграваных у агульную сістэму племянной справы Беларусі, — падкрэсліў вучоны.
У сферы навуковых інтарэсаў НПЦ па жывёлагадоўлі таксама — прадухіленне шкоднага ўздзеяння мікратаксінаў на арганізм жывёл і распрацоўка рэцэптур сарбентаў, якія звязваюць і выводзяць розныя шкодныя рэчывы. А таксама даследаванні па ўкараненні ў кармленне мікраэлементаў у форме нана-часціц.
Як распавёў Уладзімір Цімашэнка, беларускія навукоўцы распрацавалі тэхналагічныя прыёмы і рашэнні, якія дазваляюць праектаваць фермы, што не саступаюць найлепшым комплексам краін з традыцыйна высокаразвітой малочнай жывёлагадоўляй. Але яшчэ адзін напрамак — распрацоўка тэхналогій, якія дазваляюць забяспечыць сучасную вытворчасць на свінакомплексах, пабудаваных 30 і больш гадоў таму.
Праца айчынных селекцыянераў у раслінаводстве атрымала прызнанне практыкаў: так, у пасадцы бульбы сарты айчыннай селекцыі займаюць па Беларусі кожны год 60—65 %. Беларускія сарты ў пасадцы яблыні і грушы складаюць каля 80 %, а калі казаць пра агароднінныя культуры — больш за 20 %. Такія лічбы агучыў намеснік генеральнага дырэктара па навуковай рабоце РУП «Навукова-практычны цэнтр НАН Беларусі па бульбаводстве і плодаагародніцтве» Андрэй Чайкоўскі.
— Паводле звестак на 2023 год, для арсенальнага агародніцтва ўключаны 102 гатункі і 34 гібрыды па 34 культурах, — распавёў навуковец.
Ён адзначыў, у прыватнасці, што ў апошнія гады створана 25 сартоў і гібрыдаў таматаў — ад дробнаплодных да буйнаплодных, рознай афарбоўкі і на любы густ. Яны прызначаны для вырошчвання ў адкрытым грунце і цяпліцах.
— Акрамя таго, створаны 15 сартоў і гібрыдаў агуркоў. Асноўная стаўка робіцца на грунтавыя, пчолаапыляльныя, чарнашыпыя, універсальнага прызначэння. Маюцца і сарты для вытворчасці карнішонаў, — сказаў Андрэй Чайкоўскі. — Па белакачаннай капусце створана лінейка з 18 сартоў і гібрыдаў: ад ранніх да позніх, што дазваляе рэалізаваць канвеернае спажыванне.
Таксама з'явілася восем сартоў айчыннай цыбулі, шэсць — буракоў і морквы з высокімі смакавымі якасцямі і добрай захавальнасцю.
— Створаны сарты беларускай селекцыі і па іншых агароднінных культурах, у тым ліку малараспаўсюджаных, — адзначыў ён.
Вучоны анансаваў некалькі найбольш цікавых, на яго думку, новых сартоў і гібрыдаў сельгаскультур — для сельгасарганізацый, фермераў і дачнікаў. Напрыклад, сярэдняпозні гібрыд капусты белакачаннай «Марана» мае патэнцыяльную ўраджайнасць 110 тон з га, устойлівы да хвароб і захоўваецца да сакавіка. А сярэдняспелы гібрыд «Варта» ідэальны для квашання, яго ўраджайнасць — 120 ц/га.
— Хачу прадставіць таксама апошнія навінкі па агурку — партэнакарпічны гібрыд «Духмяны» для адкрытага грунту з ураджайнасцю 50—60 тон з га і «Пачастунак» для цяпліц — 15 кг з квадратнага метра.
Першы айчынны гібрыд скараспелай цыбулі «Тутэйшы» паказаў ураджайнасць у аднагадовай культуры да 77 тон з гектара. А новы сорт кабачка «Бонус» характарызуецца вельмі нізкім утрыманнем нітратаў і падыходзіць для выкарыстання ў дзіцячым харчаванні.
Цікавымі навінкамі для дачнікаў і фермераў напярэдадні новага садова-агароднага сезона могуць стаць беларускі ранні сорт чарэшні «Беліца», а таксама сарты абрыкоса «Камея» і «Лявон», персіка — «Лойка», фундука — «Лал» і «Яшма».
— Па выніках выпрабаванняў да сельгасвытворчасці дапушчаны 9 новых сартоў бульбы, — паведаміў Андрэй Чайкоўскі. — Сярод іх, у прыватнасці, сярэдняспелыя «Гарантыя» і «Водар», што пераўзыходзяць па ўраджайнасці знакаміты «Скарб», кантрольны ў сваёй групе спеласці.
А ў Інстытуце глебазнаўства і аграхіміі сёння працуюць над стварэннем новага пакалення «разумных» угнаенняў. Пра гэта распавёў дырэктар РУП «Інстытут глебазнаўства і аграхіміі» Юрый Шашко. Такія ўгнаенні адрозніваюцца ад звыклых тым, што маюць пралангіраваны або кантрольны тэрмін дзеяння. «Разумныя» ўгнаенні могуць быць як без дабавак, так і з дадаткамі мікраэлементаў, рэгулятараў росту і біяраскладальных палімераў.
Вучоны адзначыў, што сёння ў Інстытуце глебазнаўства і аграхіміі распрацаваны ўвесь неабходны асартымент угнаенняў — парадку 84 марак комплексных, цвёрдых і вадкіх — для асноўных сельскагаспадарчых культур, якія вырошчваюцца ў нашай краіне.
— Гэта 76 марак грануляваных комплексных угнаенняў са збалансаванымі суадносінамі элементаў харчавання для асноўнага ўнясення ў глебу, а таксама восем марак вадкіх комплексных угнаенняў, у тым ліку бясхлорных, з хелатнай формай мікраэлементаў для некаранявых падкормак, — растлумачыў ён.
Яшчэ адзін найважнейшы кірунак работы інстытута — даследаванні глебы. Створаны банк, дзе прадстаўлена больш за 23 тысячы глебавых разрэзаў, адзначыў вучоны. Распрацаваны нарматывы супрацьэразійнай устойлівасці глеб, сістэма проціэразійных севаабаротаў, глебава-эразійная карта Беларусі. Вядзецца работа па распрацоўцы мерапрыемстваў, накіраваных на павышэнне ўрадлівасці глеб і абарону іх ад дэградацый.
Фінальнае звяно ланцужка «вытворца — спажывец» — эфектыўная перапрацоўка сельгаспрадукцыі. І адна з найважнейшых сусветных тэндэнцый тут — мінімізацыя адходаў харчовай вытворчасці. Напрыклад, такая каштоўная сыравіна, як малочная сыроватка, да нядаўняга часу лічылася адыходам вытворчасці сыроў і тварагу, нават існавалі праблемы з яе утылізацыяй. Сёння ў Беларусі перапрацоўваецца каля 99 % малочнай сыроваткі — найкаштоўнейшага прадукту, багатага пратэінамі, вітамінамі і мікраэлементамі. Сучасная дыеталогія сцвярджае, што бялкі, якія змяшчаюцца ў сыроватцы, багацейшыя біялагічна актыўнымі рэчывамі за любы іншы бялок. Цеснае супрацоўніцтва на працягу 15 гадоў вучоных РУП «Навукова-практычны цэнтр НАН Беларусі па харчаванні» з Мінсельгасхарчам і прадпрыемствамі малочнай прамысловасці дала магчымасць выйсці на лідарскія пазіцыі па перапрацоўцы малочнай сыроваткі, расказаў генеральны дырэктар РУП «Навукова-практычны цэнтр НАН Беларусі па харчаванні» Аляксей Меляшчэня. Завяршаецца будаўніцтва новага цэха на базе аднаго з вядучых малочных прадпрыемстваў, што дазволіць перапрацоўваць усе 100 % малочнай сыроваткі і нават адчуваць некаторы яе дэфіцыт, адзначыў навуковец.
А ў цэлым, штогод у НПЦ па харчаванні распрацоўваецца больш за 200 рэцэптур для розных узроставых груп.
— Традыцыйна асаблівую ўвагу ўдзяляем пытанням імпартазамяшчэння, і сумесна з беларускімі прадпрыемствамі нам удаецца з году ў год іх вырашаць, — падкрэсліў Аляксей Меляшчэня.
Адным з найважнейшых кірункаў работы НПЦ па харчаванні з'яўляецца распрацоўка нацыянальных і міждзяржаўных стандартаў. Яны задаюць тон і патрабаванні да прамысловасці па якасных характарыстыках, біялагічнай каштоўнасці прадуктаў харчавання і іх бяспецы. Дзякуючы ім практычна ўсе галіны харчовай прамысловасці сёння сталі, без перабольшання, візіткай Беларусі, сказаў вучоны.
— Нашы патрабаванні часта нават больш жорсткія, чым патрабаванні тэхнічных рэгламентаў мытнага саюза. Гэта дазваляе забяспечваць узровень карыснага і смачнага харчавання на ўнутраным рынку, а таксама пастаўляць нашу прадукцыю на экспарт, — перакананы генеральны дырэктар НПЦ па харчаванні.
Бяспека прадуктаў харчавання заслугоўвае самай пільнай увагі навукоўцаў, таму работа вядзецца ў сферы распрацоўкі сучасных метадаў яе кантролю, адзначыў навуковец.
— Адна з апошніх нашых распрацовак, якая сёння ўкараняецца ў Беларусі, — вызначэнне патэнцыяльна небяспечных эфіраў у алейна-тлушчавай прадукцыі і прадуктах харчавання з яе выкарыстаннем. Гэтыя эфіры ўтвараюцца ў працэсе паглыбленай перапрацоўкі, — распавёў Аляксей Меляшчэня. — Адпрацоўка тэхнічных прыёмаў па іх змяншэнні дазволіла дасягнуць паказчыкаў, якія адпавядаюць найвышэйшым сусветным патрабаванням.
Аляксандра АНЦЭЛЕВІЧ
Фота: БелТА
У парадку дня — зацвярджэнне Канцэпцыі нацбяспекі і Ваеннай дактрыны.
Фіналістка праекта «Акадэмія талентаў» на АНТ — пра творчасць і жыццё.
Аляксандр Курэц – самы малады народны выбраннік у сваім сельсавеце і адзіны дэпутат сярод сваіх калег па службе.
