Галіна Левіна – архітэктар, мастак. Адзін з аўтараў мемарыялаў у Чырвоным Беразе, «Памяць» на праспекце Дзяржынскага ў Мінску, архітэктар мемарыяльных знакаў ахвярам Халакосту ў Бабруйску, Глуску, будынка сінагогі ў Мінску. Ёю створана шмат аб’ектаў, якія сёння – неад’емная частка архітэктурнага ландшафту гарадоў і мястэчак нашай краіны. Лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь (2003 год) за архітэктурна-манументальны ансамбль забудовы цэнтра г. Давыд-Гарадка. Кіраўнік творчай майстэрні архітэктара Леаніда Левіна.
Яна ўмее разглядзець у лініі ракі вечнасць – вобраз з яе верша. А будынкі на яе малюнках маюць душу. Галіна ЛЕВІНА вядомая сваім унёскам у манументальнае мастацтва Беларусі. Асаблівае месца сярод яе прац займаюць аб’екты памяці.
Сёння Галіна Леанідаўна адзначае прыгожы юбілей, які справядліва можна назваць творчым росквітам. Адоранасць яе выявілася рана і была клапатліва выгадавана ў сям'і, а настаўнікам у прафесіі стаў бацька – Леанід Левін, Заслужаны архітэктар Беларусі, лаўрэат Ленінскай і Дзяржаўных прэмій, адзін з аўтараў мемарыяла «Хатынь», архітэктар мемарыяла «Чырвоны Бераг» і многіх іншых знакавых для нашай краіны аб'ектаў. Галіна Левіна годна працягвае справу жыцця бацькі і сама з'яўляецца арыгінальным, тонкім мастаком. Сёння мы гутарым з Галінай Леанідаўнай пра тое, як сямейная гісторыя сфарміравала яе асобу, пра засвоеныя ад бацькі ўрокі, архітэктурныя малюнкі ды пра іншае.
– Вашы бацькі шмат часу аддавалі працы. Пры гэтым Леанід Мендзелевіч знаходзіў час з камандзіровак пісаць Вам лісты, разам з Вамі рабіў замалёўкі... Якой запомнілася Вам сям'я?
– У кожнага свая сямейная гісторыя, яна не можа быць падобная на чыю-небудзь іншую. Я люблю сваю сямейную гісторыю. Акрамя ўвагі і клопату, якія дарылі мне бацькі, гэта былі ўзаемаадносіны паміж дарослымі і маленькім, але ўжо паважаным чалавекам. Думаю, іх павага сфарміравала мой характар, паўплывала на здольнасць выбудоўваць узаемаадносіны з людзьмі ў будучым.
Вядома, бацькі, абодва архітэктары, былі адданыя сваёй працы. У нашай сям'і заўсёды было разуменне, наколькі для чалавека важная яго справа. Бацька, акрамя стварэння вядомых мемарыялаў і помнікаў, узначальваў майстэрню па забудове цэнтра Мінска ў 80-я гады, працаваў над мноствам іншых аб'ектаў. Мама, Наталля Афанасьева, была архітэктарам Планетарыя ў парку Горкага, займалася генпланам Мінска. І цяпер яна з разуменнем і павагай ставіцца да маёй працы.
– Бацькі бачылі ў Вас свайго пераемніка ў прафесіі?
– Ні бацька, ні маці не вызначалі кірунак, чым мне займацца. Нават у мастацкую школу не аддавалі. Праўда, вадзілі да Эдзі Агняцвет, – паказаць мае вершы. Яна падарыла мне кніжку сваёй паэзіі з аўтографам – з тых часоў пісьменнікі нярэдка падпісвалі мне кнігі. У нас у доме часта бывалі мастакі, скульптары, архітэктары… Я расла ў творчай атмасферы. Гэта не магло не паўплываць на выбар прафесіі.
– А Ваша перамога ў міжнародным конкурсе юных архітэктараў?
– Канешне, яна адыграла сваю ролю. Конкурс праходзіў у Штутгарце, яго арганізаваў вядомы архітэктар з ФРГ Фрэй Ота. Удзельнічала больш за 800 дзяцей з розных краін, уключаючы СССР. Я займалася тады ў студыі «Юны зодчы» пры Беларускім саюзе архітэктараў. Разам з сяброўкай мы зрабілі і адправілі працу, якая і заняла 2-е месца. Перамога ў такім прадстаўнічым конкурсе вельмі натхняе – мяне там ніхто не ведаў, ацэньвалася толькі творчасць.
– Калі Вы пайшлі ў школу, Леанід Мендзелевіч ужо стварыў з іншымі аўтарамі мемарыяльны комплекс «Хатынь». Ці памятаеце сваё першае наведванне мемарыяла?
– Калі стваралася «Хатынь», я была занадта маленькай – так бы мовіць, на ўзроўні татавай рукі. З ягоных успамінаў ведаю, што ён браў мяне дзіцем у майстэрню, вазіў на аб'ект, над якім працаваў. У сваёй кнізе «Хатынь» ён піша, што я размешвала фарбы, калі ішла праца над праектам. Я гэтага не памятаю. Вядома, тады я ўбачыла мемарыял з вышыні свайго дзіцячага ўзросту і росту.
Першае ўсвядомленае наведванне Хатыні адбылося, калі я вучылася ў школе. Бывала там з аднакласнікамі і, вядома, з бацькам. Да яго часта звярталіся з просьбай звазіць у Хатынь, паказаць, расказаць.
– Леанід Левін страціў маму вельмі рана – яна памерла ў эвакуацыі. А яго бацька, Мендзель Моўшавіч, прайшоў вайну і вярнуўся ў разбураны нацыстамі Мінск. Ці распавядаў ён сыну гісторыю сям'і?
– Не расказваў, як і ўсё старэйшае пакаленне, якое вярнулася з вайны. Гэта ж вельмі балюча: зноў паглыбляцца ва ўспаміны, распавядаючы пра трагедыю дзесяцігадоваму сыну. Леанід Мендзелевіч пісаў, што бацька толькі казаў: вайна ўнесла непапраўныя змены ў наша жыццё.
Я сустракалася з тымі, хто перажыў Халакост. Ім, у пасляваенныя гады, дзесяцігоддзі, складана было распавядаць пра гэта. Тыя, хто змог вярнуцца з вайны, стараліся працягваць жыццё, захаваўшы ў глыбіні памяці тое, што перажылі. Думаю, гэта было правільна. Яны годна прайшлі вайну, і страціўшы многае ці ўсё, працягнулі годна жыць і давалі такую магчымасць сваім дзецям. Гэта было не проста. Такі ўрок я вынесла з узаемаадносін паміж дзядулем і татам.
– У сваёй кнізе «Вайна і любоў» Леанід Левін прыводзіць перапіску паміж Вашымі дзядулем і бабуляй у гады вайны. Як Вы думаеце, чаму было так важна для яго распавесці гісторыю сваёй сям'і ў кнізе?
– Леанід Мендзелевіч казаў: у жыцці нішто не праходзіць бясследна. Ён узначальваў Саюз беларускіх яўрэйскіх грамадскіх аб'яднанняў і абшчын, падтрымліваў былых вязняў Мінскага гета, канцлагераў... Застаўшыся без мамы ў васьмігадовым узросце, востра адчуваў боль страты роднага чалавека. І яго працы ў архітэктуры, звязаныя з культурай памяці, і кніга «Вайна і любоў» – роздум аб трагедыі вайны, якая забірае тых, хто бясконца дарагі. Тут ёсць татаў дзіцячы малюнак, яго лісты бацьку на фронт... Гэтая кранальная, шчырая кніга, якую цяжка чытаць без слёз, – працяг галоўнай тэмы яго жыцця.
– Што Вы мелі на ўвазе, калі сказалі пра бацьку: «У яго вучыліся памяці»?
– У нашай сям'і аповед пра вайну быў веданнем, прапушчаным праз сэрца. Магчыма, таму Леаніду Мендзелевічу і ўдалося сказаць у гэтай тэме сваё слова, якое ўражвае. Я вучылася ў яго памяці – нешаблоннай, сумленнай. Цяпер вельмі важна таму, хто працуе над гэтай тэмай, быць шчырым, утрымацца ад фармальнага рашэння мастацкіх задач.
– Напэўна, Вы задумваліся пра тое, як будзе адлюстроўвацца вайна ў мастацтве будучага, бо сведак амаль не засталося.
– Часта задумваюся, але гляджу на гэта з надзеяй. Прайшлі дзесяцігоддзі пасля вайны, але творы аб ёй ствараюцца – «Спіс Шындлера» Стывена Спілберга, «Ідзі і глядзі» Элема Клімава, працы беларускіх, замежных рэжысёраў... Думаю, творы пра вайну будуць з'яўляцца ў розныя перыяды жыцця грамадства, у розных відах мастацтва. У Беларусі ўспрыманне гэтай тэмы – асаблівае.
Але пры гэтым трэба ўтрымацца ад паўтарэнняў. Таму што «Хатынь» была першай. «Чырвоны Бераг» – першым ва ўзнятай тэме дзяцей – ахвяр вайны і асэнсаванні тэмы. Гэта асабліва важна для беларускага мастацтва, звязанага з вайной.
– Мемарыялы ў Чырвоным Беразе, Трасцянцы, у стварэнні якіх Вы ўдзельнічалі як архітэктар, нясуць вялікую эмацыянальную нагрузку. Элем Клімаў, здымаючы «Ідзі і глядзі», запрасіў для працы з акцёрамі псіхолага... Ці складана было Вам прапусціць гэтую тэму праз сябе? Ці працягнеце працаваць з ёй?
– Эмоцыі, якія адчувае мастак, яго боль, застаюцца з ім. Гледачу няма неабходнасці ведаць пра гэта. Бацька быў моцным чалавекам, і я шмат чаму вучылася ў яго. Працягваю працаваць над тэмай памяці ахвяр вайны. Сёння ездзіла ў Дзяржынск, дзе завяршаецца праца над мемарыялам на месцы знішчэння Койданаўскага гета. У кастрычніку 1941 года там за дзве з паловай гадзіны было знішчана больш за 1900 яўрэяў. Архітэктары помніка Галіна Левіна і Аляксандр Капылоў, скульптар – Аляксандр Шапо.
– Чаму важна, каб мемарыялы стаялі менавіта на месцах знішчэння людзей?
– Таму што калі мы губляем веданне пра тое, дзе гэта адбывалася, мы губляем адчуванне, што гэта было. Мы прыязджаем у Трасцянец, Благаўшчыну і ведаем: гэта здарылася тут. На гэтай тэрыторыі не будзе пабудавана нешта іншае. Яна вялікая – так, але гэта наша гісторыя. Яна паказвае маштаб трагедыі, якая адбывалася на тэрыторыі Беларусі.
– Леанід Мендзелевіч марыў стварыць помнік Любові... Ці распавядаў ён Вам, якім яго бачыў?
– Не распавядаў. Думаю, ён правільна зрабіў – гэты помнік застаўся загадкай.
– У творчых прафесіях часам можна сустрэць паблажлівае стаўленне мужчын да калегі-жанчыны…
– Стаўленне бацькі да жанчыны было ўважлівым, далікатным і неверагодна галантным. Запомніўся жэст, якім ён пасля нарад і сустрэч падаваў мне паліто... Пры гэтым ён быў абсалютна пазбаўлены гендарных стэрэатыпаў. Разглядаючы мае працы, не рабіў зніжку на пол. Ніколі не казаў у рабочых сітуацыях: маўляў, ты стамілася, ідзі адпачні, а мужчыны застаюцца ў майстэрні працаваць да ночы ці нават да раніцы (здаралася і такое). Бацька разумеў, што я не дам збой, не падвяду, бо была часткай каманды. Я заўсёды цаніла, што ён умеў пры абмеркаванні праекта пачуць мае творчыя думкі. Для яго было непрымальным паблажлівае стаўленне да жанчыны як спецыяліста. Хоць пасля мне часам даводзілася з гэтым сутыкацца з боку калег-мужчын.
– Пра што Вы марыце, Галіна Леанідаўна?
– Я вельмі хачу, каб майстэрня Леаніда Левіна ў цэнтры Мінска стала мемарыяльнай. Разумею, што гэта складана. У той частцы, дзе быў яго кабінет, мы нічога не мянялі. Месца, дзе стваралася «Хатынь» і іншыя знакавыя праекты – свайго роду маяк памяці, частка культуры Беларусі. Бацька вельмі любіў нашу краіну, гаварыў пра трагедыю беларускага народа ў гады вайны на міжнародных пляцоўках, шмат працаваў і ў галіне сучаснай архітэктуры Мінска.
– Па гарадах краіны зараз праходзіць Ваша выстава «Горад напісаны крокамі. Зваротная перспектыва» – частка створанага за 30 гадоў у жанры архітэктурнай графікі…
– Мне заўсёды падабалася крочыць па вуліцах гарадоў Беларусі і іншых краін, і ўсюды я малявала – алоўкам, пяром, тушшу, фламастарам. Ніхто не абавязваў мяне рабіць гэтыя малюнкі, яны не ўваходзяць у працу над праектам. Люблю гэтыя партрэты дамоў, у іх – гісторыя гарадоў і мястэчак нашай краіны, многія з якіх ужо змяніліся.
– Партрэт будынка, а Вы напісалі іх больш за 600, – гэта спроба разглядзець у ім душу?
– Гэта складана растлумачыць... Прыязджаеш у горад, раніцай выходзіш на вуліцу і бачыш архітэктурны пейзаж: кафэ, веласіпедыстаў, асаблівым чынам размешчаныя аркі. І ў табе ўзнікае пачуццё, якое хочацца перадаць на паперы. Адыгралі ролю і навыкі архітэктара, уменне бачыць, уменне вырваць сябе з кантэксту шумнай кампаніі і пайсці маляваць... Гэта ўсё ад бацькі. Леанід Мендзелевіч з усіх сваіх паездак прывозіў малюнкі. Мы разам іх разглядвалі. Да бацькоў прыходзілі ў госці вядомыя архітэктары – Юрый Градаў, Барыс Юрцін, Леў Пагарэлаў і многія іншыя, глядзелі працы бацькі, каменціравалі. Я з трапятаннем паказвала ім свае малюнкі. Так усё пачыналася…
– Вы ствараеце архітэктурныя праекты, малюеце, пішаце вершы... Як на ўсё хапае сіл і часу?
– Усё часцей не хапае (усміхаецца). У жыцці шмат цікавага, галоўнае – умець бачыць.
– Падзяліцеся ўменнем заўсёды быць энергічнай і ў форме. Магчыма, асаблівае харчаванне, спорт?
– Разумею, што геркулес і свежавыціснуты сок карысныя, але пачынаю раніцу з кубка кавы і бутэрброда з сырам. Не хаджу ў спартзалу, хоць у школе займалася лыжнымі гонкамі, у інстытуце гуляла ў тэніс. Але вельмі шмат хаджу, прыязджаючы на аб'екты... Магчыма, гэта генетыка. Словам, рэцэптаў няма. Самае галоўнае – быць сабой. І, вядома, творчая няўрымслівасць, пастаянны пошук. Гэтаму я навучылася ў бацькі, як і ўменню трымаць удар і ісці наперад. Не здраджваць самой сабе, сваім пачуццям і каштоўнасцям. У гэтым прыгажосць чалавека.
Алена БРАВА
Фота Юліі РАМАНЬКОВАЙ і з асабістага архіва Галіны Левінай
Справа няпростая, але ўдзячная.
У Беларусі за апошнія 10–12 гадоў як агульная, так і пярвічная дзіцячая захваральнасць застаюцца прыкладна на адным узроўні.
Хто здолее змяніць гісторыю ці змяніцца пад яе ўплывам?
