Шмат гадоў гэты рэжысёр кіраваў Маладзёжным тэатрам Літвы. Беларускі глядач мог бачыць яго спектаклі на нашых міжнародных фестывалях, а многія памятаюць пастаноўку «Макбет» у Купалаўскім. У новым сезоне заслужаны артыст Літвы, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі СССР Альгірдас Латэнас супрацоўнічае з Беларускім дзяржаўным маладзёжным тэатрам, у якім прадстаўляе спектакль «Дарагая Памэла» паводле п'есы Джона Патрыка. Прэм'ера стала падставай, каб пагаварыць пра магчымасці тэатра ў сённяшнім свеце.
— Вы выбіралі п'есу для пастаноўкі з разліку на трупу, ці хацелася распавесці гісторыю незвычайнай гераіні небанальнымі сродкамі, як гэта робяць у літоўскім тэатры?
— Я першы раз працаваў з гэтым калектывам, і хацелася прадставіць спектакль, разлічаны на розныя пакаленні гледачоў. Я імкнуўся, каб гэта не была чыста псіхалагічная або бытавая пастаноўка, а ўсё ж з некаторай метафарычнасцю. Я люблю, калі насычанасць нейкіх сцэн дазваляе зрабіць малюнак, нібыта застылы на шкле: ваду і паветра мароз раптам злучае ў мудрагелістым ўзоры, які знікае пад раніцу, раствараючыся ў промнях сонца. Колькі я ні бачыў спектакляў паводле гэтай п'есы, як правіла, яны сыходзілі ў пашлаватую комедыю. А мне здаецца, што ў гэтай гісторыі вельмі шмат Чэхава: сур'ёзнасць думак, якія ў ёй гучаць, не перашкаджае іранічнаму погляду на тое, што адбываецца. Мне падабаецца нават у шэкспіраўскіх трагедыях адшукваць, дзе можа быць смешна. А тут усё, як у жыцці, побач: вось чалавек хлусіць, а вось ён ужо добры і нават у чымсьці раскайваецца. Тут ёсць пра што гаварыць. Але ёсць яшчэ і сама Памэла — быццам нейкі шаман, жыццё якога накіравана на людзей. Страціла ўсе — мужа, дзіця, дом. Але звяртаецца з пасланнямі да лепшага сябра, які стаіць над усімі намі: «Ты казаў, што самае цяжкае — верыць у людзей і дапамагаць ім. Я стараюся рабіць тое, чаму ты вучыў». Яна тут як пасол лепшага свету. Але складанасць у тым, каб не паказваць яе занадта ўзнёсла, таму што яна рэальная і нерэальная ў той жа час. Ёсць нейкі дуалізм у гэтым вобразе.
— Ці было разуменне з боку нашых акцёраў у працэсе працы?
— Мне здаецца, акцёры ў любой краіне не хочуць застыць на побытавым рэалістычным тэатры, усе хочуць новых формаў. Праца з артыстамі залежыць больш ад таго, ці здольны рэжысёр дамовіцца з імі. Не заўсёды атрымліваецца лепш, калі працуеш з тымі, хто цябе ведае больш. Часам акцёры, ведаючы тваю стылістыку або метады, у спагадзе, чакаюць мінулых знаходак, а ты ў гэты момант шукаеш нешта новае. Хочацца заўсёды ісці разам — і ў няведанне, і да знаходак. Вельмі часта акцёры хочуць, каб ім сказалі, што яны павінны рабіць. Не, лепш разам стаць на п'едэстал або разам гінуць.
— У гэтым спекталі, напэўна, важная думка, якую хочацца трансляваць. Бо сама п'еса можна і рассмяшыць, і прабіць слязу.
— Павінна быць і тое, і іншае. Мне зараз вельмі імпануе стэндапаўская накіраванасць. Не значыць, што ў тэатры трэба рабіць так, як яны. Але ў нас таксама задача ў тым, каб захапіць залу сваёй энергетыкай. А калі добры стэндап, то ў ім і лёгкасць, і глыбіня, і за душу ён бярэ, і думаеш, як разумна зроблена. У ім усё злучаецца — і чорнае, і белае. І праз гэта нарастае напружанне: як быццам набліжаешся да ядра, якое вось-вось выбухне. А калі яно выбухае, раптам з'яўляецца Сусвет. Мне здаецца, тэатру да гэтага трэба ісці. Я зараз шмат эксперыментаваў у гэтым кірунку са студэнтамі Акадэміі Тэатра і музыкі Літвы — каб і рух, і ўсе формы мастацтваў сышліся. Таму і курс я збіраў адпаведны: усе павінны былі іграць, спяваць, а яшчэ і нейкімі інструментамі валодаць. Шмат працавалі над рухамі ад класічнага да сучаснага танца, ад пантамімы да акрабатыкі. Я вельмі ўдзячны свайму курсу, які сёлета выпусціўся, што яны вытрымалі такую нагрузку. Але мне было неверагодна цікава з імі працаваць. Іх усіх ўзяў каўнаскі тэатр.
— У літоўскага тэатра ёсць свае традыцыі, свой твар. Ёсць імёны, якія яго зрабілі ...
— У свой час гэта была анамалія: што ў маленькай прасторы раптам з'явілася шмат цікавых асоб у тэатры. Чаму так здарылася, складана выказаць здагадку.
Наш тэатр доўгі час трымаўся на тых, хто актыўна працаваў яшчэ да атрымання незалежнасці Літвой і пасля гэтай падзеі. А цяпер гэтыя імёны сыходзяць. Адчувальная страта Эймунтаса Някрошуса... Акрамя таго ёсць тэндэнцыі, якія выклікаюць трывогу. 40 гадоў я займаўся тэатрам, таму што думаў, што гэта трэба людзям. Але цяпер у нас новыя ідэі і захопленасць формай. Прыходзяць новыя формы, нейкія плыні, якія патрэбныя, можа быць, не столькі шырокай публіцы, колькі маленькай групе людзей, ахопленых толькі сваімі інтарэсамі. Рымас Тумінас жа не проста так з'ехаў... Значыць, чагосьці не хапала на радзіме. У культуры ўсе больш выразна праяўляецца захопленасць формамі, пры гэтым, на жаль, губляецца змест.
— Літоўскіх рэжысёраў любяць у іншых краінах, і ў вас ёсць пастаноўкі не толькі на радзіме. Чым цікавая праца ў іншай тэатральнай прасторы?
— Маё бачанне тэатра не застылае, я спадзяюся, бо мастацтва павінна існаваць у развіцці. Але тэндэнцыі, якія я бачу, мяне зусім не радуюць. Гэта нібыта па Дастаеўскаму, калі Фама Фаміч сказаў генералу: «Тое, што ты ведаеш, я ўжо 100 раз забыў». Тое, што хтосьці ўбачыць як новае, я даўно ведаю.
За апошнія гады ў Літве з-за фармальных пошукаў вынішчаецца акцёрскае майстэрства. А мне трэба, каб акцёр магутна працаваў у спектаклі, але ў той форме, як я бачу. Гэтыя два складнікі павінны сыходзіцца і трывала счапляцца, быццам зубчыкі гадзіннікавага механізма. А цяпер шмат спекуляцый на псеўдарэжысуры, форме. Прыходзіць глядач у тэатр — перацярпеў, не сышоў, але больш сюды не прыйдзе. Мне цікавы такі тэатр, у якім могуць быць розныя формы, але глядач пасля спектакля павінен сказаць: я раней не ведаў гэтага, але цяпер буду хадзіць у тэатр.
Запрашэнні і выезды ў іншыя краіны мне цікавыя: адчуваю, што тут людзям гэта трэба. Інакш не клікалі б. Але па кантактах з акцёрамі ў Беларусі — у Брэсце, у Купалаўскім теары, маладзёжным, і ў Літве, я не адчуваю розніцы. Усюды маглі быць рэжысёры, якія і тут, і там працавалі б паспяхова.
— Беларускі тэатр ўсё ж застаецца больш традыцыйным...
— Ён і ў нас традыцыйны. Колькі паламана коп'яў, колькі было размоў пра тое, як сысці ад побыту ў тэатры. А пачынаецца рэпетыцыя, і тыя, з кім ты толькі што размаўляў, выходзяць — і як у жыцці, як у эцюдах па Станіслаўскаму. Але ж у кожным спекталі свая рэальнасць, свая метафізіка. Можна несці высокую ідэю, але яна можа быць знішчана татальным бытам. Як кажуць: мастацтва там, дзе «ледзь-ледзь». Павінны быць паўтаны, нейкі вугал, пад якім мы глядзім на жыццё.
— Адзін скажа, што добры тэатр — рэалістычны, іншы — што скіраваны на сімвалізм, трэці будзе чакаць эксперыменту. І ўсё маюць рацыю. Што такое добры тэатр для Вас?
— Добры тэатр — калі ёсць сцэнічная праўда, а не жыццёвая. Ад жыццёвай праўды мы адштурхоўваемся, а на сцэне вырастае нешта большае, дзе ёсць тое самае амаль няўлоўнае «ледзь-ледзь». Калі сцэнічную праўду спектакля ўдалося намацаць, то яна становіцца большай праўдай, чым у жыцці. Тады яна нават вучыць. Калі спектакль падабаецца, з яго нешта можна і ў жыццё ўзяць.
— У вас асабіста такое здаралася?
— Калі б не было тэатра, я не ведаю, ці быў бы я зараз жывы. Таму што я рос складаным падлеткам, на мяне вельмі ўплывала вуліца, усякае магло здарыцца... Тэатр прымусіў мяне вучыцца жыць. Таму што ў ім сышліся розныя навукі, тут добрая літаратура, якой для мяне не існавала (гэта ж для дзяўчынак, думаў я). А аказалася, што ўсё на ёй трымаецца: па ёй можна вывучаць псіхалогію, этыку, эстэтыку...
Ведаю пра выпадак, калі спектакль выкупілі праграмісты. Дарослыя людзі з асаблівым мысленнем і разуменнем жыцця прыйшлі ў тэатр першы раз і ўбачылі даволі сярэдні спектакль. Але такі, што прабівае на слязу. Яны былі ўражаныя. Яны працуюць на кампе з гульнямі, дзе персанажы маюць па 6 жыццяў. А тут раптам з боку паглядзелі, як героі існуюць, пакутуюць ці радуюцца, і зразумелі, што жыццё ў кожнага адно, і памерці можна па-сапраўднаму. Вакол і на сцэне — жывыя людзі, жывыя вочы. Тэатр, напэўна, гэтым і добры.
— Што павінна быць у тэатры, каб ён выконваў сваю задуму перад людзьмі?
— Я магу казаць пра сябе... Калі бяру п'есу, то думаю не пра тое, каб самавыявіцца, і не важна, як гэта ўспрыме публіка, як адрэагуюць людзі. Я ўвесь час думаю пра гледачоў - і маладых, і старэйшых, каб яны знайшлі агульныя тэмы, чалавечыя, маглі б размаўляць адзін з адным. А зараз усё так падзелена, навакольны свет як быццам заточаны пад моладзь — бо гэта ж страшна, калі чалавека ў 35-40 гадоў ужо на працу не бяруць… У грамадстве ўсе пакаленні важныя. Чым моцная сям'я? Калі дзіця расце, а ў яго ёсць і тата, і мама, і бабуля з дзядулем, а яшчэ калі прабабулі жывыя, яно тады абаронена па максімуму. Тады ў яго тонкае цела — душа — без дзірак. А сыходзяць блізкія — і ў душы з'яўляюцца дзіркі. А калі браць пад увагу меркаванне толькі аднаго пакалення, якое лічыць, што ўсё ведае, тады мы аказваемся з дзіркамі на ўзроўні грамадства. У нейкіх дзіўных пошуках цяпер людзі ўсёй зямлі. І дзе б ты ні жыў, ва ўсіх адны і тыя ж праблемы...
Ларыса ЦІМОШЫК
Спасылкі
[1] https://zviazda.by/be/tags/larysa-cimoshyk
[2] https://zviazda.by/be/kultura
[3] https://zviazda.by/be/teatr
[4] https://zviazda.by/be/tags/maladzyozhny-teatr-litvy
[5] https://zviazda.by/be/tags/teatr
[6] https://zviazda.by/be/tags/rezhysyor
[7] https://zviazda.by/be/tags/algirdas-latenas