І па сёння добра памятаю карту адміністрацыйна-тэрытарыяльнага дзялення Беларусі на сцяне кабінета дэкана фізіка-матэматычнага факультэта. Яшчэ б! Мы, выпускнікі Віцебскага педінстытута 1977 года, адзін за адным падыходзілі да яе і паказвалі раён, у якім не супраць папрацаваць пасля атрымання дыплома. Я тады не быў абцяжараны жыццёвым прагматызмам, больш прыслухоўваўся да шапатлівых падказак сэрца, чым да разважлівасці розуму. З раёнаў, якія да маёй чаргі заставаліся вольнымі, торкнуў пальцам у той, што выгледзела сваім патаемным зрокам душа, — у Капыльскі. Я ўжо быў у палоне сваіх літаратурных памкненняў, і ў цэнтральную Беларусь мне заманулася паехаць таму, што мінская гаворка пакладзена ў аснову нашай літаратурнай мовы. Хацелася наяве пачуць, як людзі прамаўляюць нібы "па-пісанаму".
Але калі прыехаў на Капыльшчыну, дык, лічы, адразу зразумеў, што не змагу тут асесці надоўга, у крайнім выпадку — толькі на тры прадугледжаныя для маладога спецыяліста гады. Ну як тут жыць, на няхай сабе і ўрадлівай, але роўнай, як блін, зямлі! Палі неабсяжныя, каб табе купка хмызоўя сярод ворыва, як у нас на Віцебшчыне, — толькі грабеньчыкі прысад на небасхіле... Для сельгасвытворцаў, нічога не скажаш, лацвей, а для закалыханай хвалямі лепельскіх азёр ды пошумам бароў душы — пакутлівае выпрабаванне.
Тады я ўпершыню адчуў, што і душа мае сваю, няхай сабе і не пазначаную ані ў якім дакуменце, але ў многім лёсавызначальную прапіску. Парушыць яе — усё адно як абакрасці сябе.
Больш за ўсё на Капыльшчыне мяне, заядлага рыбака, даймала адсутнасць азёр. На Лепельшчыне яны — нібы пачэпленыя на ніткі ручаін каралі, а тут — добра калі ў якой лажбіне запрудзілі ваду ды нагадавалі лінёў і карпаў... Было такое возера ў Старыцы, дзе я выкладаў фізіку, дык слабая ўцеха...
Адным словам, не адпрацаваўшы нават тры гады, я даў з Капыльшчыны лататы, а з сабой звёз добрыя ўспаміны ды жонку Яніну, настаўніцу матэматыкі, ураджэнку Пухавіцкага раёна.
Сёння зусім не каюся, што ў свой час зрабіў такі адвольны выбар каля карты Беларусі: ні ў частцы ўзбагачэння свайго філалагічнага досведу, ні ў частцы спраўджвання вядомай песні, у якой згадваюцца Станіслава і працавітая Яніна.
Але скажу пра мову. На Міншчыне
я ўпершыню пачуў з жывых вуснаў слова "вёска" замест нашай "дзярэўні". (На Віцебшчыне нават ёсць населены пункт з афіцыйнай назвай "Дзярэўня".)
Аднойчы ў выхадны дзень са Старыцы я паехаў у вёску Садавічы суседняга Слуцкага раёна, дзе пачынаў сваю настаўніцкую працу мой аднакурснік, таксама лепельскі малец Грыша Стэльмах. Што яго змусіла выбраць гэты раён, я не ведаю, але, думаю, зусім не цікавасць да мясцовай гаворкі. Мы ўсё ж вучыліся на фізіка-матэматычным, а не на філілагічным факультэце.
У Садавічах я зайшоў у хату да адной бабулі, каб спытаць, дзе ў іх жыве малады настаўнік, і мы разгаварыліся. Бабуся і сапраўды прамаўляла на чыстай літаратурнай мове — хоць бяры ды запісвай. Яна гаварыла так мілагучна, з такім нязмушаным спрытам састаўляючы слоўцы, што я нават пазайздросціў. Менавіта пасля згаданай сустрэчы з асаблівай выразнасцю адчуў, што ўсё ж нездарма прыехаў працаваць у гэтыя мясціны. Літаратурны пачатковец, я падсвядома імкнуўся прыпасці да моўнай першакрыніцы, каб, нібы зморную смагу, прагнаць сваю літаратурную нерашучасць.
Мове вучацца і з чужых вуснаў, а не толькі з матчыных. Дзед і баба Яцко, у якіх я, малады настаўнік, жыў на кватэры ў Старыцы, запамінальна, з асаблівым націскам на літару "я" казалі: "м'ясо", "п'ятніца" ну і гэтак далей. Такую яны, ураджэнцы Случчыны, рабілі спеўную аранжыроўку свайго прамаўлення. Мне было цікава і пацешна іх слухаць: разнастайнасць мовы радуе, як каторага ашчадніка гадамі нажытае багацце.
Тым часам душа мая пачала ўсё больш і больш нудзіцца на дакучлівым раўнінным ландшафце. Неставала звыклага прыроднага рытму. На Віцебшчыне яго задае чаргаванне пагоркаў і пералескаў, нізінак, пазначаных рэчкамі і талеркавымі круглавінамі балацін ды расквечанымі блакітам квітнеючага лёну ці хлебнай жаўтаспеласцю ўзгоркаў...
Не адбыўшы належнага мне ахвотна-мусовага тэрміну, ад'язджаў я з Капыльшчыны з Яняй і новым моўна-спеўным досведам, а набыты пажытак лёгка ўмяшчаўся ў невялікім чамадане.
Распісаліся мы з Яняй пагодлівым сакавіцкім днём у вёсцы Блужа Пухавіцкага раёна, цэнтры аднайменнага сельсавета. О, не падумайце, што "распісаліся" — гэта значыць зрабілі толькі фармальнае абладжванне афіцыйных дакументаў аб шлюбе. Усё ладзілася чынна, як мае быць: тут вам і марш Мендэльсона, і, няхай сабе завучаная, але ж трапная прамова старшыні сельсавета, і бомканне фужэраў з шампанскім, якія збліжалі ў радасці Яніны і мае родзічы, і кветкі ўдзячнасці да помніка воінам Вялікай Айчыннай.
Рускі пісьменнік Мікалай Ляскоў казаў, што нос у жонкі павінен быць зграбненькі і — "піпачкай". А на Віцебшчыне ж свой тып жанчын, крывіцкі! Як мне здаецца, іх абагульненае аблічча нагадвае эстэтычныя ідэалы старажытных Грэцыі і Рыму. У нашых жанчын, зазвычай, прамыя даўжанькія насы, ясныя вялікія вочы, а вусны, як кажуць, "банцікам". Люба! Але ж мужчыны, як заведзена, цешацца не звыклым, а новым, нечаканым, як цуд.
З маленства памятаю, як у нашай вёсцы бабы казалі:
— Ай, якая дзевачка красівая: насок курносенькі, валосікі мяккія, кужэльныя, вочкі светлыя... Ягадзінка!..
Вось такіх "ягадзінак", як мне здаецца, у цэнтральнай Беларусі больш, чым у нас, усходнікаў. Мы на іх звяртаем увагу.
У маёй жонкі нос таксама зграбненькі, хоць і не зусім "піпачкай", якому аддаваў перавагу Ляскоў.
Дзякуючы Яніне маё замілаванне жывой, з каранёвымі рэгіянальнымі асаблівасцямі мовай атрымала новы працяг. І прытым проста на вяселлі.
На ўсё жыццё запомнілася мне віншаванне Янінай сястры Алены, якая на той час жыла ў Церабутах. Вострая на язык, усмешлівая і хварсістая, яна, стоячы перад намі, нібы з меха сыпала вострымі складненькімі прыслоўямі, дзеля пераканаўчасці дастаючы з меха і жартоўныя падаруначкі.
"Дару вам каробку медзі, каб былі дзеці, як мядзведзі", — спеўна выводзіла Алена і падавала на далоньцы цяжкія капейкі ў карабку з-пад запалак.
Ці ўручала сястры качанок капусты: "... каб не давала мужыку распусты".
І мне быў падарунак:
"Дару табе катушку нітак, каб не блытаўся каля чужых лытак".
Ну і далей:
"Дару табе мяшэчак проса, каб не глядзела на свякруху скоса".
"Дару табе мяшэчак воўны, каб скора быў жываток поўны".
Я даўно заўважыў, што нашы людзі любяць, калі "складна" сказана. Ім здаецца, што такім чынам куды больш трапна і як адрэзана: і слоўца болей не дадаць.
Ну, напрыклад: "Навучы ўнучку сюкаць у анучку..." — кажуць самаўпэўненыя ганарліўцы, калі ім даюць якую параду.
І гэтую слоўную "шпільку", дарэчы, я таксама пачуў ад сваіх новых пухавіцкіх сваякоў.
Дзякуючы ім я пашыраў свае веды і аб тапаніміцы нашай Бацькаўшчыны. Праўда, нечакана, нават трохі прыкра гучалі для мяне назвы некаторых паселішчаў жончынага радзіннага кута: Вітораж, Берлеж, Вендзеж... Даволі прыкра. Куды больш звыкла —Загібелька... І чаму яе ў свой час перайменавалі ў Новы Уборак? Таксама няблага, але своеасаблівы спеўны сум выпетраны...
А вось назву вёскі Талька адразу прыняла мая душа: падалося, што чуў яе змалку, потым забыўся — і раптам з нагоды ўспомніў.
Колькі разоў даязджаў я з Мінска да Талькі, сыходзіў з электрычкі і няспешна, аглядаючы краявіды, крочыў да Церабутаў.
Непадалёк ад станцыі — масток цераз рачулку, відаць, рукаў Свіслачы, а затым — сасоннік з жоўтым, нібы прасеяным старанным печніком для замесу раствору пясочкам на сцяжынах...
Па дарозе да Алены, дзе звычайна гасціла жонка з нашым першынцам, дачкой Ірынай, мне было лёгка думаць аб будучыні, да якой з ахвотай прымерваешся ў маладым узросце, асабліва на вольных прасцягах.
Аднойчы непадалёк ад Церабутаў такое маё прымерванне раптам перапыніла нечаканае здзіўленне: у бары сярод соснаў я раптам упёрся позіркам у вялізны двухпавярховы драўляны дом з шырокімі чыстымі вокнамі. Ён стаяў не агароджаны, бо навошта: лес ахінаў ціхі затулак ад гаманлівага свету. Дом быў нефарбаваны, драўніна пацямнела, выпетрылася на дажджах і ветры да асаблівай выразнасці фактуры і, здавалася, адбівала ўжо не сонечнае святло, а яго цеплыню. І прытым не цяперашнюю, а мінулых дзесяцігоддзяў.
Мне захацелася запыніцца ды як след, да драбніц разгледзець будынак, але чамусьці засаромеўся, хоць вокны аніяк не выяўлялі прысутнасці гаспадароў, а ў лесе, як агледзець вокам, анікога не было. Напэўна, так чалавека стрымлівае само сумленне.
Праўда, заставацца пад гнятлівым ціскам цікаўнасці мне заставалася нядоўга: да хаты Алены было ўжо колькі сот метраў. Яна і расказала, што ў незвычайным для тутэйшых мясцін будынку жыве наездамі знакаміты мастак Віталь Цвірка, што гэты дом ён нібыта выкупіў у Мінску, калі яго выраклі на знос дзеля пабудовы чарговай мураванкі.
Мабыць, у вялізным драўляным доме ў свой час тулілася не адна гарадская сям'я. Сцены набрынялі шапатлівымі словамі каханкаў, спрэчкамі суседзяў, начным плачам хворых дзетак і проста нікчэмнымі, неабавязковымі размовамі. І вось цяпер абчасаныя, падгабляваныя ў свой час бярвенні займелі магчымасць зноў парадніцца з лесам...
Якія эцюды, карціны напісаў у гэтым доме Майстра, я не ведаю. Застаецца толькі здагадвацца.
А мог бы, дарэчы, і зазірнуць калі да жывапісца. Справа ў тым, што Віталь Цвірка ў Алены Лінчык, як у добрай гаспадыні, прызвычаіўся купляць яйкі, малако, смятану, тварог... Балазе, кароўка ў яе была спраўная, малачко — добрай тлустасці ды смаку. Такім чынам, хату маёй швагеркі з домам мастака злучала выхаджаная сцяжына. Але, на жаль, так атрымалася, што мяне яна з ім не злучыла... Шкадую.
Да таго часу я ўжо быў зачараваны творчасцю мастака. Па адной карціне ў Дзяржаўным мастацкім музеі, звычайным пейзажы з веснавымі гонямі, дрэвамі раптам востра адчуў трывалую нацыянальную ідэнтычнасць жывапісца. І прытым менавіта ў пейзажнай звыкласці. Віталю Канстанцінавічу ўдавалася падбіраць адзіна магчымыя фарбы, трапна вызначаць іх меру і спалучаць у лёгка пазнавальную беларускай душою дапасаванасць. Калі б уваскрос пасля смерці ды зірнуў на яго карціну, — адразу пазнаў бы радзіму. Такое ўзнікла ў мяне ўражанне.
А калі я ўпершыню ўбачыў Свіслач у Церабутах, дык яшчэ больш зразумеў, чаму Цвірка для свайго дома выбраў менавіта гэтую мясціну. Шырокае рэчышча з заліўнымі лугамі збірае тут у адзіны суплёт не толькі маленькія ручаіны, але і куп'і "даўгалыгіх" кветак, хмызоўе духмяных вербалозаў, зараснікі лотаці, чысцюткія філіжанкі лілей на некранутай ветрам вадзе... Адна фарба змяняе другую, дапасоўваецца да іншых, ці яны перамешваюцца і ўтвараюць таксама своеасаблівую плынь, якая ўпадае ў кожную чуйную душу.
А ў дадатак — чаргаванне птушыных каленцаў, якія, здаецца, ніколі не скончацца, даючы спадзяванне і на твой доўгі працяг.
Спеўнае і рачное рэчышчы, лічы, супадаюць.
Аднойчы раніцай плыў я са спінінгам па сваёй улюбёнай Касплі, аднаму з прытокаў Заходняй Дзвіны, і амаль цэлую гадзіну — пад амаль неперапыннае куванне зязюль. Уздоўж рэчышча адна птушка змяняла другую, выводзячы сваё зычлівае "ку-ку". Добра вывучаны за доўгія гады водны шлях падаўся мне самым кароткім кірункам у вечнасць — так шчодра абяцалі на ім птушкі новыя і новыя абсягі жыцця.
Напэўна, і на Свіслачы так...
Сяргей Рублеўскі.
Спасылкі
[1] https://zviazda.by/be/kultura
[2] https://zviazda.by/be/tags/belarus
[3] https://zviazda.by/be/tags/poglyad
[4] https://zviazda.by/be/tags/minshchyna
[5] https://zviazda.by/be/tags/lepelshchyna
[6] https://zviazda.by/be/tags/minsk
[7] https://zviazda.by/be/tags/syargey-rubleuski
[8] https://zviazda.by/be/tags/kapylski-rayon
[9] https://zviazda.by/be/tags/grecyya
[10] https://zviazda.by/be/tags/administracyyna-terytaryyalnaga-dzyalennya-belarusi
[11] https://zviazda.by/be/tags/vicebski-pedinstytut
[12] https://zviazda.by/be/tags/vicebshchyna
[13] https://zviazda.by/be/tags/vozera-starycy
[14] https://zviazda.by/be/tags/puhavicki-rayon
[15] https://zviazda.by/be/tags/slucki-rayon
[16] https://zviazda.by/be/tags/grysha-stelmah
[17] https://zviazda.by/be/tags/sadavichy
[18] https://zviazda.by/be/tags/yacko
[19] https://zviazda.by/be/tags/vyoska-bluzha-puhavickaga-rayona
[20] https://zviazda.by/be/tags/marsh-mendelsona
[21] https://zviazda.by/be/tags/voiny-vyalikay-aychynnay
[22] https://zviazda.by/be/tags/mikalay-lyaskou
[23] https://zviazda.by/be/tags/rym
[24] https://zviazda.by/be/tags/cerabuty
[25] https://zviazda.by/be/tags/vitorazh
[26] https://zviazda.by/be/tags/berlezh
[27] https://zviazda.by/be/tags/vendzezh
[28] https://zviazda.by/be/tags/zagibelka
[29] https://zviazda.by/be/tags/talka
[30] https://zviazda.by/be/tags/svislach
[31] https://zviazda.by/be/tags/vital-cvirka
[32] https://zviazda.by/be/tags/alena-linchyk
[33] https://zviazda.by/be/tags/dzyarzhauny-mastacki-muzey
[34] https://zviazda.by/be/tags/zahodnyaya-dzvina