Пра памяць, сумленне і пытанні, на якія трэба знайсці адказ

Тое, што адбываецца сёння ля Курапатаў, падобна на тэатр абсурду. Маю на ўвазе найперш маральны бок усяго гэтага дзейства, які, па сутнасці, і з'яўляецца самым галоўным. І, калі паглядзець на сітуацыю (няважна, з якога боку, але менавіта з гэтай пазіцыі), усё, што там цяпер дзеецца, выглядае, мякка кажучы, не вельмі прывабна.

У запале высвятлення, хто мае большую рацыю, усе дзеючыя асобы, здаецца, забыліся, што Курапаты па сутнасці сваёй — проста вялікія могілкі. Дзе ляжаць тысячы бязвінна забітых людзей. Кожны з якіх заслужыў калі не асобнае пахаванне з крыжам над ім (зараз гэта проста фізічна зрабіць немагчыма), дык хоць бы хвіліну маўчання. Дайце ім, кожнаму, гэту хвіліну — і тады над Курапатамі некалькі месяцаў павінна звінець мёртвая цішыня.

Замест гэтага — маем тое, што маем. І робіцца ўсё, што там адбываецца, дзеля хайпу, дзеля грошай, часам хтосьці ўлазіць туды з-за непамернай цікаўнасці ці гэткай самай уласнай дурасці і таксама атрымлівае ў сеціве сваю порцыю славы... Спакой і памяць тысяч людзей, што ляжаць на тых страшных кладах, па сутнасці, мала каго хвалюе. А тыя, каго сапраўды хвалюе, — сваякі забітых у Курапатах, — прыгаломшана, бы за дзеяннямі ў тэатры абсурду, назіраюць за тым, што там зараз робіцца. І ведаеце, якое жаданне ўзнікае ў тых, каму сапраўды баліць? Калі ўжо і пайсці туды, дык дзеля таго, каб крыкнуць «Годзе!» і разагнаць усіх, не разбіраючы, хто «правы», хто «вінаваты». Упэўнена: калі б я так зрабіла, мой дзед Валька, які ляжыць пад курапацкімі соснамі, мяне б ухваліў.

Ізноў пра маральны бок справы. Акурат калі канфлікт каля Курапатаў пачаў разгарацца, я была ў Германіі. І немцы, якія пачулі аб гэтай сітуацыі, ніяк не маглі даўмецца, у чым сутнасць праблемы. «Кавярня каля могілак? Абсалютна нармальна. Можа, людзі прыехалі праведаць памерлых сваякоў адкуль здалёк і не маюць дзе спыніцца, а тут ёсць месца, дзе можна выпіць кавы ці вады, ціха пасядзець, успомніць сваіх нябожчыкаў. У нас такое паўсюль...»

На гэта давялося прамаўчаць, бо сорамна было казаць пра тое, што ў нас абавязкова знойдуцца тыя, хто ў падобную ўстанову зойдзе выпіць не кавы або вады, і сядзець яны ціха не будуць, бо ім будзе весела. Знойдуцца і тыя, хто прыедзе адзначаць сюды юбілей ці іншую ўрачыстую падзею — з музыкай, якая будзе грымець з вокнаў, з п'янаватымі жартамі, з песнямі і танцамі. Камусьці будзе проста ўсё роўна, камусьці наадварот — гэткі драйв: пагудзець побач з могілкамі, у піку тым, хто пратэставаў, дзеля таго ж хайпу і адчування ўласнай адметнасці і крутасці...

Вось у чым наша галоўная праблема — у тым, што такія людзі абавязкова знойдуцца, а не ў наяўнасці або адсутнасці пункта грамадскага харчавання і не ў дакладнай адлегласці яго знаходжання ад месца масавага пахавання.

Справа ў нас саміх — у тым, што робіцца ў нашых галовах і нашых душах. Нешта вельмі важнае парушылася там у некалькіх апошніх пакаленняў. Бо, крыху перафразуючы класіка, ніхто яшчэ не піў, не еў, не спаў і не цалаваўся на могілках або паблізу. І не выкрыкваў лозунгі, не тупаў абурана, не наязджаў на людзей машынай (гэта калі бліжэй да сучаснасці). Не будаваў карчму, не садзіў агарод.

Прынамсі, так павінна быць па законах божых і чалавечых, так было спрадвеку. Нешта ў нас сапраўды зламалася, нейкі важны вінцік адкруціўся, калі дапускаем, каб было інакш, калі самі робім інакш. І размова тут ужо не пра адны Курапаты. У Дзяржынску, напрыклад, літаральна за некалькі крокаў ад магілы, у якой пахавана больш за 1600 расстраляных у 1941-м вязняў гета, гадамі гараджане вырошчвалі капусту ды агуркі. (Дзякуй богу, цяпер адумаліся: агародаў ужо няма, а на месцы сціплага помніка мяркуецца зрабіць новы мемарыял.) І падобных прыкладаў можна па краіне знайсці нямала. Прычым менавіта звязаных з гісторыяй ХХ стагоддзя, якое — шалёнае, крывавае, неадназначнае — з намі вось гэта «мёртвым не баліць» і зрабіла.

Падчас камандзіровак па Беларусі давялося бачыць і іншыя прыклады. Брылёўскае поле каля вёскі Сцюдзёнкі пад Барысавам. Самая, бадай, вялікая брацкая магіла часоў вайны 1812 года. Падчас вядомага разгрому там напалеонаўскай арміі забітых у Бярэзіне было столькі, што ўвесну рака, перагароджаная такой жудаснай плацінай, змяніла сваё рэчышча... Дык вось, на гэтым полі, даволі вялікім, спрадвеку расце толькі трава — кажуць, што там ніхто ніколі не араў і не сеяў...

Ці ўрочышча на ўскраіне Рагачова. Там у 1864-м расстралялі ўдзельнікаў паўстання пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага (сярод расстраляных быў і продак Уладзіміра Караткевіча, сама гэта гісторыя стала сюжэтам яго апавядання «Паром на бурнай рацэ»). Мясцовыя краязнаўцы расказваюць, што расстраляных пахавалі там жа, а каб людзі не ведалі, дзе менавіта, па тым месцы ўвесь дзень прымусілі маршыраваць салдат... Прайшло ўжо больш за сто пяцьдзясят гадоў, але людзі пра тую магілу ведаюць. І там па-ранейшаму пустка — нельга трывожыць тых, хто там ляжыць.

Можа, там яно так адбываецца, што цягнецца аж з пазамінулага стагоддзя — тады людзі былі разумнейшыя, больш шанавалі памяць памерлых, бачылі ў гэтым сувязь з Сусветам, мацавалі тым самым свае карані на зямлі? Давайце тады вучыцца ў іх, далёкіх ужо папярэднікаў, гэта, кажуць, ніколі не позна.

Мёртвым, напэўна, сапраўды не баліць. Ці баліць, ці будзе калі-небудзь балець нам — вось у чым галоўнае пытанне. І дзеля саміх сябе мы павінны знайсці на яго адказ.

Алена ЛЯЎКОВІЧ